1, 2. (a) O kala mbangi aweyi disongele? Amwangi a nsangu adieyi ke bevanganga ko? (b) Ekuma Yave ke sadilanga amwangi a nsangu a nza yayi ko?

 O KALA mbangi aweyi disongele? Disionario dimosi disasilanga vo mbangi i “muntu ona omonanga diambu divangamanga yo sasila una divangamene.” Kasikil’owu, kuna mbanz’a Pietermaritzburg, África do Sul, zulunalu mosi ivaikiswanga se vioka 160 ma mvu, iyikilwanga vo Mbangi. Yafwana kikilu yikilwa vo mbangi kadi ekani dia zulunalu yayi i zayisa mana mebwanga ova nza. O mfumu a zulunalu yayi wasia o nsilu wa “vova e ludi muna mawonso kesoneka, lembi mo kotesa luvunu.”

² Diankenda kikilu vo, amwangi a nsangu a nza bebendomonanga e ludi muna mambu mayingi mevangamanga. Ke bevovanga mpe ludi ko mu kuma kia Nzambi ye mana kevanganga. Kansi, Yave wa Mfumu a nsema wawonso ke sadilanga amwangi a nsangu a nza yayi ko. Muna Yezekele wa ngunza, Nzambi wavova vo: “E zula izaya wo vo omono i Yave.” (Yez. 39:7) Yave ovwidi tezo kia mafuku nana (8.000.000) ma Mbangi ana besamunanga e ludi mu kuma kiandi mu nza yawonso. E Mbangi zazi besamunanga kw’akaka mana Nzambi kavanga kuna nz’ankulu mu kuma kia nkangu andi ye mana kevanganga owau. Besamunanga mpe mana kevanga kuna sentu. Muna Yesaya 43:10 tutanganga vo: “Oyeno nu mbangi zame, i Yave wau, yo ntaudi ame ona nsolele.”

3, 4. (a) Nkia ntangwa Alongoki a Bibila bayantika yikilwa vo Mbangi za Yave? Aweyi bamona? (tala e fwaniswa kuna lubantiku lwa longi.) (b) Nkia yuvu tubadika?

³  Ekwe lau diampwena tuvwidi dia yikilwa nkumbu a Yave wa “Ntinu a mvu ya mvu,” ona wavova vo: “Eyayi i nkumbu ame yamu mvu ya mvu, i luyindulu luame lulu yamu tandu ya tandu!” (1 Tim. 1:17; Luv. 3:15; tezanesa ye Kimpovi 2:16.) Muna mvu wa 1931, Alongoki a Bibila bayantika yikilwa e nkumbu Mbangi za Yave. Ndonga basoneka e nkanda mu vutula matondo. Nkutakani mosi kuna Canadá, basoneka vo: “E nsangu zambote za yantika yikilwa vo ‘Mbangi za Yave’ zituyangidiki kikilu yo kumika ekani dieto dia kwamanana zingila e ngwizani ye nkumbu yayi yampa.”

⁴ Aweyi olenda songela luyangalalu muna lau dia yikilwa nkumbu a Nzambi? Nze una tutanganga muna nkand’a Yesaya, nga olenda yika ekuma Yave kekutuyikilanga vo Mbangi zandi?

5, 6. (a) Aweyi mase ma Aneyisaele basilanga Yave umbangi? (b) Adieyi diaka bakanikinwa mase ma Aneyisaele? Ekuma mase bafwete wo vangila mpe o unu?

