1, 2. Le i lwendo lwa muswelo’ka lutengele Polo, ne i bika byalwa nabyo mu ñeni?

 POLO ukilangulukila pa binenwa’bya, mwanda bisa kushinta mpata būmi bwandi bwa kumeso. Mbikavu Fetuse wāmunene amba: “Usa kwenda kwa Kesala.” Polo walēle myaka ibidi mituntulu mu kifungo, pano shako bintu bibashinta mwanda usa kwenda lwendo lulampe ku Loma. (Bil. 25:12) Inoko, milangwe mivule yavuluka mu ñendo ya pa mema, ke enkapo lupepo luyampe ne kusangela kumona bintu dya kulampe. Luno lwendo lukatwala Polo ku kwimona mpala na mpala na Kesala, ye uno padi ulwa mu ñeni na bipangujo bivule bikomo byaeipangula.

² Polo ke mutanwe misunsa mivule na “byaka bya mu dijiba,” wālobēle disatu na byombo pa mema, enka ne kushikilwa pejiba bufuku ne dyuba. (2 Ko. 11:25, 26) Pakwabo kadi, luno lwendo i lwishile na ñendo ya bumishonele yaādi wenda na bwana pabo. Pano Polo usa kwenda bu mukutwa ku bula bwa ntanda—ku Loma ku kintu kya makilometele 3 000 na ku Kesalea. Le ukapanda mu luno lwendo? Nansha shi wapande, le mwene kwaenda i aye usa kususuka? Vuluka, wendanga kukasamba kwa muntu wa lupusa lukatampe mu ntanda ya Satana.

3. Lelo Polo wādi musumininwe kulonga bika, ne i bika byotukesambila’po mu uno shapita?

³ Pa kupwa kutanga byonso byātene Polo, le ulanga’mba wātyumukilwe mutyima ne kubulwa lukulupilo pa byādi bimutengēle? Aa, kebidipo nansha kubwipi kwine! Wādi uyukile bikoleja bimutengele, ino kādipo uyukile i bikoleja bya muswelo’ka bikamutana. Le netu kyotubudilwa nsangaji mu mwingilo wetu pangala pa kuzumbijazumbija mutyima pa bintu byoketuyukile ne mobikekadila i kika? (Mat. 6:27, 34) Polo wādi uyukile amba kintu kimusakila Yehova i kwingidija mukenga o-onso wamona mwanda wa kusapwila bantu myanda miyampe ya Bulopwe bwa Leza, enka ne balopwe bene kumo. (Bil. 9:15) Ne kadi Polo wādi usumininwe kuvuija mwingilo wandi, pambulwa kubanga bikalupuka’ko. Le netu tusumininwe uno muswelo? Nanshi tulondei Polo mu lwendo lwandi lwa kasekuseku ne kumona byotukokeja kwifunda ku kimfwa kyandi.

4. Le i kyombo kya muswelo’ka kyaānjile kwenda nakyo Polo, ne padi i balunda’ka bawāendele nabo?

⁴ Polo ne bakutwa bakwabo bāpēnwe mu makasa a mudyavita umo mwine Loma utelwa bu Dyudiusa, wātongele kyombo kya bansunga kyāile ku Kesalea. Kyombo kyatambile ku Adimityuma, kyabu kidi ku mbadi ya kushika kwa Azia Minele, bukila bwa kibundi kya Mityilene pa kisanga kya Lesbos. Kino kyombo kyadi kya kukandija dya kungala, kupwa ke dya kushika, kyenda kimana mu byabu kyomona ne komeka bintu. Byombo bya uno muswelo kebyādipo bipungilwe mwanda wa kusela bantu, nakampata bakutwa. (Tala kapango “ Kwenda pa Dijiba mu Byombo bya Busunga.”) Na bya dyese, Polo kadipo mwine Kidishitu kasuku mu bukata bwa bankuma-bibi. Balunda nandi babidi betabije bāendele nandi—Aditakusa ne Luka. Luka ye mwine wāsonekele ino nsekununi. Ketuyukilepo shi bano balunda ba kikōkeji bēfutyīle lwendo nansha bāendele bu bengidi ba Polo.—Bil. 27:1, 2.

