Bamo babwanya kulanga’mba muntu usenswe myanda ya sianse ukatonga “kwialamuna,” ino yewa usenswe myanda ya Leza ukatonga “bupangi.”

 Ino kebikalangapo nyeke uno muswelo.

 Bubine i buno amba, bantu bavule bafunde—kubadila’mo ne befundi ba sianse bavule—batatananga bubinebine bwa lufundijo lwa kwialamuna.

 Tala byanenene Gerard, polofesele ufundija myanda ya mwikadile bīshi, mwine obafundije kwialamuna ku iniveleshite. Unena’mba, “ponadi nonga maekizame, nadi nondolola byadi bisaka bapolofesele—inoko nkyadipo nkulupile byobadi bamfundija.”

 Mwanda waka ne bantu basenswe myanda ya sianse bapela kwitabija’mba būmi i butambe ku kwialamuna? Pa kulondolola, langulukila bidi pa bipangujo bibidi bikomenwe kushintulula bakimbi bavule: (1) Le būmi bwāshilwile namani? ne (2) Le bintu byūmi byāikele’ko namani?

 BINENA BANTU BAMO. Būmi bwāikele’ko mu kitulumukila kupityila ku bintu byampikwa būmi.

 KINE KEKITABIJIJEPO BANTU BAMO ANO MALONDOLOLO. Dyalelo befundi ba sianse i bayuke bininge myanda ya shimi ne mwikadile mamolekile a būmi kupita mafuku kunyuma, ino kebabwenye kushintulula mwine mwikadile būmi. Kintu kya kubulwa būmi i kishile kulampe na kaseke katyetye bininge ka būmi.

 Befundi ba sianse babwanya’tu kufwatakanya mwādi mwikadile ntanda mu midiyo ne midiyo ya myaka kunyuma. Badi na milangwe mishileshile pa mwāshilwidile būmi—kimfwa, bamo banenanga’mba i butambe mu ngulu ilasa mudilo, bakwabo nabo amba i mu mushike wa kalunga-lui. Bakwabo bakulupile amba būmi bwāshilwile ku bintu byētyangile mu lwelēle, kupwa bwāiya pano panshi na mabwe a mu lwelēle. Inoko ano malondololo kealombolapo mwine mwāshilwidile būmi; ino alombola’tu bitupu amba būmi bwāshilwile kuntu kampanda.

 Befundi ba sianse bafwatakanyanga’mba kudi mamolekile, mene āikele mwenda mafuku ke nsange yotuyukile dyalelo. Balañanga’mba ano mamolekile āikele’ko mu kitulumukila kupityila ku kintu kya kubulwa būmi kupwa keevudija ao mene. Inoko, i kutupu bubinga nansha bumo mu sianse bulombola’mba ano mamolekile āikele’ko, kadi befundi ba sianse kebabwenye kupunga molekile nansha umo mu kyengelo kyabo.

 Bintu byūmi i bitulumukwa pa muswelo obilama myanda ne kwiingidija. Tuseke tuselanga, twalamuna, ne kwingidija bulombodi budi mu nsange. Befundi bamo ba sianse badingakanyanga nsange na mpangiko ya mu olodinatele, bupunga bwa kaseke nabo na bingidilwa bya olodinatele. Inoko lufundijo lwa kwialamuna kelubwanyapo kushintulula kwine kutambile myanda ya mu nsange.

 Mamolekile a bumeni akwashanga kaseke kengile biyampe. Molekile wa bumeni udi na miningi tutwa na tutwa itwa bu acides aminés mipange mu ndudi senene. Kadi, pa kusaka molekile wa bumeni wingile biyampe ufwaninwe kwipomba pasatu. Befundi bamo ba sianse i bafule ku kunena’mba, kufwatakanya’mba molekile wa bumeni waikele’ko mu kitulumukila i kwitupa bininge. Paul Davies mwifundi wa fizike walembele amba: “Kaseke byokasakilwa tununu ne tununu twa bumeni pa kwingila’ko biyampe, nanshi kulanga’mba kaseke kēikadile’ko i bubela.”

 MVUYO. Pa kupwa kukimba mu myaka mivule kisengele mu bwifundi bonso bwa sianse, bubine i buno amba būmi bwātambile ku būmi bukwabo bwādi’ko kala.

 BINENA BANTU BAMO. Ku kintu kibajinji kyūmi ko kwātambile mu kitulumukila bintu byūmi bishileshile ne ku kwisañuna kwa bintu mungya mobikadile, kubadila’mo ne bantu.

 KINE KEKITABIJIJEPO BANTU BAMO ANO MALONDOLOLO. Tuseke tumo i tukutakane bininge kupita tukwabo. Mungya dibuku dimo, muswelo ubwanya kwalamuka tuseke tutyetye ke tuseke tukutakane bininge “umonwanga bu kintu kifyame kya bubidi kya kwialamuna, kupwa kwa būmi.”

