Mo mu Kona ku Tuseza Mulikanaa Mina ya Kula

KANA mu kile mwa ipumana kuli ha mu na hande manzwi a ku bulela ha ne mu ambola ni mulikanaa mina ya na kula hahulu? Mu kolwe kuli mwa kona ku tula butata bo. Kamukwaufi? Ha ku na milao ye tomilwe ye ka kona ku mi tusa ku eza cwalo. Ku itingile ka ku shutana-shutana kwa lizo za batu. Mipilelo ya batu ni yona i kana ya shutana hahulu. Kacwalo, mwendi nto ye kona ku tusa mukuli yo muñwi ku ikutwa mbwesha-mbwesha ha i koni ku tusa mukuli yo muñwi. Mi miinelo ni mwa ikutwela mukuli li kana za shutana hahulu ku zwa zazi le liñwi ku ya ku le li tatama.

Kacwalo sa butokwa hahulu kikuli mu ikutwe mwa ikutwela mukuli mi mu mu buze za bata ni za tokwa luli ku mina. Mu kona ku eza cwañi cwalo? Ki ze liakalezo li sikai ze tomile fa likuka za Bibele ili ze ka mi tusa.

Mu be bateelezi ba bande

LIKUKA ZA BIBELE:

“Mutu kaufela ibe ya teeleza kapili, ya liyeha kwa ku bulela.”—JAKOBO 1:19.

“Ku na ni nako ya . . . ku kuza, ni nako ya ku bulela.”—MUEKELESIA 3:1, 7.

▪ Ha mu potela mulikanaa mina ya kula, mu mu teeleze ka tokomelo mi mu mu bonise sishemo. Mu si ke mwa matela ku mu eleza kamba ku ikutwa kuli nako kaufela mu swanela ku ziba tatululo kwa butata bwa hae. Haiba mu mata-mata ku bulela maikuto a mina, mwa kona ku bulela lika ze utwisa butuku ili ze ne mu si ka lela ku bulela. Mulikanaa mina ya kula ha tokwi luli kuli mu mu fe kalafo kono u tokwa mutu ya ka mu teeleza ka tokomelo.

Mu tuhele mulikanaa mina ku bulela maikuto a hae kaufela. Mu si ke mwa mu kauleza, ili ku nyinyafaza muinelo wa li ku wona ka ku mu bulelela manzwi a ku mu susueza ili a itusiswanga hahulu ku mutu ya kula. Bo Emílio * ba bulela kuli: “Ne ni kulile butuku bwa menenjaitisi bo ne bu ni tahiselize bubofu. Ka linako ze ñwi ni ikutwanga ku lembwala  luli, mi balikani ba ka ba likanga ku ni omba-omba ka ku ni bulelela kuli: ‘Haki mina mu nosi ba ba na ni matata. Ku na ni batu ba ba na ni matata ku mi fita.’ Kono nto ye ba sa zibi ki ya kuli ku nyinyafaza muinelo wo ni li ku wona ha ku ni tusi se siñwi. Mane ku ezanga cwalo ku ni zwafisanga maswe.”

Mu tuhele mulikanaa mina ku bulela ze mwa pilu ya hae kaufela a sa sabi ku hanyezwa. Haiba a mi taluseza kuli wa saba, mu utwisise maikuto a hae ku fita ku mu taluseza feela kuli a si ke a saba. Bo Eliana ba ba kula butuku bwa kansa ba bulela kuli: “Ha ni ikalelwa ni ku lila kabakala butuku bwa ka, ha ku talusi kuli ha ni sa na sepo ku Mulimu.” Mu ikataze ku nga mulikanaa mina kuli ki mukuli, ku fita ku mu nga kuli u iketile. Mu hupule kuli ka nako ya cwale u kona ku sitataliswa ka bunolo ki ze mu bulela ni kuli ha sa eza lika ka mwa na ezezanga pili. Mu be ni pilu-telele. Mu teeleze—nihaikaba kuli mukuli u kuta-kutela ku bulela lika ze swana. (1 Malena 19:9, 10, 13, 14) Mwendi u ka tabela ku mi taluseza ze sweli ku ezahala mwa bupilo bwa hae.

Mu mu utwele butuku mi mu mu utwisise

LIKUKA ZA BIBELE:

“Mu tabe ni ba ba tabile, mu lile ni ba ba lila.”—MAROMA 12:15.

“Linto kamukana ze mu lata kuli batu ba mi ezeze, mu ba ezeze zona ni mina.”—MATEU 7:12.