5. Lelo i bāni bātundaile Polo mu Shidona, ne i ñeni’ka yotuboila’ko?

⁵ Kupwa kwa difuku dimo dya lwendo lwa mema, abafika ku makilometele 110 kungala, kyombo kibashīka ku Shidona, ku mukunko wa Shidea. Bimweka bu Dyudiusa kāmwenepo Polo bu kipolapola, mwanda Polo wādi mwanā kibundi wa Loma kadi kāponejibwepo mu kidye. (Bil. 22:27, 28; 26:31, 32) Dyudiusa waleka Polo abukile munja akemone na banababo bene Kidishitu. Bine, batutu ne bakaka abasangela kukwasha mutumibwa pa kupwa kukutwa kitatyi kilampe! Le nobe ubulwepo kulangulukila pa mikenga yobwanya kulombola kizaji kya buswe uno muswelo ne kumwena’mo kukankamikwa?—Bil. 27:3.

6-8. Lelo lwendo lwa Polo lwādi namani kutamba ku Shidona kufika ku Nidusa, ne i mikenga’ka yāikele na Polo ya kusapula myanda miyampe?

⁶ Abo bataluka mu Shidona, kyombo kyaendelela kukunkuja mbadi ne kupita dya ku Shidisha, kubwipi na Tasusa kibundi kya ba Polo. Luka kātelelepo pantu pakwabo pobāimene,  nansha byākumwine ku kyaka amba “kivula kyadi kīya motwenda.” (Bil. 27:4, 5) Shako, tukulupile amba Polo wākwatakenye mukenga o-onso wa kusapula myanda miyampe. Kābudilwepo kusapula bukamoni ku bakutwa nandi ne ku bantu bakwabo bādi mu kyombo, kubadila’mo benē kyombo ne basola, ne bantu bādi batanwa mu byabu mwādi mushīka kyombo. Le netu dyalelo tukwatakanyanga mikenga yonso yotumona mwanda wa kusapula?

⁷ Mwenda mafuku, kyombo kyafika ku Maila, kyabu kidi ku mbadi ya kunshi kwa Azia Minele. Kwine’kwa Polo ne bakwabo bashinta kyombo, bakanda kyokya kyenda ku Loma, kwine kobenda. (Bil. 27:6) Mu mene mafuku’a, Loma wādi umwena bidibwa bya miseke ku Edipito, ne byombo bisela miseke byādi bishīka mu Maila. Dyudiusa wāmwene kyombo kya uno muswelo, penepa waikija’mo basola ne bakutwa bene kumo. Kino kyombo kyādi kikatampe kutabuka kibajinji. Kyādi kyomekele biselwa bivule bya ñano ne bantu 276—bene kyombo, basola, ne bantu bakwabo benda ku Loma. Na bubine, kuno kushinta kyombo kwākweshe Polo amone mwaba mupya wa busapudi, kadi tukulupile amba wākwatakenye uno mukenga.

⁸ Kishīko kikwabo i kya Nidusa, pa bwa bukata bwa kunshi ne kushika kwa difinko dya Azia Minele. Na luvula lwenda mobenda, kyombo kyādi kibwanya kulonga kintu kya difuku dimo. Ino Luka witusapwila amba “twaenda bityebitye twalonga mafuku mangi, kupwa twafika ku Nidusa na makambakano.” (Bil. 27:7a) Na pano kūlu kubaoneka. (Tala kapango “ Kivula Kīya Motwenda pa Meditelanea.”) Langa’po mwādi musunkanibwa bantu pa kyombo na kivula kikomo ne na mabimbi a mema.

9, 10. Le i makambakano’ka ebatana ku mukunko wa Kelete?

⁹ Kapita wa kyombo wādi usaka bende dya kushika kwa Nidusa, ino Luka kamoni wēmwenine’byo unena amba twākomenwe “kwenda kumeso pa mwanda wa kivula.” (Bil. 27:7b) Kyombo pa kwikala pa ngeya kulampe na ku ntanda, kyajimija mulungui wa ku mbadi, penepa kivula kibi kitamba dya kungala ne kushika kyebatonwena dya kunshi, pakwabo na lubilo lukatampe. Monka mwākingilwe kyombo na kisanga kya Saipusa mafuku kunyuma ku kivula, pano napo i kisanga kya Kelete kyo kyebakinga. Kyombo pa kupita’tu mu kyepa kya Kelete ku Salamone kutunduka kwa Kelete, bintu byaikala’ko bidi biyampe. Mwanda waka? Mwanda kyombo kyākingilwe ku kivula kikomo, pa kwikala dya kunshi mu lubavu lwa kunshi lwa kisanga. Fwatakanya’po bidi mwāsangedile boba bādi mu kyombo—ino kepejijepo! Mwanda kyombo byokyādi enka pa dijiba, benē kyombo kebādipo bedilwe amba buyo bubafwena. Bādi na bubinga bwa kuselela mutyima kūlu.

