Yehova kele nani?
Mvutu ya Biblia
Biblia metuba ti Yehova kele Nzambi ya kedika, Mvangi ya bima nionso. (Kusonga 4:11) Abrahami, Mose mpe Yesu sambilaka yandi. (Kuyantika 24:27; Kubasika 15:1, 2; Yoane 20:17) Yandi kele Nzambi ya bantu ya dikanda kaka mosi ve, kasi ya makanda ya “ntoto ya mvimba.”—Nkunga 47:2.
Na Biblia, nkumbu ya Nzambi kele mpenza Yehova. (Kubasika 3:15; Nkunga 83:18) Yamekatuka na verbe mosi ya Ebreo yina zola monisa “kukuma,” mpe bantu mingi ya mayele memonisa ti nkumbu yango zola monisa “Yandi kekumisaka.” Nsasulu yango mebonga mpenza na kiyekua ya Yehova lokola Mvangi mpe Muntu yina kekokisaka lukanu na yandi. (Yezaya 55:10, 11) Biblia kena kusadisa beto diaka beto zaba mbotembote Muntu yina kele na nkumbu yango, mingimingi nzola, yina kele kikadulu na yandi yina meluta nene.—Kubasika 34:5-7; Luka 6:35; 1 Yoane 4:8.
Yehova kele nkumbu ya Nzambi na Kikongo ya Leta, yamekatuka na baletre 4 ya Ebreo יהוה (YHWH), yina bakebokidilaka Tetragrame. Mutindu mpenza bavuandaka bokidila nkumbu ya Nzambi na Ebreo zabana ve. Kasi, bavuandaka sadila nkumbu “Yehova” banda ntama na Kikongo ya Leta. Mbangudulu ya Biblia yina William Tyndale bimisaka na 1530 a nde sadilaka nkumbu ya Nzambi samu na mbala ya ntete.
Samu na yinki mutindu bavuandaka bokidila nkumbu ya Nzambi na Ebreo ya ntama zabana ve?
Ebreo ya ntama vuandaka na ba voyelle ve, kasi kaka na ba consonne. Bantangi yina vuandaka tuba Ebreo vuandaka na dikoki ya kutula ba voyelle yina mebonga na pete nionso. Nzokande, ntangu Masonukua ya Ebreo (to “Ancien Testament”) manisaka kusonama, Bayuda yankaka kumaka na biyambayamba (superstitions), batubaka ti yakele yimbi kutanga nkumbu ya Nzambi. Ntangu bavuandaka tanga na ndinga ya ngolo verse yina kele na nkumbu ya Nzambi, na kisika ya nkumbu yango bavuandaka sadila batitre lokola “Mfumu” to “Nzambi.” Ntangu basiekle vuandaka luta, biyambayamba yango panzanaka mpe mutindu bavuandaka tanga nkumbu ya Nzambi na ebandeli zimbanaka. b
Bantu yankaka kekanisaka ti nkumbu ya Nzambi vuandaka tangama “Yave,” bantu yankaka mpe vuandaka tanga yau mutindu yankaka. Rulo mosi ya mer Morte yina vuandaka na kitini ya mukanda ya Balevi na Greki bangulaka nkumbu yango na Iao. Bansoniki ya Greki ya ebandeli memonisa ti yalenda mpe kutangama Iae, I·a·beʹ, mpe I·a·ou·eʹ, kasi kima mosi ve mendimisa ti yavuandaka tangama mutindu yina na Ebreo ya ntama. c
Makanisi ya nzimbala na yina metadila nkumbu ya Nzambi na Biblia
Dikanisi ya nzimbala: Bambangudulu yina mesadila nkumbu “Yehova” buelaka nkumbu yango kubuela.
Diambu ya kedika: Nkumbu ya Nzambi na Ebreo na mutindu ya Tetragrame kele mbala kana 7 000 na Biblia. d Bambangudulu mingi katulaka na nko mpenza nkumbu ya Nzambi mpe na kisika na yau batulaka titre lokola “Mfumu.”
Dikanisi ya nzimbala: Nzambi Nkua-ngolo nionso kele ve na nsatu yakuvuanda na nkumbu mosi.
