1-3. Lelo i bikoleja’ka bitanwanga na ba mulume ne mukaji? (Tala kifwatulo kidi ku ngalwilo.)

MULUME umo wadi na busongi bwa nsangaji mu bula bwa myaka 38 wanene amba, “Shi ulonge bukomo bobe bwa binebine ne kulombola’mba usaka busongi bobe bwikale bwa nsangaji, mubwanya kutambula madyese a Yehova.” Bine, balume ne bakaji babwanya kwikala mu bitatyi bya nsangaji ne kwikwasha umo ku mukwabo mu bitatyi bya makambakano.—Nki. 18:22.

² Inoko, ke kyenipo ku ba mulume ne mukaji, kutanwa na “byamalwa [kampanda] mu ngitu yabo.” (1 Ko. 7:28) Mwanda waka? Mwanda batanwanga na makambakano difuku ne difuku, mene abwanya kutyepeja kipwano kyabo mu busongi. Kwisanshija mutyima, kubulwa kwiivwana ne kubulwa kwisamba senene bine bitamba ku kubulwa kubwaninina bibwanya kuleta makambakano mu masongi. (Yak. 3:2, 5, 8) Kadi balume ne bakaji bavule balwanga na bikoleja bya twaji, abo koku bakimba mwa kulelela bana. Njia ne kutyumukwa mutyima bilengejanga balume ne bakaji bamo bakomenwe kwikala na kitatyi kyobasakilwa mwanda wa kukomeja busongi bwabo. Buswe ne bulēme bwabo bwa umo ku mukwabo bubwanya kutyepa pa mwanda wa makambakano a lupeto, misongo, nansha bikoleja bikwabo.  Pakwabo, kyalwilo kya busongi kyadi kimweka bu kikomo kibwanya kōnwa na “mingilo ya ngitu,” pamo bwa busekese, kwiendeja pampikwa bumvu, nshikani, ñuma, mukao, bulobo bupitepite ne kwilalulula.—Ngt. 5:19-21.

³ Mu kīpi, “mafuku a mfulo” i mayule ngikadilo ya kwisakila, kubulwa bwine Leza bine byona busongi. (2 Tm. 3:1-4) Nanshi, balume ne bakaji bafwaninwe kulonga bukomo bwa kukomena uno walwana wa nshikani. Mutumibwa Petelo witudyumuna amba: “Walwana nenu, Dyabola, unangakananga koku ne koku pamo bwa ntambo ubuluma, ukimba wa kubokota.”—1 Pe. 5:8; Kus. 12:12.

4. Le bikokejika namani kwikala na busongi bukomo kadi bwa nsangaji?

⁴ Mulume umo wa mu Jampani, witabija amba: “Nadi na makambakano mavule a lupeto. Kadi byonkyadipo nesamba biyampe na wami mukaji, byamuletele nandi makambakano mavule. Kadi, panopano ponka watenwe na misongo mikomo. Kyaba kimo, ano makambakano etuletele kubulwa kumvwañana.” Makambakano amo mu busongi ke epukwangapo, ino tubwanya kwianekenya. Na bukwashi bwa Yehova, ba mulume ne mukaji bakokeja kwikala mu kipwano kikomo kadi kya nsangaji. (Tanga Ñimbo 127:1.) Shi ke pano tubandaulei bingidilwa bikomo bya ku mushipiditu bitano bya kubaka nabyo busongi bukomo kadi bulādila. Kupwa tusa kubandaula muswelo ubwanya kukomejibwa bino bingidilwa bya kubaka nabyo na buswe.

⁵ Kitako kya busongi buyampe i kikōkeji ne kwityepeja kudi Mushiludi wa busongi. (Tanga Musapudi 4:12.) Balume ne bakaji babwanya kutweja Yehova mu busongi bwabo na kulonda buludiki bwandi bwa buswe. Bible wisambila pa bantu ba Leza ba kala amba: “Matwi obe akevwana kinenwa kunyuma amba: Dine dino’di dyo dishinda, nangaimo; po mwalamuka ku lundyo, ne po mwalamuka ku lunkuso.” (Isa. 30:20, 21) Dyalelo, ba mulume ne mukaji babwanya “kwivwana” binenwa bya Yehova na kutanga kya pamo Kinenwa kya Leza. (Ñim. 1:1-3) Bakaningisha busongi bwabo na kutūla’ko mpangiko ya kulonga Butōtyi bwa Kisaka, mine ikebaletela nsangaji ne kutūkijibwa mutyima kwa ku mushipiditu. Kadi kulombela kya pamo difuku ne difuku kudi na mvubu pa kubaka busongi bubwanya kukomena ino ntanda mibi ya Satana.