¹⁰ Luka unena biyampe amba: “Pa kwiya tukunkuja na makambakano ku mbadi [ya Kelete], twafika pa kifuko patelwa bu Byabu Biyampe.” Nansha byobādi bakingilwe na nshi’ya, byadi bikole’tu kwendeja kyombo. Mfulo mfulō baela ñanga mu kakyabu katyetye kalangilwa amba kadi mu kifuko kilondakene na kitonto kya kwenda dya kungala. Le basa kulāla’mo mafuku anga?  Luka unena amba “kitatyi kilampe,” ino kūlu kekwadipo’tu biyampe. Mu Kweji wa 9 ne Kweji wa 10, byādi bibi kwenda lwa mema.—Bil. 27:8, 9.

11. Le i madingi’ka āpēle Polo bendi nandi ba mu kyombo, ino abo bākwete butyibi’ka?

¹¹ Bantu bamo badi mu kyombo ye bano padi bālombele madingi kudi Polo mwanda wa bwino bwaādi nabo bwa kwenda divule pa Meditelanea. Webalombola amba kyombo kekifwaninwepo kushunuka kwenda. Shi bashunuke nabya basa ‘kususuka ne kujimija bivule,’ pakwabo ne būmi bwa bantu. Inoko, ngovi ne mwinē kyombo bānena amba twendei, padi i mwanda wa kwipejeja kusokola kifuko kya kwibakinga. Banekenya Dyudiusa kadi bantu bavule bamona amba i biyampe balonge bukomo bwa kufika pa Fenikise, kyabu kidi kulampe ku mukunko’wa. Padi kyādi kyabu kikatampe ne kiyampe kupityija’mo kitatyi kya mashika. Abo pa kongolwa na kivula kya kunshi kityetye kyapukumine, bashununa kyombo.—Bil. 27:10-13.

12. Pa kupwa kutaluka pa Kelete, kyombo kyātenwe na byaka’ka, ne bene kyombo bālongele bika pa kwepuka kyamalwa?

¹² Penepo malwa ebafikila; “kivula kikomokomo” kyatetuka dya kungala ne kutunduka. Na pano, banyemena “mu kyepa kya kakisanga kamo ketwa bu Koda,” ku kintu kya makilometele 65 na Byabu Biyampe. Nansha nabya, kyombo kyādi mu kyaka kya kuketema dya kunshi ku bibumba bya musenga bidi ku mukunko wa Afrika. Bangovi pa kutyina kino, bakoka kabwato kadi kakokwa na kyombo. Balwa pa kwikakoka mwanda kādi kayule mema bā. Ebiya bakamba mu kuningija kyombo na myonji, pakwabo na miyololo mwa kukutyila mbao kya pamo. Kupwa batūkija kidindo kikatampe, kisandi kidindanga’mo luvula, kebeja mwenda luvula. Langa’po bidi mobyāikadile! Byonso byobālongele i bwele yombo bitupu, kyombo papo kasha ‘kisunkanibwa byamalwa na kivula.’ Mu difuku dya busatu, bapēleja kyombo na kwela bingidilwa pa mema, pakwabo i mwanda wa kyombo kilēle kūlu.—Bil. 27:14-19.

13. Le byādi namani mu kyombo kyādi’mo Polo mu kitatyi kya kimpumpu?

¹³ Luzakalo ye luno lwēbakwete. Ino Polo ne balunda nandi bādi na bukankamane. Mfumwetu wāmukulupije mutumibwa Polo kala amba ukasapula bukamoni ne mu Loma, kadi mwikeulu wāpituluka mu uno mulao. (Bil. 19:21; 23:11) Nansha nabya, mayenga abidi, bufuku ne mwinya, kimpumpu kyādi kipukuma’nka kupukuma. Pa mwanda wa mvula wadi unoka kuketeka mpika ne makumbi adi mapūte dyuba ne ñenyenye mine, ngovi kādipo ubwanya kumona kifuko nansha kwa kutadija kyombo. Enka ne kudya kwine ye kuno kwākomene. Le kudi wādi wa kwivwana nzala na oa mashika, mvula, nyengu, ne moyo?