 Befundi ba sianse basokwele amba mu kaseke ne kaseke mudi mashini a molekile wa bumeni engila pamo mingilo mikutakane. Mu ino mingilo mubadilwa kusela bumeni, kwibwalamuna ke bukomo, kulongolola bipindi bya kaseke, ne kusambulwila misapu ku tuseke tukwabo. Le kushinta kwa mu kitulumukila ne kwisañuna kwa bintu mungya mobikadile kubwanya kulengeja ano mashini ekale’ko ne kwingila ino mingilo? Bavule bakomenwanga kwitabija uno mulangwe.

 Banyema ne bantu batambanga ku kabale katyetye bininge. Tuseke twivudijanga mu kabale, tweabanya, tweshila, ne kwingila mingilo mishileshile kupwa twapunga bipindi palapala bya umbidi. Lufundijo lwa kwialamuna kelubwanyapo kushintulula muswelo “uyukanga” kaseke ne kaseke mwa kwikadila, ne kuyuka kokafwaninwe kwenda mu umbidi.

 Pano befundi ba sianse i bajingulule amba pa kusaka nyema abutule nyema wa muswelo mukwabo, bilomba kushinta bintu munda mwa kaseke, ku molekile. Befundi ba sianse byokebabwanyapo kulombola muswelo ukokeja kaseke nansha’tu “katyetye” kutamba ku kwialamuna, le banyema ba miswelo ne miswelo badi pa ntanda babwanya kwikala’ko mu kitulumukila ne ku kwisañuna kwa bintu mungya mobikadile? Pa mwanda utala mwikadile banyema, Michael Behe, polofesele wa bioloji unena’mba bukimbi “bubasokola kintu kyoketwadipo tulanga, kikutakane bininge, kadi i kutupu kwendelela nansha kumo kubwanya kukwasha twivwanije amba kuno kukutakana i kutambe ku kintu kyampikwa ñeni.”

 Bantu badi na ñeni kadi beyukile biyampe, badi na bukomo bwa kulanga ne kulanguluka, kadi badi na ngikadila miyampe pamo bwa buntu, kwipāna, ne bukomo bwa kuyuka kiyampe ne kibi. Ino ngikadila ya kutendelwa keibwanyapo kwikala’ko mu kitulumukila nansha kupityila ku kwisañuna kwa bintu mungya mobikadile.

 MVUYO. Nansha bantu bavule byobanena pampikwa kutatana’mba būmi i butambe ku kwialamuna, ino bakwabo kebetabijepo binena lufundijo lwa kwialamuna pa mwāshilwidile būmi ne mwāikadile’ko bintu byūmi.

 Pa kupwa kulangulukila pa bubinga, bantu bavule i bafule ku kunena’mba būmi i butambe kudi muntu wa tunangu twa peulu bininge. Twisambilei bidi pa kimfwa kya Antony Flew, polofesele wa filozofi wadi ubingija kyaba kimo amba Leza i kutupu’ye. Paajingulwile mukutakenine būmi ne bijila bya kipangila biludika diulu ne ntanda, Flew washintyile milangwe yandi. Pa kwisambila pa mulangilo wa bafilozofe ba pa kala, walembele amba: “Tufwaninwe kulonda mulangilo kampanda nansha shi witutwala kwepi.” Mungya polofesele Flew, bukamoni bulombola’mba Umpangi udi’ko.

 Gerard, utelelwe ku ngalwilo kwa kino kishinte, nandi wafudile ku kunena uno muswelo. Nansha byafundile bininge ne kufundija myanda ya mwikadile bīshi, unena’mba: “Nkimwenepo bubinga nansha bumo bulombola’mba būmi bwāikele’ko mu kitulumukila kupityila ku kintu kyampikwa būmi. Ndudi ne kukutakana kwa bintu byūmi, binkulupija’mba kufwaninwe kwikala Muntu wibitūdile mu ndudi kadi ye Umpangi.

 Monka mubwaninya muntu kuyuka sendwe biyampe kupityila ku bintu byalongele, Gerard nandi wafudile ku kuyuka ngikadila ya Umpangi kupityila ku kwifunda bupangi. Kadi Gerard wetūdile’ko kitatyi kya kulangulukila pa dibuku ditelelwa Umpangi—ke Bible kadi. (2 Temote 3:16) Watene’mo malondololo asangaja ku bipangujo bitala mwāikadile’ko bantu ne mwa kupwila makambakano ekonda na bantu dyalelo. Kupwa wakulupila’mba Bible i mutambe kudi muntu wa tunangu twa peulu bininge.

 Monka mwajingulwidile’kyo Gerard, tufwaninwe kuta mutyima ku malondololo aleta Bible. Tukukankamika usokole’o abe mwine.