5, 6. Le balume ne bakaji bafwaninwe kulonga bika pa kutweja Yehova mu busongi bwabo?

⁶ Gerhard wa mu Alemanye unena amba, “Kitatyi kyonso kyadi kikala nsangaji yetu mu makambakano nansha kubulwa kumvwañana, madingi a mu Kinenwa kya Leza adi etukwasha tutamije kitūkijetyima ne lulekelo. Ino ngikadilo i ya mvubu pa kwikala na busongi bwa nsangaji.” Kitatyi ba mulume ne mukaji kyobalonga bukomo bwa kutūla Leza mu busongi bwabo na kwingila mingilo ya kumushipiditu pamo, bakekala mu kijimba kimo na Leza ne kwikala abo bene mu kipwano kya pabwipi kadi kya nsangaji.

7. Le balume bafwaninwe kwingidija bumutwe bwabo namani?

⁷ Muswelo wingidija mulume bumutwe bwandi ubwanya kwikala na lupusa pa kubaka busongi bukomo kadi bwa nsangaji. Bible unena amba: “Mutwe wa mwana-mulume ense i Kidishitu; ne mutwe wa mwana-mukaji i mwana-mulume.” (1 Ko. 11:3) Binenwa bya kungala ne kunshi bya bino binenwa bilombola balume muswelo obafwaninwe kwingidija bumutwe bwabo—monka mulongela Kidishitu bu mutwe pa mwana-mulume. Yesu kādipo na kasusu nansha na bukalabale inoko wādi nyeke na  buswe, kanye, bujalale, ngikadila italala ne mutyima wa kwityepeja.—Mat. 11:28-30.

8. Lelo mulume ukalonga bika pa kusaka’mba mukaji amuswe ne kumulēmeka?

⁸ Balume bene Kidishitu kebafwaninwepo kunena babo bakaji kyaba ne kyaba amba bebalēmeke. Inoko, ‘bekalanga nabo nyeke muswelo umo onka mwendele buyuki [kwibalēmeka; kwibemvwana].’ Na kwibapa “bulēme mwanda i kipungwa kya bukomo butyetye bininge.” (1 Pe. 3:7) Mwikale mu kitango kya bantu nansha kufula, balume balombolanga na binenwa byabo bya bulēme ne bilongwa bya lusa amba babo bakaji i balēme kobadi. (Nki. 31:28) Buno bumutwe bwa buswe bulengejanga bakaji basanswe balume ne kwibalēmeka kadi buletanga madyese a Leza mu busongi.

9. Le i muswelo’ka ubwanya mukaji kulombola kikōkeji na kwityepeja?

⁹ Buswe bwa kubulwa kwisakila bwitabijibwe na Yehova bwitukwashanga batwe bonso twityepeje munshi mwa kuboko kukomokomo. (1 Pe. 5:6) Muswelo umo bidi wa mvubu ubwanya mukaji kulombola’mba ulēmekele lupusa lwa Leza i wa kwingidila pamo na kisaka ne kwikikwatakanya. Bible unena amba: “Banwe bakaji, kōkelai bininge balume benu, monka mokifwaninwe mudi Mfumwetu.” (Kol. 3:18) Shako, ke butyibipo bonso bwa mulume bukakwatañana na milangwe ya wandi mukaji. Nanshi shi butyibi bwandi kebutyumunapo bijila bya Leza, mukaji wa kikōkeji uketabija’bo na mutyima tō.—1 Pe. 3:1.

10. Mwanda waka kwityepeja na buswe i kwa mvubu?

¹⁰ Mukaji udi pa kifuko kilēme kya bu “umpwani” wa mulume. (Mal. 2:14) Uletanga milangwe miyampe mu myanda itala butyibi bwa kisaka na kuleta milangwe yandi na bulēme kadi na kwityepeja nyeke. Mulume wa tunangu ukateja milangwe ya wandi mukaji na katentekeji. (Nki. 31:10-31) Kwityepeja na buswe, kukaleta nsangaji, ndoe ne bumo mu kisaka, kadi bukapa balume ne bakaji maloa atamba ku kuyuka’mba basangajanga Leza.—Ef. 5:22.