14, 15. (a) Pa kwisamba na bantu baenda nabo, mwanda waka Polo wavuluja kidyumu kyaebadyumwine dibajinji? (b) Le i ñeni’ka yotuboila ku musapu wa lukulupilo wāsapwile Polo?

¹⁴ Polo waimana. Webavuluja kidyumu kyaaletele ino ke na kwibatopekapo amba ‘mubamone, mwene nemulombwele.’ Aa, i mwanda wa kwibalombola  amba shi bātejeje longa bino kebibafikilepo. Ebiya wanena amba: “Kankamanai, mwanda i kutupu muntu nansha umo momudi’mo usa kujimina, poso’nka kyombo kete.” (Bil. 27:21, 22) Bine, bino binenwa byāningije mityima ya bādi bamwivwana! Polo nandi ye uno wāsangele mpata, mwanda Yehova wāmunene asapule musapu uleta lukulupilo. I kya kamweno tuvuluke amba Yehova utele mutyima būmi bwa muntu ne muntu. Muntu ne muntu udi na mvubu kwadi. Mutumibwa Petelo wāsonekele amba: “Yehova . . . kasakilepo muntu nansha umo oneke, ino usaka bonso bafikile pa kwisāsa.” (2 Pe. 3:9) Nanshi tusapulei na kampeja-bukidi musapu wa Yehova wa lukulupilo ku bantu bavule bene! Būmi bwa bantu budi pa katele-bulenda.

¹⁵ Polo kābudilwepo kusapwila bavule mu kyombo myanda ya “lukulupilo lwa mulao wālaile Leza.” (Bil. 26:6; Kol. 1:5) Pano bibamweka amba kyombo kisa kulobela, Polo wādi na bubinga bwa kwisambila pa lukulupilo mu kitatyi’kya. Unena amba: “Buno bufuku mwikeulu umo wa Leza wami . . . wadi waiya kaimene pabwipi nami, kanena’mba, ‘A Polo, kokikwatwa moyo. Ufwaninwe kukemana ku meso a Kesala, kadi tala! Leza wakupe bonso boenda nabo pa mema.’” Polo wibakankamika amba: “Nanshi kankamanai, a bana-balume, mwanda ami ngitabije mudi Leza amba kisa kulongeka monka mobaunombwelanga. Inoko, tusa kukejīka bidi pa kisanga kimo nenki”—Bil. 27:23-26.

16, 17. (a) Le i mukenga’ka wāmwene Polo wa kulombela, ne byāfudile namani? (b) Le byānene Polo byafikidile muswelo’ka?

¹⁶ Mayenga abidi a kuzakala moyo pa kupwa, papo kyombo ke kiselelwe ku makilometele 840, bangovi abamone kushinta kwaikala’ko, padi i na kwivwana kuvuma kwa mantanki. Abaela bañanga ku mutofi wa kunyuma kutyina kweja ne kutadidija mutofi wa kumeso ku ntanda mwa kukashīkila shi kudi kyabu. Ponka’pa, bakimba muswelo wa kunyema mu kyombo, ino basola bebakankaja. Polo wanena mudyavita ne basola amba: “Shi bano bantu kebashelepo mu kyombo, kemukokejapo kupanda.” Kyombo byokyeshinkija’ko bityetye, Polo wanena bonso badye bidibwa, ne kwibakulupija monka amba basa kupanda. Ebiya Polo “wafwija’ko Leza ku meso a abo bonso.” (Bil. 27:31, 35) Pa kulombela milombelo ya kufwija’ko, Polo washila Luka ne Aditakusa ne bene Kidishitu ba mu ano mafuku kimfwa kiyampe. Le nobe ulombelanga mu kitango kya bantu milombelo ikankamika ne isenga bakwenu?

