Dijina dya Leza, dilembelwe na tumama tuná twa Kihebelu יהוה, ditanwa kubwipi kwa misunsa 7 000 mu Bisonekwa bya Kihebelu. Mu buno bwalamuni, tuno tumama tuná, tuyukene bu Tetragrame, i twalamunwe bu “Yehova.” Dino dijina ditanwa mu Bible misunsa mivule kupita majina onso. Balembi bāpelwe bukomo bwa mushipiditu na Leza, nansha byobatelele Leza na bitenta bivule bya kumusāsula, kimfwa “Mwinē Bukomo Bonso,” “Mwine wa Peulu Mwine,” ne “Mfumwetu,” ino Tetragrame dyo dijina dimo kete dyobengidije mwanda wa kuyukanya Leza.

Yehova Leza wāludikile aye mwine balembi ba Bible balembe dijina dyandi. Kimfwa, wāpele mupolofeto Yoela bukomo bwa mushipiditu alembe amba: “Ense wa kwita dijina dya Yehova ukapandanga.” (Yoela 2:32) Kadi Leza wātonwene mulembi umo wa mitōto alembe amba: “Bantu bayuke amba abe, wa dijina dya bu Yehova, abe bunka bobe wi Mwine wa Peulu Mwine pa ntanda yonso.” (Ñimbo ya Mitōto 83:18) Bine, dijina dya Leza ditanwa kintu kya misunsa 700 mu mukanda’tu wa Ñimbo ya Mitōto—mukanda wa bilembwa bya kusāsula byādi bifwaninwe kwimbwa ne kupitulukwa na bantu ba Leza. Penepa, mwanda waka dijina dya Leza kedidipo mu malamuni mavule a Bible? Mwanda waka buno bwalamuni i bwingidije dijina “Yehova”? Ne dijina dya Leza, Yehova, dishintulula bika?

Mwanda waka dijina dya Leza kedidipo mu malamuni mavule a Bible? Bubinga i bwishileshile. Bamo balañanga’mba Leza Mwinē Bukomo Bonso, kadipo kyasakila dijina dya bunka dya kumuyukanya. Bimweka’mba bavule i batādilwe na kibidiji kya Bayuda kya kupela kutela dino dijina, padi batyina kwidikobakanya. Ino bakwabo nabo balanga’mba byokekudipo muntu nansha umo  uyukile mutelelo mwinemwine wa dijina dya Leza, i biyampe kwingidija kitenta, kimfwa “Mfumwetu” nansha “Leza.” Ino milangwe keidipo na kyalwilo mwanda:

• Boba bapatanya’mba Leza Mwinē Bukomo Bonso kadipo kyasakila dijina dyandi dya bunka, i bavulaminwe amba mikanda mibajinji ya Kinenwa kyandi, ne yoya yālaminwe kumeso kwa Kidishitu kwiya, yādi’mo dijina dya bunka dya Leza. Monka mokinenenwe kala, Leza wāludikile bantu balembe dijina dyandi mu Kinenwa kyandi kintu kya misunsa 7 000. Na bubine, aye usakanga tuyuke dijina dyandi ne kwiditela.

• Balamuni batalula dijina mungya kibidiji kya Bayuda, kebayukilepo mwanda mukatampe. Nansha Bayuda bamo basonekeji byobādi bapela kutela dino dijina, ino kebēditalwilepo mu mikanda yabo ya Bible yobātentwile. Mivungo ya kala yāsokwelwe mu Kimelane, kubwipi na Dijiba Difwe, mwādi mutelwe dino dijina pantu pavule. Balamuni bamo ba Bible baletanga mulangwe wa amba dijina dya Leza dyādi mu bilembwa bibajinjibajinji pobapingakanya’po na kitenta “MFUMWETU” kilembwe mu masomo makata. Ino kipangujo i kino, mwanda waka bano balamuni bakwete butyibi bwa kupingakanya dijina dya Leza nansha kwiditalula mu Bible koku bayukile amba dyādi mu bilembwa bya Bible misunsa tununu na tununu? Le bakulupile ani mwine webapele lupusa lwa kushinta? Abo bene bayukile.