11. Mwanda waka lulekelo i lwa kamweno?

¹¹ Kingidilwa bidi kikomo kya kubaka nakyo busongi bwa kulādila i lulekelo. Kipwano kya mu busongi kiningijibwanga shi balume ne bakaji ‘bendelela kwitūkijija mityima abo bene na bene ne kwilekela na mutyima umo.’ (Kol. 3:13) Inoko, kipwano kya mu busongi kikōneka shi ba mulume ne mukaji belamina bilubo bya kala ne kwibivuluka kitatyi kyonso pa bilubo bya panopano. Monka mwikadile mitanta ibwanya kuzozeja njibo, kwidilakena ne kiji bibwanya kutama mu mutyima wetu ne kwitulengeja tukomenwe kwifwila lusa. Inoko, kijimba kikomo kya busongi kikutwanga shi ba mulume ne mukaji belekela monka mwibalekela Yehova.—Mika 7:18, 19.

12. Le buswe buputanga namani “milwi ne milwi ya bubi”?

¹² Buswe bwa bine “kebubalangapo bibi bilongelwe.” Ino “buswe bupūtanga milwi ne milwi ya bubi.” (1 Ko. 13:4, 5; tanga 1 Petelo 4:8.) Mu muneneno mukwabo, buswe kebutūlangapo mukalo pa buvule bwa bubi bufwaninwe kulekelwa. Mutumibwa Petelo pawāipagwile pa misunsa ifwaninwe kulekela muntu, Yesu wāmutentulwile amba: “I kufika ne pa misunsa makumi asamba-abidi ne isamba-ibidi.” (Mat. 18:21, 22) Wāmulombwele’mba kekudipo mukalo wa misunsa ifwaninwe mwine Kidishitu kulekela bakwabo.—Nki. 10:12. *

13. Le tukanekenya namani ngikadilo ya kuleka kwifwila lusa?

¹³ Annette unena amba, “Shi ba mulume ne mukaji kebasakepo kwifwila lusa, nabya bakatamija kiji ne kubulwa kwikulupila kadi kino kyo kintu kyōna busongi. Kwifwila lusa kukomejanga kijimba kya busongi ne kufwenya ba mulume ne mukaji pabwipi.” Pa kunekenya ngikadilo ya kuleka kwifwila lusa, bilomba kulonga bukomo bwa kwikala na mutyima wa kufwija’ko. Fwija’ko mwinē pobe bitamba ku mutyima. (Kol. 3:15) Wimwene ndoe ya mutyima, bumo ne madyese a Leza adi na boba badi na mutyima wa lulekelo.—Loma 14:19.

14, 15. Le Kijila Kitabukile Bulēme i kijila’ka, ne i kya mvubu mu busongi namani?

¹⁴ Na bubine usakanga kumonwa na bulēme ne kabango. Usangelanga kitatyi kivwanikwa milangwe yobe ne mwiivwanino obe. Ino lelo kashā kodi mwivwane muntu unena amba, “Enka mwa unongela ami nami nkamulongela monka”? Kyaba kimo kulonga namino kubwanya kumonwa bu kuyampe, ino Bible witusapwila amba: “Kokanena’mba: Nkamulonga monka mwanongela ami; Nkalubwila muntu’wa mwendele mwingilo wandi.” (Nki. 24:29) Bine, Yesu wālombwele miswelo mivule miyampe ya kupwija myanda mikomo. Kino kijila kya mwiendelejo kiyukene bininge bu Kijila Kitabukile Bulēme: “Monka momusakila bantu bemulongele, mwibalongelei muswelo umo onka.” (Luka 6:31) Yesu wādi usaka kunena amba tufwaninwe kumona bantu monka motusakilanga betumone ne kuleka kulubula kibi ku kibi. Mu busongi, kishintulula’mba tufwaninwe kutweja mu kipwano kyetu byobya byotusaka betulongele.

¹⁵ Bantu besonge bakomejanga kipwano kyabo kitatyi kyobata mutyima ku mwiivwanino wa benē pabo. Mulume umo wa mu Afrika wa Kunshi unena amba, “Twalongele bukomo bwa kwingidija Kijila Kitabukile Bulēme. Shako, kudi kyaba kimo  ketwadipo twiivwana, inoko twalongele bukomo bwa kwilongela bintu umo ku mukwabo monka motwadi tusakila betulongele’byo—na bulēme ne kabango.”