⁵ Yave wasola zula kia Isaele mu kala se mbangi zandi. Konso Nyisaele wakala ye mbebe ya samuna oma ma Nzambi. (Yes. 43:10) Kasikil’owu, mase bakala se mbangi muna longanga wan’au mana Nzambi kavanga kuna nz’ankulu. Yave wakanikina mase balonganga wan’au oma ma lambu dia Nduta. Wabavovesa vo: “O wan’eno vava bekunuvovesa vo, adieyi nuna diau muna nsadila yayi? Nuvova vo, i kimenga kia ndut’a Yave, ona walut’e nzo za wan’a Isaele muna Engipito, vava kawanda Angipito, kakôlele nzo zeto.” (Luv. 12:26, 27) Amase basasilanga mpe kwa wan’au vo vava Mose kayenda lomba nswa kwa ntinu a Engipito  vo kayambula Aneyisaele benda sambila Yave muna makanga, Faro wavutula vo: “Nani i Yave, yawila nding’andi, yo sindika Isaele?” (Luv. 5:2) Kieleka, mase bazayisanga mpe kwa wan’au vo vava Nzambi kafila vuku kumi kuna Engipito yo vuluza Aneyisaele muna Mbu Ambwaki vana moko ma Angipito, wantu awonso babaka e mvutu muna kiuvu kia Faro. Yave wasonga vo yandi i Mpungu-ngolo. Aneyisaele bakala se mbangi vo Yave i Nzambi a ludi ye olungisanga nsilu miandi.

⁶ Aneyisaele ana bayangalelanga lau dia yikilwa muna nkumbu a Yave ke bazayisanga kaka masivi mama kwa wan’au ko, kansi bazayisanga mo mpe kwa nzenza ana bakala se ntaudi zau. Aneyisaele bakanikinwa mpe vo balonganga o wan’au kimana balunda nkanikinu mia Nzambi mu kuma kia velela. Yave wavova vo: “Nwavauka: kadi omono Yave wa Nzambi eno i Mvauki.” (Fuka 19:2; Nsi. 6:6, 7) Ekw’e mbandu ambote basisa kwa mase ma Akristu o unu! Amase bafwete longanga wan’au kimana bazingilanga e ngwizani ye mana metwasanga nkembo yo zitu muna nkumbu a Nzambi.—Tanga Nganga 1:8; Efeso 6:4.

7. (a) Vava Aneyisaele basonganga e kwikizi aweyi e zula yabazunga bamonanga? (b) Nkia mbebe tuna yau yeto awonso tuyikilwanga nkumbu a Nzambi?

⁷ Vava Aneyisaele basonganga e kwikizi, umbangi wambote basianga muna nkumbu a Nzambi. Bavoveswa vo: “E nkangu miawonso mia nza mimona vo wayikilw’e nkumbu a Yave, bekumwen’o wonga.” (Nsi. 28:10) Diankenda vo lusansu lwa Aneyisaele lusonganga vo ke basikila ye kwikizi ko. Nkumbu miayingi basambilanga teke. Vana ntandu, nze nzambi za Kenani zina basambilanga, Aneyisaele bakituka akwa nsoki, bakelanga wan’au se yimenga yo bangika asukami. E mbandu au ambi diambu diamfunu ikutulonganga. Tufwete sianga ngolo za kala wavelela, kadi Yave una vo i Mvauki tusunzulanga.

8. Nkia salu kavana Yave kwa Yesaya? Adieyi Yesaya kavanga?

⁸ Yave wasadila Yesaya mu lukisa Aneyisaele vo ofwasa e mbanz’a Yerusaleme yo yambula vo nkangu Andi wanatwa muna kinkole. Yave wasakula mpe vo ovanga “diambu diampa” yo vevola nkangu andi muna kinkole mu mpil’esivi. (Yes. 43:19) Yave wazaya wo vo Aneyisaele ke beviluka ntima ko. Kana una vo i wau, wavovesa Yesaya kakwamanana kubalukisa. E kapu sambanu yantete ya nkanda Yesaya itoma vovelanga tulukisu mu kuma kia lufwasu lwa Yerusaleme. Yesaya wazola zaya kana kolo kwa Aneyisaele badi kwamanana kolamena Yave. Nzambi wavutula vo: “O mavata yavana mefuta yo kondwa muntu, e nzo zikondwa muntu, e nsi imana futa.”—Tanga Yesaya 6:8-11.

9. (a) O ungunza wa Yesaya mu kuma kia Yerusaleme nkia ntangwa walungana? (b) Nkia lulukisu tufwete sia e sungididi o unu?