• Boba banena’mba dijina dya Leza kedifwaninwepo kwingidijibwa mwanda kediyukenepo muswelo mwine wa kwiditela, inoko bengidijanga dijina Yesu. Ino bana ba bwanga ba Yesu ba mu myaka katwa kabajinji, bādi batela dijina dyandi mu muswelo mwishile bininge na mwiditelela bene Kidishitu bavule ba dyalelo. Bimweka’mba bene Kidishitu Bayuda, bādi batela dijina Yesu bu Yeshua. Ne kitenta “Kidishitu” bu Mashiach, nansha “Meshiasa.” Bene Kidishitu bādi banena Kingidiki bādi bamwita bu Iesous Khristos, bene Kidishitu bādi besamba Kilateni nabo bu Iesus Christus. Kupityila ku bukomo bwa mushipiditu, bwalamuni bwa Kingidiki bwa dijina dyandi bwāsonekelwe mu Bible, kintu kilombola’mba bene Kidishitu ba mu myaka katwa kabajinji bālondele muswelo muyampe wa kutela dino dijina modyādi diyukilwe na bavule mu lwabo ludimi. Muswelo umo onka, Komite wa Bwalamuni bwa Bible wa Ntanda Mipya wamwene amba i kyendele’mo kwingidija dijina “Yehova,” nansha shi muswelo utelwa dijina dya Leza keukwatañenepo bininge na mutelelo mwinemwine wa Kihebelu kya kala.

 Mwanda waka Bwalamuni bwa Ntanda Mipya i bwingidije dijina “Yehova”? Mu Kiluba, masomo aná a Tetragrame (יהוה) i malembwe na tumama YHWH. Tetragrame keyādipo na masomo a mawi, monka mwādi mwikadile bilembwa byonso bya mu Kihebelu kya kala. Kitatyi kyādi kinenwa Kihebelu kya kala difuku ne difuku, batangi bādi bela masomo a mawi mafwaninwe pampikwa kukolelwa.

Kintu kya myaka kanunu pāpwile Bisonekwa bya Kihebelu byonso kulembwa, befundi Bayuda batūdile’ko tutonye nansha tuyukeno twa mutelelo, tulombola masomo a mawi afwaninwe kwingidija pa kutanga Kihebelu. Ino mu kine kitatyi’kya, Bayuda bavule bādi na milangwe ya kabutyibutyi ya amba i bibi kutela dijina dya bunka dya Leza na diwi ditunduke, o mwanda bādi bengidija bishima bya kupingakanya nabyo. Nanshi, bimweka’mba, kitatyi kyobādi batentula Tetragrame, bātyangile masomo a mawi a bishima bya kupingakanya nabyo na tumama tuná tubundile dijina dya Leza. O mwanda, bilembwa bidi na tuno tutonye twa masomo a mawi kebikwashangapo mwa kuyukila mwādi mutelelwa dibajinji dino dijina mu Kihebelu. Bamo balañanga’mba dijina dya Leza dyādi ditelwa bu “Yahweh,” ino bakwabo nabo na milangwe mishile. Mu Muvungo wa Dijiba Difwe mwādi kipindi kya kisonekwa kya Bene Levi mu Kingidiki, i mwalamune dijina dya Leza bu Iao. Kutentekela pa uno mutelelo, balembi ba kala ba Kingidiki nabo bēditelele bu Iae, Iabe, ne bu Iaoue. Inoko, kekudipo bubinga bwa kwikadila na kōminija. Ketuyukilepo mwādi mutelela bengidi ba Leza ba pa kala dino dijina mu Kihebelu. (Ngalwilo 13:4; Divilu 3:15) Ino kyotuyukile’tu i amba, Leza  wāingidije dijina dyandi kitatyi ne kitatyi paādi wisamba na bantu bandi, ne amba bantu bandi nabo bādi bamwita dino dijina, kadi bādi beditela patōkelela pobādi besamba na bakwabo.—Divilu 6:2; 1 Balopwe 8:23; Ñimbo ya Mitōto 99:9.

Penepo, mwanda waka buno bwalamuni i bwingidije dijina “Yehova”? I mwanda mānga ya dino dijina dya Leza i ya tamba kala mu ndimi mivule kubadila’mo ne Kiluba.