16. Le i bika kebifwaninwepo kulonga ba mulume ne mukaji umo ku mukwabo?

¹⁶ Kokalombola bukōkekōke bwa mwinē pobe nansha ngikadilo yandi keisangajapo ku bantu—nansha ke mu mizaulo mwine. Vuluka’mba busongi ke kwitakapo kwa kusaka kuyuka i ani utabukile bukomo, kwipotomeja, nansha wa muneneno wa kibengo. Na bubine, batwe bonso tulubanga kadi kyaba kimo tulubilanga bakwetu. Inoko kekudipo bubinga bwa mulume nansha mukaji bwa kwingidija binenwa bya kibengo ne byampikwa bulēme nansha bibi, bitapa nansha bisanshija mukwabo.—Tanga Nkindi 17:27; 31:26.

17. Lelo balume babwanya namani kwiendeja mungya Kijila Kitabukile Bulēme?

¹⁷ Nansha shi mu bibidiji bimo bana-balume basusula nansha bakupila babo bakaji bo bamonwanga bu bo bana-balume, aye Bible unena amba: “Yewa wijanga pa kufuna bulobo utabukile būya muntu mukomokomo; kadi yewa ulama mushipiditu wandi utabukile būya na uyata kibundi.” (Nki. 16:32) I kintu kya mvubu mpata kwiula Yesu Kidishitu, muntu mukatakata wa kashā ne kashele, ne kwīfula. Mwana-mulume usanshija wandi mukaji na binenwa nansha na bikupilwa i muntu wa bungitu kadi ukajimija kipwano kyandi na Yehova. Davida kaimba wa mitōto, mwine wādi nkomokomo kadi nkanka wānene amba: “Zakalai luzakalo kupya mwanda, mpika; Mwisambei ne mityima yenu pa butanda mutalalei nyā.”—Ñim. 4:4.

18. Mwanda waka i kya mvubu kutamija nyeke buswe?

¹⁸ Tanga 1 Kodinda 13:4-7. Buswe yo ngikadilo miyampe mpata mu busongi. “Vwalai kisanso kya mutyima wa lusalusa, kanye, kwityepeja, kutalala, ne kitūkijetyima. Ino, kutentekela pa bino byonso’bi, vwalai buswe, mwanda abo i kijimba kibwaninine kya bumo.” (Kol. 3:12, 14) Buswe bwa kwipāna na bwa Kidishitu i kintu kiningisha pamo bingidilwa bikomo bya kūbaka nabyo bumo bwa ba mulume ne mukaji. Buno bumo bulengejanga busongi buleke kutyumuka kitatyi kikala’ko bilubo bya mu mwikadilo bikalabaja, misongo, kubulwa lupeto ne bikoleja bya na bako.

19, 20. (a) Le ba mulume ne mukaji bakabwanya namani kubaka busongi bukomo kadi bwa nsangaji? (b) Le i bika byotusa kubandaula mu kishinte kilonda’ko?

¹⁹ Bine, bilomba kwipāna kwa buswe, kumvwañana na kikōkeji, ne kulonga bukomo bwa binebine pa kwikala mu busongi bwa nsangaji. Pa kyaba kya kunyema busongi kitatyi kilupuka bikoleja, ba mulume ne mukaji bafwaninwe kulonga bukomo bwa kulonga kipwano kyabo kikale kya nsangaji—kadi kyendelela. Ba mulume ne mukaji bene Kidishitu bepēne kudi Yehova ne umo ku mukwabo batononwanga na buswe bobaswele Leza ne bobeswele abo bene pa kupwija myanda yabo, mwanda “buswe kebukankalwangapo.”—1 Ko. 13:8; Mat. 19:5, 6; Bah. 13:4.

²⁰ Kubaka busongi bukomo kadi bwa nsangaji i kintu kikomo mpata mu bino “bitatyi bya makambakano” byotudi’mo. (2 Tm. 3:1) Inoko, na bukwashi bwa Yehova bikokejika. Kadi ba mulume ne mukaji bakilwanga na mwikadilo moneke wa ino ntanda. Kishinte kilonda’ko kisa kwisambila pa byobya bifwaninwe kulonga ba mulume ne mukaji mwanda wa kuningisha būmi bwa ku mushipiditu mu busongi bwabo.