A1
كيەلى كىتاپتى اۋدارۋ پرينسيپتەرى
كيەلى كىتاپ العاشىندا كونە ەۆرەي، ارامەي جانە گرەك تىلدەرىندە جازىلعان. بۇگىندە كيەلى كىتاپتى تولىقتاي نە ونىڭ كەيبىر بولىكتەرىن شامامەن 3000 نان اسا تىلدە وقۋعا بولادى. كيەلى كىتاپتى وقىپ جۇرگەندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ٴتۇپنۇسقا تىلدەرىن تۇسىنبەيدى، سوندىقتان اۋدارماعا سەنىم ارتۋلارىنا تۋرا كەلەدى. ولاي بولسا، كيەلى كىتاپ اۋدارماشىلارى قانداي پرينسيپتەردى ۇستانۋلارى كەرەك؟ بۇل پرينسيپتەر «جاڭا دۇنيە اۋدارماسىنا» قالاي اسەر ەتتى؟
كەيبىرەۋلەر سوزبە-ٴسوز نە جولما-جول اۋدارما وقىرمانعا ٴتۇپنۇسقادا جازىلعان ويلاردى مۇمكىندىگىنشە جاقسى تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى دەپ ويلاۋى مۇمكىن. الايدا ۇنەمى ولاي بولا بەرمەيدى. مۇنىڭ كەيبىر سەبەپتەرىن قاراستىرىپ كورەيىك:
گرامماتيكاسى، ٴسوز قورى مەن ٴسوز ساپتاۋى بىردەي ەكى ٴتىل جوق. كونە ەۆرەي ٴتىلىنىڭ مامانى پروفەسسور س. ر. درايۆەردىڭ ايتۋىنشا، تىلدەر «گرامماتيكاسى مەن سەمانتيكالىق قۇرىلىمى جاعىنان عانا ەمەس، ويلاردى بىرىكتىرىپ، سويلەم قۇرۋ تاسىلىمەن دە ەرەكشەلەنەدى». ٵر حالىقتىڭ وزىندىك ويلاۋ جۇيەسى بار. «دەمەك، ٵر تىلدەگى ٴسوز ساپتاۋ ٴتاسىلى دە ٵرتۇرلى»،— دەپ قورىتىندىلادى پروفەسسور درايۆەر.
بۇگىنگى تاڭداعى تىلدەردىڭ ەشقايسىسى كيەلى كىتاپ جازىلعان كونە ەۆرەي، ارامەي جانە گرەك تىلدەرىنىڭ سوزدەرى مەن گرامماتيكاسىن اينى قاتەسىز جەتكىزە المايدى. سوندىقتان سوزبە-ٴسوز اۋدارما ويدى كومەسكىلەۋى، ال كەي جاعدايلاردا ٴتىپتى ماعىناسىن وزگەرتىپ جىبەرۋى مۇمكىن.
سوزدەر مەن ٴسوز تىركەستەرىنىڭ ماعىناسى مانماتىنگە قاراي وزگەرىپ وتىرادى.
كەيبىر جاعدايلاردا ٴتۇپنۇسقاداعى ٴماتىندى سوزبە-ٴسوز اۋدارۋعا بولاتىن شىعار، ٴبىراق مۇندايدا اسا مۇقيات بولۋ قاجەت.
سوزبە-ٴسوز اۋدارما كەيدە ويدى دۇرىس جەتكىزبەيتىنىنە بىرنەشە مىسال كەلتىرەيىك:
جازبالاردا «ۇيىقتاۋ»، «ۇيقى» دەگەن سوزدەر كادىمگى ۇيقىنى نە ادامنىڭ ولگەنىن ٴبىلدىرۋى مۇمكىن (ماتاي 28:13؛ ەلشىلەردىڭ ىستەرى 7:60). ەگەر مانماتىننەن اتالمىش ٴسوزدىڭ «ولىمگە» نۇسقايتىنى انىق كورىنىپ تۇرسا، ونى «كوز جۇمۋ»، «ٶلىم ۇيقىسىنا كەتۋ» دەگەن سياقتى تىركەستەرمەن اۋدارۋعا بولادى. سوندا بۇگىنگى وقىرمان ويدى دۇرىس تۇسىنەدى (قورىنتتىقتارعا 1-حات 7:39؛ سالونيكالىقتارعا 1-حات 4:13؛ پەتىردىڭ 2-حاتى 3:4).