⁹ Yesaya wavewa e salu kiaki muna mvu wansuka wa luyalu lwa Uziya wa Ntinu, muna mvu wa 778 vitila Kristu. Wakwamanana sala e salu kia kingunza mu mvu 46 yamuna mvu wa 732 vitila Kristu, muna luyalu lwa Kizekiya wa Ntinu. Ediadi diavangama 125 ma mvu vitila lufwasu lwa Yerusaleme muna mvu wa 607 vitila Kristu. Kansi, nkangu a Nzambi wateka lukiswa mu kuma kia dina dibwila zula kiau. O unu, Yave olukisanga mpe nkangu andi mu kuma kia mana mebwa kuna sentu. Se vioka mvu miayingi, Eyingidilu dizayisanga kwa nkangu vo ke kolo ko o luyalu  lwa Satana lusukiswa, o Kristu oyantika yala e nza yawonso.—Lus. 20:1-3, 6.

10, 11. Nkia ndungan’a ungunza wa Yesaya bamona Aneyisaele bakala muna Babele?

¹⁰ Akaka muna Ayuda bavuluka vava kiafwaswa Yerusaleme. Balemvokela luludiku lwa Yave lwa kuyitambika kwa esi Babele yo natwa muna kinkole. (Yer. 27:11, 12) Vioka 70 lwa mvu, nkangu a Nzambi bamona ndungan’a ungunza uvovanga vo: “I wau wuwu kavovele o Yave wa nkûdi eno, wa Mvauki a Isaele. Muna kuma kieno ntumini kuna Babele, kulumuna nkulumuna yau awonso se atayi.”—Yes. 43:14.

¹¹ Yave walungisa ungunza wau mu mpil’esivi. Lumbu kimosi muna fuku, muna ngonde a Okutoba ya mvu wa 539 vitila Kristu, o ntinu a Babele y’awana kayalanga yau bavanga nkinzi muna kembelela nzambi zau. Banuinanga nkutu muna mbungwa bayiya muna tempelo a Yave. Kansi, muna fuku wauna Kurese wa Ntinu ye makesa mandi bakota muna Babele. Babaka mbanza yawonso yo sukisa luyalu lwa Babele. Vioka mvu miole, Kurese wakanikina Ayuda bavutuka kuna Yerusaleme yo tungulula e yaka ya tempelo a Nzambi. Ekolo bavutukanga kuna nsi au, Yave wabasia nsilu wa kubatanina. Mawonso mama mavangama nze una Yesaya kasakula. Vava nkangu a Yave bamona e tempelo kuna Yerusaleme yayantikwa tungululwa, basia kimbangi vo Yave i Nzambi aludi ona olungisanga e nsilu miandi. Nzambi wayikila Ayuda ana bavutuka kuna Yerusaleme vo ‘nkangu una yakivangila, bateleka nkembelelw’ame.’—Isa 43:21; 44:26-28.

12, 13. (a) Aki nani bayikama Aneyisaele vava kiavutulwiswa e nsambil’a Yave? (b) Adieyi divavwanga kwa “mameme makaka” ekolo beyikamanga “Isaele a Nzambi”? Nkia vuvu bena kiau?

¹² Vava Aneyisaele bavutuka kuna Yerusaleme mu tungulula tempelo, nzenza zayingi zabayikama yo yantika sambila Yave. Kuna kwalanda, ayingi diaka muna esi zula bakituka minkwikila mia Kiyuda. (Eze. 2:58, 64, 65; Ese. 8:17) O unu, e “ndong’ayingi” ya “mameme makaka” ma Yesu, beyikamanga ye kwikizi kiawonso Akristu akuswa ana bena vo “Isaele a Nzambi.” (Lus. 7:9, 10; Yoa. 10:16; Ngal. 6:16) E ndong’ayingi mpe bena ye lau dia yikilwa e nkumbu ina Nzambi kabavana, i sia vo, Mbangi za Yave.