▪ Mu nahane mo ne mu ka ikutwela kambe ki mina ba ba kula. Haiba mulikanaa mina u itukiseza ku yo pazulwa, haiba u fa likalafo, kamba haiba u sweli ku libelela za ka bulelelwa ki mualafi hamulaho wa ku mu tatuba, mwendi wa kona ku ikalelwa hahulu mi wa kona ku fosezwa ka bunolo. Mu like ku utwisisa muinelo wa sa li ku wona mi mu eze ka mwa tokwela. Mwendi ye haki nako ya ku mu buzaka lipuzo ze ñata-ñata, sihulu ze ama bupilo bwa hae.

Caziba wa za mihupulo wa mwa sipatela Ana Katalifós u bulela kuli: “Mu tuhele bakuli ku bulela za butuku bwa bona ha ba bata ku eza cwalo ibe kuli ba eza cwalo ka bunya kamba ka ku akufa. Haiba ba itatela ku ambola, mu ambole ni bona ka za taba ifi kamba ifi ye ba kona ku keta. Kono haiba ha ba tabeli ku ambola, mwa kona ku ina feela inze mu kuzize, mi ku ba swalelela kwa lizoho kwa kona ku ba tusa hahulu. Kamba mwendi mu ka fumana kuli se ba tokwa feela ki mutu wa ku ba omba-omba.”

Mu si ke mwa patulula likunutu za mulikanaa mina. Bo Rosanne Kalick, ba ne ba kulile habeli butuku bwa kansa ba ñola kuli: “Ha mu buza mukuli za bata kuli mu mu ezeze, mu nge kuli za ka mi bulelela ki kunutu. Mu si ke mwa patulula litaba ka za mukuli, konji haiba mu kupilwe ku yemela lubasi. Mu buze mukuli litaba za tabela kuli za kona ku talusezwa ba bañwi.” Bo Edson, ba ne ba kulile butuku bwa kansa ba bulela kuli: “Mulikanaa ka na hasanyize litaba za kuli ne ni kula butuku bwa kansa ni kuli ne ni si ke na pila nako ye telele. Ki niti ne ni kula butuku bwa kansa, mi kona ha ne ni sa zo pazulwa. Ne ni ziba kuli ni kula butuku bwa kansa, kono ne ni libelela ze ne ni ka talusezwa hamulaho wa ku tatubiwa ki mualafi. Butuku ne bu si ka yamba kale mwa mubili. Kono ne se ni sinyehile libizo bakeñisa litaba ze ne hasanyizwe. Musalaa ka na zwafisizwe maswe ki litaba ze ne ba sweli ku bulela batu ni lipuzo ze ne ba sweli ku buzaka.”

Haiba mulikanaa mina u sweli ku lika ku keta mufuta wa kalafo, mu si ke mwa akufela ku bulela ze ne mu ka eza kambe kuli ki mina ba ba kula. Muñoli Lori Hope, ya na kulile butuku bwa kansa u bulela kuli: “Mu si ka luma kale kamba ku talusa litaba lifi kamba lifi ku mutu ya kula butuku bwa kansa kamba ya kile a bu kula, ki hande ku buza ka za haiba na ka tabela litaba ze cwalo. Hakusicwalo milelo ya mina ye minde ya ku bata ku tusa mulikanaa mina ya kona ku mu utwisa butuku, mina mu sa zibi.” Haki mañi ni mañi ya tabela ku amuhela litaba ze ñata ka za mialafelo ye shutana-shutana.

Nihaikaba kuli mu balikani ba batuna, mu si ke mwa ina nako ye telele ha mu potela mukuli. Ku potela mulikanaa mina ki kwa butokwa, kono mwendi yena ha na ku tabela ku ambola hahulu ni mina. Mwendi ha na maata a ku ambola kamba nihaiba ku teeleza ka nako ye telele. Kono hape ka nako ye mu mu potela, mu si ke mwa bonisa kuli mu hemile. Mulikanaa mina u lukela ku bona kuli mwa mu isa pilu.

Ku iyakatwa mutu ku ama ku eza lika ka tikanyo ni ku ba ni temuho. Ka mutala, mu si ka lukiseza kale mulikanaa mina ya kula lico, mu mu buze lico za tabela. Haiba mu bakuli, mwendi inge cwalo  libelenge, neikaba hande ku libelela ku fitela mu fola kona mu ka potela mulikanaa mina.

Mu be ba ba yahisa

LIKUKA ZA BIBELE:

“Mulomo wa ya butali u wisa pilu.” —LIPROVERBIA 12:18.