ەفەستىكتەرگە 4:14 تە ەلشى پاۋىل «ادامداردىڭ تاسپەن ويناۋى» دەپ سوزبە-ٴسوز اۋدارۋعا بولاتىن تىركەستى قولدانعان. بۇل كونە تىركەس ويىن تاسى ارقىلى وزگەلەردى الداۋعا ادەتتەنگەندەرگە قاتىستى قولدانىلعان. تىلدەردىڭ كوپشىلىگىندە اتالمىش تىركەستىڭ سوزبە-ٴسوز اۋدارماسى ەشقانداي ماعىنا بەرمەيدى. ال «ايلاكەر ادامداردىڭ الداپ-ارباۋى» دەپ اۋدارىلسا، وي تۋرا جەتكىزىلەدى.
ريمدىكتەرگە 12:11 دە سوزبە-ٴسوز «رۋحتىڭ قايناۋى» دەگەندى بىلدىرەتىن تىركەس قولدانىلعان. ٴتۇپنۇسقاداعى تىركەستىڭ قازاق تىلىنە وسىلاي اۋدارىلۋى ماعىناسىن دۇرىس بەرمەيدى، سوندىقتان ول «رۋحتىڭ اسەرىمەن جالىنداي بەرىڭدەر» دەپ اۋدارىلدى.
![[سۋرەت]](https://assetsnffrgf-a.akamaihd.net/assets/m/1001061201/univ/wpub/1001061201_univ_cnt_1_xs.jpg)
قازاقشا سوزبە-ٴسوز: «رۋحى كەدەيلەر»
ماعىناسى: «قۇدايدى تانىپ-بىلگىسى كەلەتىندەر»
يسا كوپكە تانىمال تاۋداعى ۋاعىزىندا سوزبە-ٴسوز «رۋحى كەدەيلەر باقىتتى» دەپ اۋدارىلاتىن تىركەستى قولدانعان. ٴبىراق كوپ تىلدەردە مۇنداي اۋدارمانىڭ ماعىناسىن ٴتۇسىنۋ قيىن. ال كەيدە ٴتىپتى پسيحيكالىق جاعىنان تۇراقسىز، قايرات-جىگەرسىز نە ٶز-وزىنە سەنىمسىز ادام جونىندە ايتىلىپ جاتقانداي اسەر قالدىرۋى مۇمكىن. الايدا بۇل تىركەستى يسا ادامنىڭ باقىتتى بولۋى تاندىك قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋعا ەمەس، قۇدايدىڭ باسشىلىعىنا مۇقتاج ەكەنىن مويىنداۋىنا بايلانىستى ەكەنىن ٴتۇسىندىرۋ ٷشىن قولدانعان (لۇقا 6:20). سوندىقتان اتالمىش تىركەستى «قۇدايدى تانىپ-بىلگىسى كەلەتىندەر» نە «رۋحاني جارلى ەكەندەرىن مويىنداعاندار» دەپ اۋدارۋ ويدى اناعۇرلىم تۋرا جەتكىزەدى (ماتاي 5:3 سىلتەمەنى قاراڭىز. «كيەلى كىتاپ. تاۋرات، زابۋر، پايعامبارلار جازبالارى جانە ٸنجىل شاريف»).
