1, 2. (a) Ruti naaeza musebezi mañi? (b) Ruti naaitutile lika mañi zende ka za Mulao wa Mulimu ni batu bahae?

RUTI ukubama kwatuko ni libunda la mabele akubukanyize mwa lizazi leo. Lizazi nese lilikela batu inze basali mwa masimu apotolohile Betelehema, mi babeleki babañata nebazamaya ka bunya kuliba kwa munyako wa munzi omunyinyani wo, oneuyahezwi fa lilundu lenelili bukaufi ni masimu ao. Lwakona kubeya mwa munahano mukatalo wanaaikutwa Ruti hamulaho wa kubeleka lizazi mukatumbi. Kono azwelapili kupuputa mabele ka kakota kamba sipuputiso kuli azwise bubeke. Nihaike kuli musebezi neulitaata, lizazi neli muzamaezi hande kufita mwanaahupulela.

² Kikuli mbelwa yo naasazamaelwa hande ki lika? Sina mone lubonezi mwa kauhanyo yefelile, naaikatulezi kuina ni mukwenyanaa hae Naomi, mi aitama ka luci kuli naaka mukumalela ni kuli Mulimu wa Naomi, Jehova, naakaba Mulimu wahae. Limbelwa bababeli bao nebatile mwa Betelehema hamoho kuzwa kwa Moabi, mi hamulahonyana Ruti musali wa Mumoabi aituta kuli Mulao wa Jehova neunani litukiso zetusa babotana mwa Isilaele, kukopanyeleza cwalo ni bazwahule. Mi cwale afumana kuli babañwi kwa batu ba Jehova, ili bane balutilwe Mulao ni kuulatelela mwa bupilo bwabona, nebabonisa ka likezo zabona ni ka sishemo kuli balata Mulao wa Jehova ili nto yenemutobile pilu.

3, 4. (a) Boazi naasusuelize cwañi Ruti? (b) Mutala wa Ruti ukona kulutusa cwañi mwa linako zaluna mokunani butata bwa sifumu?

³ Yomuñwi wa batu bao neli Boazi, muuna-muhulu yanaafumile ili muñaa masimu mwanaabubula Ruti. Mi kacenu umungile sina mwanaa hae. Amenyeza mwa pilu hanahana za manzwi a sishemo a kumulumba anaamubulelezi Boazi bakeñisa kubabalela Naomi ni kabakala kusabela mwatasaa mafufa a Mulimu wa niti, Jehova.—Mubale Ruti 2:11-14.

 ⁴ Kono mwendi Ruti naasanahana ka za kuli bupilo bwahae bukaba cwañi kwapili. Ka kuba muzwahule yashebile yasina muuna kamba mwana, naakaipilisa cwañi ni kubabalela Naomi mwa lilimo zenesataha kwapili? Kana kububula nekuka mutusa kueza cwalo? Mi ki mañi yanaaka mubabalela hasasupezi? Kwautwahala haiba lika zeo nelimubilaeza. Mwa miteñi yaluna kunani butata bwa sifumu, mi batu babañata batalimana ni lipilaelo ze cwalo. Halunze luituta mo tumelo ya Ruti neimutuselize mwa miinelo yetaata yeo, lukafumana lika zeñata zelukona kulikanyisa.

5, 6. (a) Lika nelizamaezi cwañi Ruti fa lizazi lapili la kububula mwa simu ya Boazi? (b) Naomi naaikutwile cwañi habona Ruti?

⁵ Ruti hayo fezanga kupuputa mabele ni kukubukanya bubeke hamoho, afumana kuli naabubuzi ibato ba sikala sa efa sa mabele. Mushimbo wahae mwendi neuweita makilo a 14! Aitwesa mushimbo wo mwendi hamulaho wa kuuputela mwa lisila mi aliba kwa Betelehema hanekunze kuunsufala.—Ruti 2:17.

⁶ Naomi naatabile kubona mukwenyanaa hae yalatiwa, mi mwendi naakomokile kubona mushimbo obukiti wa mabele wanaashimbile Ruti. Ruti hape naashimbiile lico zenesiyezi kwa lico zeo Boazi naafile babeleki, mi bubeli bwabona baca sico seo hamoho. Naomi abuza kuli: ‘Uilo bubula kai kacenu? Usebelize kai? Yakutokomezi alumbwe!’ (Ruti 2:19) Naomi naanani temuho, naalemuhile kuli Ruti naasike akona kufumana mabele akuma fo kusina mutu yanaamuezize ka sishemo.