Dijina dya bunka dya Leza dyaālamwinwe musunsa mubajinji mu Bible wa Angele mu bwalamuni bwa Pantateke bwa William Tyndale bwa mu 1530. Wēditelele bu “Iehouah.” Mwenda mafuku, ludimi lwa Angele pa kushinta, mutelelo wa dijina dya Leza nao walonda mungya ludimi. Kimfwa, mu 1612, Henry Ainsworth wāingidije dijina “Iehovah” mu bwalamuni bwandi bonso bwa mukanda wa Ñimbo ya Mitōto. Ebiya, mu 1639, pajadikilwe buno bwalamuni ne kutampwa pamo na mikanda ya Pantateke, baingidija’mo dijina “Yehova.” Mu myaka ya 1950, balamuni balupwile Bible wa Mukanda Ukola wa Mwine Leza nabo baingidije dino dijina “Yehova” pa bifuko bivule padi dijina dya Leza.

Joseph Bryant Rotherham mwifundi umo wa Bible mulēmekibwe, pa kulombola kine kyawaingidije dijina “Yehova” pa kyaba kya “Yahweh,” mu dibuku dyandi Studies in the Psalms dya mu 1911 unena’mba wasangedile kwingidija “mutelelo wa dijina uyukilwe senene (ao’ko mwitabijibwe bya binebine) ku batangi bonso ba Bible.” Mu 1930 mwifundi Kirkpatrick nandi wanenene muswelo umo onka pa mwanda utala dijina “Yehova.” Amba: “Befundi ba ngalamele ba dyalelo bepatanyanga’mba, dino dijina difwaninwe kutangwa bu Yahveh nansha bu Yahaveh; ino mutelelo YEHOVA umweka bu ye wadile miji mu ludimi lwa Angele, kadi kintu kya mvubu ke kuyukapo mutelelo mwinemwine, mhm, ino i kwitabija’mba dyo Dijina Dyandi Dine, ke kitentapo’tu bitupu pamo bwa ‘Mfumwetu’ mhm.”

Le dijina dya Leza, Yehova, dishintulula bika? Mu Kihebelu, dijina Yehova i ditambe ku kyubwa kishintulula’mba “kwikala ke,” kadi befundi bavule balañanga’mba i dikwatañane na buluji bwa kyubwa kya Kihebelu kilombola kulengeja kintu kilongeke. O mwanda Komite wa Bwalamuni bwa Bible wa Ntanda Mipya i mwivwanije amba dijina dya Leza dishintulula’mba  “Wikadija Ke.” Befundi badi na mumweno mwishileshile, o mwanda ketubwanyapo kwikala na kōminija pa ino nshintulwilo. Inoko, ino nshintulwilo ikwatañene biyampe na mwingilo wa Yehova wa bu Umpangi wa bintu byonso ne bu Muntu Ufikidija mpango yandi. Kāikadije’kopo enka bintu bya mūlu ne bya panshi ne bipangwa bya ñeni, ino penda palongeka myanda, wendelelanga kufikidija kiswa-mutyima kyandi ne mpango yandi.

Nanshi, nshintulwilo ya dijina dya Yehova keimaninepo’nka pa kyubwa kidingakene nakyo kidi mu kisonekwa kya Divilu 3:14, kinena’mba: “Nkekalanga Kyokya Kyontonga Kwikala” nansha’mba, “Nkekalanga Kyokya Kyonkekala.” Mungya buluji bwinebwine, bino binenwa kebiletelepo nshintulwilo yonso ya dijina dya Leza. Ino bisokolanga kipindi kya bumuntu bwa Leza, kilombola’mba wikalanga byonso byasaka kwikala mu ngikadilo yo-yonso mwanda wa kufikidija mpango yandi. Nansha mu dijina Yehova byomubwanya kwikala uno mulangwe, ino buluji bwadyo kebukadikilepo’tu enka pa byatonga kwikala, mhm. Mubadilwa kadi ne bintu byalengeja bilongeke mu mwanda utala bipangwa byandi ne utala kufikidila kwa mpango yandi.