ەۆرەي تىلىنەن قازاقشاعا «قىزعانىش» دەپ اۋدارىلعان ٴسوز كوپ جاعدايدا وسى ماعىنانى، ياعني بىرەۋدىڭ كورەالماۋشىلىعىن نە جاقىن ادامنىڭ وپاسىزدىعىنا اشۋلانۋدى بىلدىرەدى (ناقىل سوزدەر 6:34؛ يشايا 11:13). ٴبىراق ەۆرەي تىلىندە بۇل ٴسوزدىڭ جاعىمدى ماعىناسى دا بار. مىسالى، ەحوبانىڭ ٶز قىزمەتشىلەرىن «قۇلشىنا»، نە قىزعىشتاي، قورعايتىنىنا نەمەسە ولاردان «قالتقىسىز بەرىلگەندىكتى» تالاپ ەتەتىنىنە قاتىستى قولدانىلادى (مۇسانىڭ 2-جازباسى 34:14؛ پاتشالار 2-جازبا 19:31؛ ەزەكيەل 5:13؛ زاكاريا 8:2). سونىمەن قاتار بۇل ٴسوز قۇدايدىڭ ادال قىزمەتشىلەرىنىڭ «قۇلشىنىسىنا» نە قۇدايعا جاسالعان «وپاسىزدىققا ەش توزبەيتىنىنە» قاتىستى قولدانىلادى (ٴزابۇر 69:9؛ 119:139؛ مۇسانىڭ 4-جازباسى 25:11).
![[سۋرەت]](https://assetsnffrgf-a.akamaihd.net/assets/m/1001061201/univ/wpub/1001061201_univ_cnt_2_xs.jpg)
ەۆرەي تىلىندەگى «يادح»، ياعني «قول» دەگەن ٴسوز مانماتىنگە قاراي
ەۆرەي تىلىندە «قول» سوزىمەن بايلانىستى تىركەستەر كوپتەپ كەزدەسەدى ٵرى ولاردىڭ ماعىنالارى دا ٵرتۇرلى. مانماتىنگە قاراي ونى «جومارتتىق»، «بيلىك» نە «كۇش» دەپ اۋدارۋعا بولادى (سامۋيلدىڭ 2-جازباسى 8:3؛ پاتشالار 1-جازبا 10:13؛ يشايا 57:10). سوندىقتان قازاق تىلىندەگى وسى باسىلىمدا بۇل ٴسوز ٵرتۇرلى سوزدەرمەن اۋدارىلدى.
وسى جايتتاردى ەسكەرەر بولساق، كيەلى كىتاپتى اۋدارعاندا، ٴتۇپنۇسقا ٴتىلىنىڭ قانداي دا ٴبىر ٴسوزىن بارلىق جەردە بىردەي اۋدارماعان دۇرىس. ٴتۇپنۇسقاداعى ويدى بارىنشا دۇرىس جەتكىزۋ ٷشىن، اۋدارماشى قىراعى بولىپ، ٵر جاعدايدا ٶز تىلىندە دۇرىس ٴسوزدى تاڭداي ٴبىلۋ قاجەت. بۇعان قوسا، ٴماتىن وڭاي وقىلۋ ٷشىن، سويلەمدەر انا ٴتىلىنىڭ گرامماتيكالىق تالاپتارىنا ساي قۇرىلۋ كەرەك.
دەسە دە ماتىندەگى ويدى باسقا سوزدەرمەن جەتكىزگەندە، شەكتەن شىعۋدان اۋلاق بولعان ٴجون. كيەلى كىتاپتىڭ مازمۇنىن ٶز سوزىمەن جەتكىزۋدە اۋدارماشى تىم ەركىنسيتىن بولسا، ٴماتىننىڭ ماعىناسىن بۇرمالاپ جىبەرۋى مۇمكىن. مۇندايدا ٴتۇپنۇسقادا جوق ويدى ەنگىزىپ جىبەرۋ نە، كەرىسىنشە، قانداي دا ٴبىر ماڭىزدى جايتتاردى قالدىرىپ كەتۋ قاۋپى بار. مازمۇنى عانا جەتكىزىلگەن كيەلى كىتاپتى وقۋ جەڭىل بولار، الايدا مۇنداي ەركىن اۋدارما وقىرمانعا ماتىندەگى تۋرا ويدى جەتكىزبەۋى مۇمكىن.