7, 8. (a) Naomi naaboni kuli sishemo sa Boazi nesizwa ku mañi, mi ki kabakalañi? (b) Ruti naabonisize cwañi hape lilato lelisa feli ku mukwenyanaa hae?

⁷ Bubeli bwabona bakala kuambola, mi Ruti abulelela Naomi ka za sishemo sa Boazi. Ka tabo, Naomi aalaba kuli: ‘Afuyolwe ki Muñaa Bupilo, Yena yasaliseli kueza ka musa babapila ni babashwile!’ (Ruti 2:20) Naomi naaboni kuli sishemo sa Boazi nesizwelela ku Jehova, yasusuezanga batanga bahae kuba ni bufani ni kubasepisa limbuyoti kabakala sishemo sebabonisa. *—Mubale Liproverbia 19:17.

⁸ Naomi asusueza Ruti kulatelela kelezo ya Boazi ya kuli azwelepili kububula mwa masimu ahae ni kuba bukaufi ni basizana ba  mwa lapa lahae kuli asike aeziwa maswe ki bakutuli. Ruti alatelela kelezo yeo. Hape Ruti ‘naanza ina ni mukwenyanaa hae.’ (Ruti 2:22, 23) Manzwi ao hape alubonisa kalemeno kakatuna ka Ruti, kona ka lilato lelisa feli. Mutala wa Ruti ukona kulususueza kunyakisisa ka za haiba lwazwelapili kubonisa lilato kwa bana bahesu ni kuzwelapili kubatusa habali mwa butokwi. Jehova kamita walemuhanga halubonisa lilato lelisa feli.

9. Lukona kuitutañi ka za lubasi ku Ruti ni Naomi?

⁹ Kana Ruti ni Naomi nebasi lubasi luli? Batu babañwi baanga kuli lubasi tota luswanela kuba ni muuna, musali, bana, bo kukwaa bana ni babañwi cwalo. Kono mutala wa Ruti ni Naomi uluhupulisa kuli batanga ba Jehova bakona kubonisa lilato ku babañwi ni kutahisa kuli nihaiba mwa lubasi lolunyinyani kube ni silikani, musa, ni lilato. Kana mwaitebuha lubasi lomunani lona? Jesu naahupulisize balateleli bahae kuli puteho ya Sikreste yakona kuba sina lubasi nihaiba kubabasina mabasi.—Mare. 10:29, 30.

10. Naomi naabata kutusa cwañi Ruti?

¹⁰ Ruti azwelapili kububula mwa masimu a Boazi kuzwa nako ya kukutula mabele mwa April kuisa nako ya kukutula buloto mwa June. Lisunda hane linze liya, Naomi akala kunahana hahulu zanaakona kuezeza mukwenyanaa hae yalatiwa. Mwa Moabi, Naomi naaikolwisize kuli naasakoni kutusa Ruti kufumana muuna. (Ruti 1:11-13) Kono cwale nasaacinca mubonelo wahae. Aatumela Ruti, mi ali: ‘Mwanaa ka, kikuli nisike nakubatela pumulo.’ (Ruti 3:1) Mwa miteñi yeo nekunani sizo sa kuli bashemi bafumanele bana babona mutu wa kunyalana ni yena, mi Ruti neseli mwana luli wa Naomi. Naomi naabata kufumanela Ruti “pumulo”—ili kutalusa buiketo ni silelezo zefumanwa ka kuba ni lapa ni muuna. Kono Naomi naaka ezañi?

11, 12. (a) Naomi hanaaize kuli Boazi ‘ki yomuñwi wa bahabo luna,’ naaama kwa tukiso ifi yelilato ya Mulao wa Mulimu? (b) Ruti naangile cwañi kelezo ya mukwenyanaa hae?