¹⁷ Aye Polo upwa’tu kulombela, “abo bonso bakankamana, nabo baanza kudya byakudya.” (Bil. 27:36) Bapēleja monka kyombo ne kwela pa mema biselwa byobādi baselele ne ñano, amba kilele pa mema mwa kufikila ku nkula. Bufuku pa kukya, benē kyombo abakete bañanga, bakandija imbindo, ne kukandija kakidindo ka kumeso amba luvula lukebafikije ku ntanda. Ebiya mutofi wa kumeso wejīka, shi mu musenga, shi mu bitoto, penepa mutofi wa kunyuma waladika bibese mwanda wa mantanki ekupila’mo. Basola bamo kebakimbe kwipaya bakutwa amba bakanyema, ino Dyudiusa webakankaja. Wasoñanya bonso boile, bakwabo balele pa mbao ne kufika ku nkula. Byānenene Polo bibafikidila—bantu bonso 276 abapande. Bine, “bonso bafika ku ntanda biyampe byonka.” Ino le bādi kwepi?—Bil. 27:44.

18-20. Le bantu ba pa Medita bālombwele namani “mutyima wa kanye kakatampe,” ne i kingelengele’ka kyālongele Leza kupityila kudi Polo?

¹⁸ Bano bapanda badi pa kisanga kya Medita, kunshi kwa Sishile. (Tala kapango “ Medita—Wādi Kwepi?”) Bantu banena ludimi lweni pa kisanga  bālombwele “mutyima wa kanye kakatampe.” (Bil. 28:2) Babanza mudilo amba bano beni babombele ne bazakala mashika bōte mudilo. Mudilo wēbakabije nansha byokwādi mashika ne mvula. Kino kyalengeja kulongeke ne kingelengele.

¹⁹ Polo webakwasha’ko. Wāboya nkuni, kupwa weyela pa mudilo. Pa kwiyela, mpidi watambe’mo ne kumusuma koku kasha umulamata ku kuboko. Bekadi ba pa Medita balanga’mba i mfuto itamba kudi baleza. a

²⁰ Benē kibundi pa kumona Polo wasumwe na nyoka abamone amba “usa kuyula.” Mu ludimi lubajinjibajinji kishima kidi pano i “kya kiñanga,” mo munenena dibuku dimo. Ke kya kutulumukapo shi uno muneneno ubaiya lubilo mu ñeni ya “Luka muñanga muswedibwe.” (Bil. 28:6; Kol. 4:14) Ino Polo wakusa nyoka’wa wa bulembe ne kusanshijibwa mpika.

21. (a) Le i bimfwa’ka bya kunena myanda ya bine bidi mu ino nsekununi ya Luka? (b) Le i bingelengele’ka byālongele Polo, ne byāfikije bene Medita ku kulonga’po bika?

²¹ Kwine’kwa kwadi kwikala Pubyusa mpeta umo udi na madimi. Padi ye wādi muludiki mwine Loma pa Medita. Luka umutela bu “mulēmantu umo wa pa kisanga’kya,” na kwingidija kitenta kinekine kitanwa mu bilembwa byasokwelwe pa Medita. Wātundaile Polo ne balunda nandi na kizaji mu bula bwa mafuku asatu. Ino shandya Pubyusa wādi ubela. Kadi Luka utela na bubine misongo mine yaādi ubela. Wālembele amba uno muntu “wadi ulēle pa butanda ubela ngitu kukaba ne munda mupita mashi,” bine bino i bishima bifike’po bya mu kiñanga. Polo wālombela ne kutenteka uno muntu makasa, ne kubeluka wabeluka. Bantu pa kutengwa bininge na kino kingelengele, abakasela babela amba bondapibwe, kadi baleta ne byabuntu bivule byakweshe Polo ne balunda nandi mu lwendo.—Bil. 28:7-10.

22. (a) Mufundiji umo utendela namani nsekununi ya Luka itala lwendo lwa ku Loma? (b) Le i bika byotukabandaula mu shapita ulonda’ko?

²² Myanda ya lwendo lwa Polo yotwabandaula kufika ne pano ilombola myanda pampikwa kwitupa ne kunena bya bine. Mufundiji umo unena amba: “Nsekununi ya Luka . . . i kipindi kisekununa myanda kamo ne kamo mu bilembwa bya Bible byonso. Myanda palapala itala ñendo ya byombo bya mu myaka katwa kabajinji i myanda mifike’po kadi yoya itala pa mwādi mwikadile būmi bwa bantu ba kutunduka kwa Meditelanea i ya binebine” pamo bwa muntu usoneka mu julunale myanda ya difuku ne difuku. Luka padi wādi usoneka ponso pobadi benda na mutumibwa. Shi bidi namino, nabya kipindi kilonda’ko kya lwendo kyāmupele bivule bya kulemba. Lelo i bika byādi bya kutana Polo pa kufika ku Loma? Tutalei.