اۋدارماشىنىڭ جۇمىسىنا ٴدىني ۇستانىمدارى دا اسەر ەتۋى وپ-وڭاي. مىسالى، ماتاي 7:13 تە «جويىلۋعا اپاراتىن جول داڭعىل» دەلىنگەن. كەي اۋدارماشىلار، ٴدىني ۇستانىمدارىنىڭ اسەرىمەن بولسا كەرەك، مۇنداعى گرەك ٴسوزىنىڭ ماعىناسىن، ياعني «جويىلۋ» دەگەندى دۇرىس بەرمەي، «توزاق» ٴسوزىن قولدانعان.
كيەلى كىتاپتىڭ ەگىنشى، قويشى، بالىقشى سياقتى ادامداردىڭ كۇندەلىكتى ومىردە قولدانعان قاراپايىم تىلىندە جازىلعانىن دا اۋدارماشى ەسكەرۋ كەرەك (نەحەميا 8:8، 12؛ ەلشىلەردىڭ ىستەرى 4:13). دەمەك، جاقسى اۋدارىلعان كيەلى كىتاپتاعى حاباردى ٴتۇرلى ورتادان شىققان اقجۇرەكتى ادامداردىڭ ٴبارى تۇسىنە الۋى كەرەك. سوندىقتان اۋدارمادا ورتا ٴبىلىمدى قاراپايىم ادامدار سيرەك ايتاتىن تىركەستەر ەمەس، قايتا، انىق، ٴجيى ايتىلاتىن ٵرى تۇسىنۋگە جەڭىل تىركەستەردىڭ قولدانىلعانى جاقسى.
كەيبىر اۋدارماشىلار بۇگىنگى كيەلى كىتاپتاردىڭ ٴبىرازىندا ەحوبا دەگەن قۇداي ەسىمىن، كونە قولجازبالاردا بار بولعانىنا قاراماستان، كەلەلى سەبەپسىز الىپ تاستاعان (A4 قوسىمشاسىن قاراڭىز). كوپ اۋدارمادا قۇداي ەسىمى «جاراتقان يە» دەگەن سياقتى لاۋازىمدارمەن اۋىستىرىلعان، ال كەيبىرىندە ٴتىپتى قۇدايدىڭ ەسىمى بار دەگەن ويدىڭ ٶزىن كومەسكىلەپ جىبەرگەن. مىسالى، كەيبىر اۋدارمالاردا جوحان 17:26 دا جازىلعان يسانىڭ دۇعاسى: «ولارعا سەنىڭ قاسيەتتەرىڭدى ٴبىلدىردىم»،— دەپ، ال جوحان 17:6 داعى سوزدەرى: «ماعان كۇناكار دۇنيەنىڭ ىشىنەن ايىرىپ بەرگەن ادامدارعا ٶزىڭدى تانىتتىم»،— دەپ اۋدارىلعان. الايدا يسانىڭ دۇعاسىنىڭ دۇرىس اۋدارماسى مىناداي: «ولارعا ەسىمىڭدى اشتىم» جانە «وسى دۇنيەدەن تاڭداپ، ماعان بەرگەن ادامدارىڭا ەسىمىڭدى اشتىم».
«جاڭا دۇنيە اۋدارماسى» كوميتەتى بايسالدىلىق تانىتىپ، ٴتۇپنۇسقا تىلىندەگى سوزدەر مەن تىركەستەردىڭ بالاماسىن ساقتاۋعا تىرىستى، سويتە تۇرا وقۋدى قيىنداتاتىن نە ويدى كومەسكىلەيتىن سوزدەر مەن تىركەستەردى قولدانۋدان اۋلاق بولدى. وسىنىڭ ارقاسىندا كيەلى كىتاپ جەڭىل وقىلادى، ٵرى رۋحتىڭ جەتەلەۋىمەن جازىلعان ونداعى حاباردىڭ تۋرا اۋدارىلعانىنا وقىرمان بارىنشا سەنىمدى بولا الادى (سالونيكالىقتارعا 1-حات 2:13).