¹¹ Ruti habulela ka za Boazi lwapili, Naomi abulela kuli: ‘Muuna yo ki wa lusika lwahesu, ki yomuñwi wa bahabo luna.’ (Ruti 2:20) Fo naatalusañi? Mulao wa Mulimu kwa Maisilaele neukopanyeleza  tukiso yelilato kwa mabasi anatalimana ni butata kabakala bunjebwe kamba mafu. Haiba musali aba mbelwa asikaba kale ni mwana, taba yeo neimutokwisa mwangalwa bakeñisa kuli libizo la muuna hae ni lusika lwahae nelika yunda, mi nelisike lahupulwa ki masika a kwapili. Nihakulicwalo, Mulao wa Mulimu neulumeleza munyanaa mufu kamba muhulwanaa hae kunyala mbelwa yo, ilikuli apepe mwana yanaakaba mucalifa yanaaka zwisezapili libizo la muunaa mbelwa yo yashwile ni kubabalela liluwo la lubasi. *—Deut. 25:5-7.

¹² Naomi ataluseza Ruti mwanaaka lukiseza linyalo la mufuta wo. Munahane feela mwanaakomokezi Ruti mukwenyanaa hae hamutaluseza taba yeo. Milao ya Maisilaele neisali yeminca ku Ruti, mi ni lizo zabona nelisali zesienyi kuyena. Nihakulicwalo, naakuteka hahulu Naomi, kacwalo ateeleza ka tokomelo ku zanaabulela kaufela. Kelezo ya Naomi mwendi neibonahala kuba yetaata kamba yeswabisisa, mane mwendi neikona kutahisa kuli ashubulwe, kono Ruti alumela. Ka kuishuwa abulela kuli: ‘Nikaeza kaufela zeuni bulelela.’—Ruti 3:5.

13. Luitutañi ku Ruti ka za kulatelela kelezo ya batu babahulu? (Mubone ni Jobo 12:12.)

¹³ Ka linako zeñwi kubelanga taata babanca kuteeleza kwa  kelezo ya batu babahulile ili babanani yeloseli yetuna. Kubunolo kuunga kuli babahulu habautwisisi luli butata bobatalimana ni bona babanca. Mutala wa buikokobezo wa Ruti uluhupulisa kuli kuteeleza kwa butali bwa batu babahulu ili babalulata ni bababata kuli lukondise mwa bupilo kukona kulutusa hahulu. (Mubale Samu 71:17, 18.) Kono kelezo ya Naomi neli ifi, mi kana Ruti naatusizwe luli hanaa ilatelezi?

14. Sihoto neliñi, mi nesiitusiswa kwañi?

¹⁴ Ka lizazi leo manzibwana, Ruti aya kwa sihoto ili sibaka sesipatami, sesimbambatezi, ko balimi babañata nebaisanga zebakutuzi kuli bayo lipuputa ni kuliulusa. Sibaka sene siketiwa nesibelanga fa mba ya lilundu kamba fahalimwaa lilundu fone kufukanga moya omutuna lizazi hase lisikuluhile ni manzibwana. Kuli bazwise bubeke kwa muuku ni biwaiwai, babeleki nebaitusisanga lifoloko zetuna kamba lifocolo kwa kuulusa.

15, 16. (a) Mutaluse zeneezahezi kwa sihoto Boazi amano feza kusebeza manzibwana. (b) Boazi naalemuhile cwañi kuli Ruti naalobezi kwa mahutu ahae?

¹⁵ Ruti abuha ka maseme babeleki hane banze bafeleleza musebezi wabona manzibwana. Boazi naazamaisa musebezi wa kuulusa bubeke bwahae, mi nekuzwile libunda lelituna. Hamulaho wa kuca kulamba, alobala kwatuko ni libunda. Kubonahala kuli batu nebaezanga cwalo mwendi ka mulelo wa kubukeleza zebakutuzi kwa masholi ni bahapi. Ruti abona Boazi haya kwa kupumula. Cwale neseli nako ya kuli aeze zanaa mutaluselize Naomi.

 ¹⁶ Ruti asutelela hanyinyani-hanyinyani ku Boazi, pilu yahae inze itula-tula. Naalemuhile kuli Boazi naañanyukile. Kacwalo, aeza mwanaa mubulelezi Naomi, aya kwa mahutu ahae, amupula kwateñi mi alobala kwateñi. Kihona alibelela. Kwafita nako. Ruti mwendi naaikutwile inge nekufitile nako yetelele. Mi fahalaa busihu, Boazi akala kunyanganya. Kabakala kunjanja silami, ainuka mwendi ka mulelo wa kuli aikapese kwa mahutu. Kono alemuha kuli kunani mutu kwateñi. Likande libulela kuli: ‘Abona musali yalobezi kwa mahutu ahae.’—Ruti 3:8.