“Mubulelelo wa mina ibe o na ni musa kamita, o lungilwe lizwai.”—MAKOLOSE 4:6.

▪ Haiba mu nga mulikanaa mina ya kula kuli u sa li mulikanaa mina, ze mu bulela ni likezo za mina li ka bonisa cwalo. Mu nge mulikanaa mina kuli i sa li yena mutu ya swana ya na ni tulemeno to tu swana to ne tu mi konisize ku itama silikani ni yena kwa makalelo. Mu si ke mwa lumeleza butuku bwa hae ku feza silikani sa mina. Haiba mu ambola ni mulikanaa mina inge ba ba ambola ni mutu ya si na tuso, wa kona ku kala ku ikutwa kuli ha sa na tuso. Bo Roberta, ba ba kula butuku bwa ku hoza bwa masapo bo bu fumaneha kwa batu basikai ba bulela kuli: “Mu ni nge sina mutu ya kondile. Niha ni li siyanga, ni sa na ni maikuto ni litakazo. Mu si ke mwa ni talima inge ba ba ni shwela makeke. Mu si ke mwa ambola ni na inge kuli ni sanganu.”

Mu hupule kuli sa butokwa ni ku fita haki ze mu bulela kono ki ka mo mu li bulelela. Nihaiba muutwahalelo wa linzwi la mina u kona ku talusa se siñwi. Nakonyana ha se ba fumanwi ni butuku bwa kansa, bo Ernesto ba lizezwa luwaile ki mulikanaa bona ya na pila mwa naha i sili, mi a ba bulelela kuli: “Ha ni kolwi kuli u na ni butuku bwa kansa!” Bo Ernesto ha ba iheta ba bulela kuli: “Mulikanaa ka mwa na bulelela linzwi la ‘u’ ni la ‘kansa’ ne ku ni komokisize hahulu ni ku ni sabisa.”

Bo Lori Hope ba fa mutala o muñwi hape: “Ku buza mukuli kuli ‘Mu cwañi?’ ku kona ku talusa lika ze ñata ku mukuli. Ku likana ni muutwahalelo wa linzwi la mutu ya buza, musebelisezo wa lilama za mubili wa hae, swalisano ya hae ni mukuli, silikani sa hae ni mukuli mi, mane ni nako ye i buziwa puzo, kwa kona ku omba-omba mukuli, ku mu utwisa butuku, kamba ku shitula sabo ya na ni yona mukuli.”

Mulikani ya kula mwendi u tabela ku babalelwa, ku utwisiswa, ni ku kutekiwa. Kacwalo mu mu kolwise kuli ki wa butokwa hahulu ku mina ni kuli mu ka mu tusa mwa butata bwa hae. Bo Rosemary, ba ba kula butuku bwa kwa booko ba bulela kuli: “Se ne si ni susuelize hahulu ki ku utwa balikani ba ka ha ba ni bulelela kuli ba ni lata ni kuli ba ka ni babalela ku taheñi kamba ñi.”—Liproverbia 15:23; 25:11.

Mu tuse

SIKUKA SA BIBELE:

“Ku lata kwa luna ku si ke kwa ba ka manzwi ni ka lulimi, kono ibe ka likezo ni ku eza niti.”—1 JOANI 3:18.

▪ Lika za ka tokwa mulikanaa mina li ka shutana-shutana ka nako ya ku tatubiwa ni nako ya ku alafiwa. Kono ka nako ye kaufela, mwendi u ka tokwa tuso. Ku fita ku bulela feela kuli, “Ha mu ka tokwa nto ye ñwi, mu ni zibise,” mu fe tuso ye tokwahala. Ku tusa mwa misebezi ya ka zazi ni zazi ye cwale ka ku apeha lico, ku kenisa mwa ndu, ku tapisa libyana, ku haina litino, ku yo bata-bata lika ze tokwahala, ku leka-leka ze tokwahala, ni ku isa mulikanaa mina kwa sipatela ki linzila li sikai ze mu kona ku tusa ka zona ili ku bonisa kuli mwa babalela mulikanaa mina. Mu be ba ba itingwa ni ba ba fumaneha ka nako. Mu eze lika kaufela ze mu sepisa kuli mu ka ezeza mulikanaa mina.—Mateu 5:37.