¹³ Muna Luyalu lwa Kristu lwa Zunda dia Mvu, e ndong’ayingi bekala ye kiese kia zayisa kw’awana befuluka elau dia kala Mbangi za Yave mu lumbu  yambaninu ya nza ya Satana. Kansi, tuvanga wo kaka avo tusia ngolo za zingila e ngwizani ye nkumbu eto owau yo kwamanana kala wavelela. Kana nkutu vo tuvangidi e ngolo za zingila e ngwizani ye nkanikinu mia Yave, tuvanganga vilwa e lumbu yawonso. Muna kuma kiaki, lumbu yawonso tufwete lombanga ndoloki kwa Yave. Avo tukwamanana kala wavelela, tusonga vo tuvutulanga matondo kwa Yave wau kayambula vo twayikilwa muna nkumbu andi.—Tanga 1 Yoane 1:8, 9.

14. Ayeyi i nsas’a nkumbu Yave?

¹⁴ Muna wokesa luyangalalu lweto muna lau dia yikilwa e nkumbu a Nzambi, diambote twabadikanga e nsas’a nkumbu yayi. E nkumbu Yave mu mvovo wa Kiyibere yatuka ilenda sekolwa vo “kituka.” E nkumbu Yave ina ye nsasa vo “On’okadisanga.” Yave wasola e nkumbu yayi muna kutusadisa twabakula una kena. Yandi i Mvangi a lekwa yawonso. Vava Yave kevovanga vo diambu kevanga, ke vena muntu ko olenda kunkakidila mu lembi dio vanga, kana nkutu Satana.

15. Adieyi tulenda longoka mu kuma kia nkumbu a Yave muna mvovo miandi kwa Mose? (Tala e babu kina yo ntu a diambu vo “ Yave—Nkumbu Yazala ye Nsasa.”)

¹⁵ Yave mayingi kasasila kwa Mose mu kuma kia nsas’a nkumbu andi. Vava kantuma mu kwenda vevola nkangu andi kuna Engipito, Yave wavovesa Mose vo: “O Mono Ikala Owu Ikala.” Wakudikila vo: “I wau wuwu vovesa wan’a Isaele vo, o Mono Ikala Owu Ikala untumini kwa yeno.” (Luv. 3:14) Muna kuma kiaki, Yave okituka konso una kazolele kituka muna lungisa ekani diandi. Kuna kwa Aneyisaele Yave wakituka una kazola kituka, nze Mvuluzi, Ntanini, Mfidi ye Mvani a konso kina bavwang’o mfunu.

16, 17. (a) Aweyi tulenda songela vo tuvutulanga matondo muna lau dia yikilwa e nkumbu a Nzambi? (b) Adieyi tubadika muna longi dilanda?

¹⁶ O unu, Yave ozingilanga e ngwizani ye nkumbu andi muna lungisa e nsatu zeto zawonso za mwanda ye za nitu. E nkumbu a Yave diambu diakaka mpe ikutulonganga mu kuma kiandi. Nkia diambu? Yave olenda kitula vangwa yandi konso una kazolele mu lungisa ekani diandi. Kasikil’owu, osadilanga Mbangi zandi kimana basala e salu kiandi. O zaya ediadi, difwete kutufila mu toma kunsunzula. Kåre ozingilanga kuna Noruega ona osalanga se Mbangi a Yave a vema mu mvu 70 wavova vo: “Kuna kwa mono, dina se lau diampwena mu sadila Yave wa Ntinu a mvu ya mvu yo kala mosi muna nkangu uyikilwanga mu nkumbu andi yavauka. Dia nsambu kikilu mu sasila e ludi kia Nkand’a Nzambi yo mona una meso ma wantu metemokenanga ekolo bebakulanga e ludi. Kasikil’owu, ikalanga ye kiese kiayingi vava ikubalonganga una kimenga kia lukûlu lwa Kristu kiavaninwa ye kuma. Ediadi dilenda kubasadisa mu vwa o moyo a mvu ya mvu muna nz’ampa ya unsongi yo luvuvamu.”

¹⁷ Muna fulu yankaka mu nza, diampasi dikalanga mu solola wantu ana bazolele zaya oma ma Yave. Nze Kåre, tukalanga ye kiese kiayingi vava tusololanga nkwa luzolo lwambote ona ozolele longoka mu kuma kia nkumbu a Yave. Kansi, aweyi tulenda kadila Mbangi za Yave yo kala diaka mbangi za Yesu? E kiuvu kiaki, kivaninwa e mvutu muna longi dilanda.