17. Batu babaakaleza kuli likezo za Ruti neli za linyawe balibala lika mañi zepeli za niti?

¹⁷ Boazi abuza kuli: “Ki wena mañi?” Ruti aalaba mwendi ka sabo, ali: ‘Ki na Ruti, mutangaa hao. Uunge neku leliñwi la kubo yahao, uapese mutangaa hao, kakuli u wahesu.’ (Ruti 3:9) Batu babañwi kacenu sebaakalelize kuli Ruti naaeza linyawe ka likezo zahae ni manzwi ahae, kono balibala lika zepeli za niti. Sapili, Ruti naalatelela lizo za mwa miteñi yeo, mi buñata bwazona halisa liyo kacenu. Kabakaleo, ki mafosisa kubapanya likezo zahae ni likezo za mazazi a, za muzamao omaswe. Sabubeli, Boazi naalabile ka nzila yebonisa kuli naanga likezo za Ruti kuli lilukile mi ki zende hahulu.

18. Boazi naabuleziñi kuli aomba-ombe Ruti, mi ki likezo lifi zepeli zanaaamile kuzona zebonisa lilato la Ruti lelisa feli?

¹⁸ Boazi abulela, mi kusina kakanya mubulelelo wahae omusa neuomba-ombile Ruti. Ali: ‘Ufuyolwe ki Muñaa Bupilo mwanaa ka, kakuli soeza cwale mwamulaho ki sesinde kufita zoezize pili; kakuli hausika hanelela kwa batangana, nihaiba babaluwile kamba babashebile.’ (Ruti 3:10) Manzwi a kuli ‘zoezize pili,’ aama kwa lilato lelisa feli lanaabonisize Ruti ka kuya ni Naomi kwa Isilaele ni kuyo mubabalela. Manzwi a kuli ‘soeza cwale mwamulaho,’ aama kwa kezo yanaasazo eza Ruti. Boazi naalemuhile kuli kalibe yacwale ka Ruti mwendi naakabata kunyalwa ki muuna yasali mucaha, ibe kuli ki mufumi kamba mubotana. Kono Ruti naabata kueza hande Naomi ni muunaa Naomi yanaashwile, ili kuzwisezapili libizo la muunaa Naomi mwa naha yahabo yena. Kubunolo kuutwisisa libaka Boazi hanaafitilwe kwa pilu ki kutokwa buitati kwa kalibe yo.

19, 20. (a) Ki kabakalañi Boazi hanaasika nyala Ruti honafo feela? (b) Ki ka linzila lifi zeo Boazi naabonisize sishemo ku Ruti ni kuiyakatwa libubo lahae?

 ¹⁹ Boazi azwelapili kubulela kuli: ‘Mi cwale mwanaka, sisabi; kakuli nyangela ya sicaba sa munzi wahesu baziba kuli u musali yanani mikwa yeminde.’ (Ruti 3:11) Naatabezi muhupulo wa kunyala Ruti; mwendi naasika komoka hahulu hanaa mukupile kuli amunyale ka kuba muliululi wahae. Nihakulicwalo, Boazi neli muuna yalukile, mi naasike aeza ka mwanaalatela feela. Abulelela Ruti kuli nekunani muliululi yomuñwi, wa mukowa wa fakaufi hahulu ni ba lubasi lwa muunaa Naomi yanaashwile. Boazi naakaatumela muuna yo pili ni kumufa kolo ya kunyala Ruti.

²⁰ Boazi akupa Ruti kuli alobale hape kufitela masa hapatalala; kihona hanaaka shoonokela kwa ndu. Naabata kubukeleza libubo la Ruti ni lahae, kakuli batu mwendi nebaka nahana ka mafosisa kuli nebaezize kezo yemaswe. Ruti alobala kwa mahutu a Boazi hape, mi mwendi cwale munahano wahae nese ulukuluhile hamulaho wa kualabiwa ka musa. Cwale busika sa kale, Ruti azuha. Boazi ataza kubo ya Ruti ka mpo ya mabele, mi Ruti akutela kwa Betelehema.—Mubale Ruti 3:13-15.