Muñoli Rosanne Kalick u bulela kuli: “Lika kaufela ze lu ezeza mukuli ka nako ya kula ku fitela a fola ibe kuli ki ze tuna kamba ki ze nyinyani ki za butokwa hahulu.” Bo Sílvia, ba ba kulile habeli butuku bwa kansa ni bona ba lumelelana ni taba yeo. Ba bulela kuli: “Ku ba ni balikani ba ba shutana-shutana ba ne ba ni isanga ka mota kwa sipatela mwa tolopo ye ñwi zazi ni zazi ne ku ni katulusanga ni ku ni omba-ombanga hahulu! Mwa nzila, ne lu ambolanga litaba ze shutana-shutana, mi hamulaho wa ku amuhela likalafo, hañata ne lu to yemanga ni ku leka kofi fa lilekisezo la kofi. Ku eza cwalo ne ku ni tahisezanga ku ikutwa hande.”

Kono mu si ke mwa nga kuli mwa ziba hande za tokwa mulikanaa mina. Bo Kalick ba akaleza kuli, “Mu buze mulikanaa mina.” Ba ekeza kuli: “Ha mu nze mu lika ku tusa mulikanaa mina, mu si ke mwa lika ku zamaisa lika kaufela. Ku eza cwalo fokuñwi ha ku tusangi mi ku kona ku nyemisa mukuli. Haiba  mu ni hanisa ku eza nto ye ñwi, fo ku kona ku talusa kuli ha ni koni ku eza nto ni ye kana. Ni swanela ku ikutwa kuli ni sa ikonela ku eza lika. Ni swanela ku ikutwa kuli ha ni mupalelwi. Mu ni tuse ku eza ze ni kona ku eza.”

Mulikanaa mina u swanela ku ikutwa kuli u sa kona ku eza lika. Bo Adilson, ba ba kula butuku bwa AIDS, ba bulela kuli: “Ha u kula, ha u lati ku kashezwa kwatuko inge kuli ha u sa na tuso kamba kuli ha ku sa na ze u kona ku eza. U bata kuli ni wena u kone ku tusa mwa lika ze ñwi nihaikaba kuli ze u eza ki ze nyinyani. Ku utwahalanga hande ku ikutwa kuli u sa kona ku eza lika ze ñwi! Ku ku susueza ku zwelapili ku pila. Ni tabelanga hahulu haiba batu ba ni kupa kuli ni eze katulo mi ni ha ba kuteka likatulo za ka. Haiba lu kula, ha ku talusi kuli ha lu sa kona ku peta buikalabelo bwa luna bwa ku ba ndate, me, kamba buikalabelo bufi kamba bufi.”

Mu be Bukaufi ni Mulikanaa Mina ya Kula

SIKUKA SA BIBELE:

“Mulikanaa mutu wa mu lata ka nako ni nako, u pepezwi kuli a be mwanahabo mwa liziyezi za hae.”—LIPROVERBIA 17:17.

▪ Haiba ha mu koni ku potela mulikanaa mina kabakala kuli u ina kwahule kamba kabakala miinelo ye miñwi, mwa kona ku ikambota ni yena fa luwaile, kamba ku mu ñolela liñolo. Ki likamañi ze mu swanela ku ñola? Caziba wa mihupulo ya bizwa Alan D. Wolfelt, u akaleza kuli: “Mu ikupulise za linako ze tabisa ze ne mu ikolanga hamoho. Mu sepise mulikanaa mina kuli mu tuha mu mu ñolela hape, mi mu taleleze sepiso yeo.”

Mu si ke mwa tuhela ku susueza mulikanaa mina ya kula ka ku saba kuli mwendi mu ka bulela nto ye fosahezi kamba kuli mwendi mu ka mu foseza. Hañata, nto ya butokwa ki ku fumaneha ku mulikanaa mina ya kula, mi u ka ziba kuli mu bata ku mu tusa. Mwa buka ya bona, bo Lori Hope ba ñola kuli: “Kaufelaa luna lu bulelanga kamba ku eza lika za si ke a utwisisa mutu ye lu taluseza kamba ka linzila ze ñwi ka ku sa ziba lwa kona ku bulela lika ze ka utwisa mutu yo muñwi butuku kwa pilu. Bo haki bona butata. Butata bu banga teñi haiba mu saba hahulu ku eza mafosisa kuli mane mu palelwa ku yo bona mutu ya mi tokwa.”

Mulikanaa mina ya kula hahulu mwendi u mi tokwa hahulu ka nako yeo ku fita mwa na mi tokwelanga. Mu bonise kuli mu “mulikanaa” hae luli. Buikatazo bwa mina bwa ku mu tusa mwendi ha bu koni ku felisa butuku bwa utwa, kono mwa kona ku tusa mulikanaa mina ku tiyela muinelo o taata wa li ku wona.

[Litaluso za kwatasi]