Diambu ya kedika: Nzambi yandi mosi tuadisaka bansoniki ya Biblia basadila nkumbu na yandi mbala mingi, mpe yandi kelombaka na bantu yina kesambilaka yandi basadila nkumbu na yandi. (Yezaya 42:8; Yoele 2:32; Malaki 3:16; Baroma 10:13) Kutu, Nzambi pesaka kitumbu na bambikudi ya luvunu yina zolaka ti bantu zimbakana nkumbu na yandi.—Yeremia 23:27.
Dikanisi ya nzimbala: Na kutadila mimeseno ya Bayuda, yalombaka kukatula nkumbu ya Nzambi na Biblia.
Diambu ya kedika: Yakele ya kedika ti bansoniki yankaka ya Bayuda vuandaka manga kutanga nkumbu ya Nzambi. Kasi, bakatulaka yau ve na bakopi ya Biblia yina basalaka. Nzambi zola ve ti beto landa mimeseno ya bantu yina kele ve na nguizani na bansiku na yandi.—Matayo 15:1-3.
Dikanisi ya nzimbala: Beto lenda sadila ve nkumbu ya Nzambi na Biblia samu beto zaba ve mutindu bavuandaka tangila yau na Ebreo.
Diambu ya kedika: Dikanisi yango mesimbama na dibanza ti Nzambi kelombaka na bantu yina ketubaka bandinga mesuasana batanga nkumbu na yandi mutindu mosi. Kasi, Biblia memonisa ti bisadi ya Nzambi ya ntama yina vuandaka tuba bandinga ya kusuasana vuandaka tanga nkumbu ya Nzambi mutindu mosi ve.
Na kifuani, beto tubilaka Yosua, zuzi ya dikanda ya Yisaele. Baklisto ya siekle ya ntete yina vuandaka tuba Ebreo vuandaka tanga nkumbu yango Yehoh·shuʹaʽ, kasi bayina vuandaka tuba ndinga ya Greki vuandaka tanga nkumbu yango I·e·sousʹ. Biblia metubila mutindu nkumbu Yosua banguluaka na Greki, yamemonisa ti Baklisto landaka mutindu bavuandaka sadila bankumbu yango na ndinga na bau.—Bisalu 7:45; Baebreo 4:8.
Beto lenda sadila nsikudukusu yango samu na kubangula nkumbu ya Nzambi. Diambu meluta mfunu kele ve kupona mutindu ya kutanga nkumbu ya Nzambi, kasi kutula yau na kisika na yau yina mefuana na Biblia.
a Tyndale sadilaka nkumbu “Iehouah” ntangu yandi bangulaka mikanda 5 ya ntete ya Biblia. Na manima ya bamvula, ndinga ya Anglais sobaka, mpe bakumaka kusadila nkumbu ya Nzambi mutindu bantu vuandaka tubila na ntangu yango. Na kifuani, na mvula 1612, Henry Ainsworth sadilaka nkumbu “Iehovah” na mbangudulu na yandi ya mvimba ya mukanda ya Nkunga. Na manima na mvula 1639, ntangu yandi bongisaka diaka mbangudulu yango yandi sadilaka “Jehovah.” Mutindu mosi mpe na 1901, bambangudi yina bimisaka Biblia yina bakebokidilaka American Standard Version, sadilaka nkumbu “Jehovah” bisika yina nkumbu ya Nzambi vuandaka na masonukua ya Ebreo.
b Mukanda mosi (New Catholic Encyclopedia), yina bimisamaka samu na mbala ya zole, Volimi 14, paje 883-884, metuba: “Yalenda vuanda ti ntangu Bayuda katukaka na kinanga, bakumaka na kubanga ya yimbi ya nkumbu Yahweh, mpe na kisika na yau bakumaka kusadila batitre lokola ADONAI to ELOHIM.”
c Samu na kuzaba mambu yankaka, tala apandisi A4, “Zina ya Nzambi na Masonuku ya Kiebreo,” na Biblia—Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa.
d Tala mukanda Theological Lexicon of the Old Testament, Volimi 2, paje 523-524.
Tala diaka...
MALONGI YA NGUDI YA BIBLIA
Nzambi kele na nkumbu?
Nzambi kele na batitre mingi, na kifuani Nkua-Ngolo-Nionso, Mvangi, mpe Mfumu. Kasi nkumbu ya Nzambi mesadulua kana mbala 7 000 na Biblia.
MALONGI YA BIBLIA
Meka ndongokolo na beto ya Biblia
Banda ndongokolo ya Biblia ya ofele na wola mpe kisika yina nge kepona.