21. Ki lika mañi zenetahisize kuli Ruti azibahale sina ‘musali yanani mikwa yeminde,’ mi lukona kulikanyisa cwañi mutala wahae?

²¹ Ruti mwendi naatabile hahulu hanahana zanaabulezi Boazi kuli naazibahala kwa batu kaufela sina ‘musali yanani mikwa yeminde.’ Kaniti, takazo yahae ya kuziba Jehova ni kumulapela neitahisize kuli abe ni libubo leo. Hape naaezize Naomi ni sicaba sahae ka sishemo sesituna ni kuiyakatwa bona, ili ka kulatelela lizo ni miezezo yesienyi ku yena. Haiba lulikanyisa tumelo ya Ruti, lukakuteka hahulu babañwi, hamoho cwalo ni lizo ni miezezo yabona. Halueza cwalo ni luna lukaba ni libubo lelinde.

22, 23. (a) Mpo yanaafile Boazi ku Ruti mwendi neitalusañi? (Mubone ni litaluso za kwatasi.) (b) Naomi naasusuelize Ruti kuezañi?

²² Ruti hafita kwa ndu, Naomi amubuza kuli: ‘Kucwañi, mwanaka?’ Naomi naabata kuziba haiba Ruti naatuha anyalwa kamba kutokwa. Ruti kapili-pili abulelela mukwenyanaa hae zeneezahezi kaufela mwahalaa hae ni Boazi. Hape amufa mpo ya mabele yanaafilwe ki Boazi kuli atiseze Naomi. *—Ruti 3:16, 17.

 ²³ Ka butali, Naomi asusueza Ruti kuina kwa ndu lizazi leo kufita kuya kwa kububula mwa masimu. Naomi asepisa Ruti kuli: ‘Boazi haana kupumula kacenu, kufitela alukisa taba yeo.’—Ruti 3:18, Bibele Yekenile, Hatiso ya 1984.

24, 25. (a) Boazi naabonisize cwañi kuli neli muuna yalukile yasina buitati? (b) Ruti naafuyozwi cwañi?

²⁴ Naomi naabulezi niti ka za Boazi. Boazi aya kwa munyako wa munzi kone bakopanelanga baana-bahulu ba munzi, mi alibelela kufitela muuna wa mukowa wa fakaufi afita. Fapilaa lipaki, Boazi afa muuna yo kolo ya kunyala Ruti ka kuba muliululi wahae. Kono muuna yo ahana, ka kubulela kuli kueza cwalo nekuka sinya saanda sahae. Cwale fapilaa lipaki kwa munyako wa munzi Boazi abulela kuli ukaba muliululi, aleke simu ya muunaa Naomi yashwile, yena Elimeleki, ni kunyala Ruti mbelwa wa Mahaloni mwanaa Elimeleki. Boazi atalusa sepo yanaanani yona ya kuli kueza cwalo nekuka ‘zusa libizo la mutalahali fa saanda sahae.’ (Ruti 4:1-10) Kaniti Boazi neli muuna yalukile ili yanaasina buitati.

²⁵ Boazi anyala Ruti. Hasamulaho, likande libulela kuli: ‘Muñaa Bupilo amutusa kuli abe fa buima; mi apepa mwanaa mushimani.’ Basali ba mwa Betelehema bafuyola Naomi ni kulumba Ruti kabakala kuba yanani tuso ku Naomi kufita bana babashimani ba 7. Luituta kuli, hasamulaho, mwanaa Ruti wa mushimani naabile kukululu wa mulena yomutuna Davida. (Ruti 4:11-22) Davida ni yena aba kukululu wa Jesu Kreste.—Mat. 1:1. *

26. Mutala wa Ruti ni Naomi uluhupulisañi?

²⁶ Ruti naafuyozwi luli, hamoho cwalo ni Naomi, yanaatusize kuhulisa mwana yo sina mwanaa hae. Bupilo bwa basali bababeli ba ki kupuliso yetuna ya kuli Jehova Mulimu walemuhanga batu kaufela babasebeza ka taata kubabalela mabasi abona ni kumusebeleza ka busepahali hamoho ni batu bahae. Hapalelwangi kufuyola batu babasepahala, babacwale ka Boazi, Naomi, ni Ruti.