Mêyi aa mmalelela, nansha mudi mifundu ya ku bianza ya ntuadijilu ya Bible ya Mifundu ya tshiena Ebelu ne tshiena Alama a anyi ya Mifundu ya tshiena Greke ya buena Kristo kayiyi mifikile too ne ku lelu. Nunku, mmunyi mutudi mua kujadika ne: malu adi mu Bible utudi nende lelu adi bushuwa a muomumue ne avua mu mifundu ya ntuadijilu mifundisha ku nyuma?

Bua Mifundu ya tshiena Ebelu, tshitupa tshia diandamuna tshidi mu tshilele tshia kale tshijadika kudi Nzambi, uvua muambe ne: badi ne bua kutentula mifundu. b Tshilejilu, Yehowa uvua muambile bakalenge ba Isalele bua kuditentuila Mikenji mifunda. (Dutelonome 17:18) Kabidi, Nzambi uvua mupeshe bena Lewi bujitu bua kulama Mikenji ne kuyilongesha bantu. (Dutelonome 31:26; Nehemiya 8:7) Panyima pa dipatuka dia bena Yuda mu Babilona, kasumbu ka batentudi anyi bafundi (Basoferime) kakenjibua. (Ezela 7:6, dim.) Mu bule bua matuku, bafundi abu bakatentula mikanda 39 ya mu Mifundu ya mu tshiena Ebelu ya bungi.

Munkatshi mua bidimu bia bungi, bafundi bakatentula mikanda eyi bimpe bimpe. Mu tshikondo tshia Moyen Âge, kasumbu kakuabu ka bafundi bena Yuda kavuabu babikila ne: Bamasorete kakatungunuka ne tshilele atshi. Mikanda ya ku bianza mijima ya Bamasorete ya kale menemene mmikanda idibu babikila ne: Codex wa Leningrad, wa mu tshidimu tshia 1008/1009 B.B. Kadi munkatshi mua bidimu bia 1900, bakapeta mikanda ya ku bianza anyi bitupa bia  mikanda ya Bible eyi mu mivungu ya ku Mbuu Mufue mitue ku 220. Mikanda ya ku bianza ayi ivua mifunda bidimu bipite pa tshinunu kumpala kua Codex wa Leningrad. Difuanyikija mivungu ya ku Mbuu Mufue ne Codex wa Leningrad didi dijadika bualu bua mushinga ebu bua ne: Nansha mudi mivungu ya ku Mbuu Mufue mikale ne imue mishindu ya biambilu mishilangane, dishilangana edi kadiena dinyanga mukenji udimu to.

Netuambe tshinyi bua mikanda 27 ya Mifundu ya bena Kristo ya mu tshiena Greke? Mikanda ayi ivua mifunda kudi bamue ba ku bapostolo ba Yezu Kristo ne kudi ndambu wa bayidi bakuabu ba kumpala. Bu muvuabu bidikija tshilele tshia bafundi bena Yuda, bena Kristo ba kumpala bakatentula mikanda ayi ya bungi. (Kolosayi 4:16) Nansha muvua Dioclétien mfumu munene wa bena Lomo ne bantu bakuabu batete bua kubutula mikanda yonso ya buena Kristo ya kumpala, mikanda ya kale ya ku bianza mijima ne bipese biayi binunu ne binunu mbilamibue too ne lelu eu.

Mifundu ya bena Kristo ivua kabidi mikudimuna mu miakulu mikuabu. Mu nkudimuinu ya Bible ya kumpala mudi too ne ya mu miakulu ya kale bu mudi tshiena Arménie, tshiena Copte, tshiena Etshiopi, tshiena Géorgie, Laten, ne tshiena Sulia.

Mikanda yonso ya kale ya ku bianza ya Bible kayena ne mushindu wa biambilu wa muomumue to. Nunku, mmunyi mutudi mua kumanya tshivua mu mifundu ya ntuadijilu?

Tudi mua kufuanyikija bualu ebu ne mulongeshi udi ulomba balongi 100 bua kutentula nshapita wa mukanda kampanda. Nansha bu nshapita wa ntuadijilu au mulue kujimina, difuanyikija mabeji avua balongi 100 batentuile nshapita au didi mua kuleja tshivua mifundu ya ntuadijilu. Nansha mudi mulongi yonso mua kuenza bimue bilema, kadi mbikole bua balongi bonso kuenzabu bilema anu bia muomumue. Bia muomumue, padi bamanyi bafuanyikija bipese bia mikanda ne mikanda mijima ivuabu batentule ya kale ya mu Bible idibu nayi, badi mua kuangula bilema bia mutentudi ne kujadika mushindu uvua biambilu bia ntuadijilu.

Mmunyi mutudi mua kuikala batuishibue ne: ngenyi ya mu mifundu ya ntuadijilu ya Bible mmifikisha kutudi ne bujalame buonso? Pavua mumanyi William Henry Green wakula bua Mifundu ya tshiena Ebelu, wakamba ne: “Tudi mua kuamba ne dishindika ne: kakuena  mukanda mukuabu wa kale udi mufike kutudi ne bujalame bua nunku to.” Bua Mifundu ya tshiena Greke, anyi idibu babikila ne: Dipungila Dipiadipia, mumanyi wa malu a Bible Frederick Bruce wakafunda ne: “Bujalame bua mifundu yetu ya Dipungila Dipiadipia mbupite kule ne kule bujalame bua mifundu ya bungi ya bafundi ba malu makuabu, kakuena muntu udi ulota bua kuelesha bulelela buayi mpata nansha.” Wakamba kabidi ne: “Bu Dipungila Dipiadipia dikale nsangilu wa mifundu ya malu a tshianana, bulelela buayi kabuvua mua kuedibua mpata to.”

Mifundu ya mu tshiena Ebelu: Nkudimuinu wa bulongolodi bupiabupia wa Mifundu ya tshiena Ebelu (1953-1960) uvua mukudimuina pa Biblia Hebraica wa Rudolf Kittel. Katshia ku tshikondo atshi, mifundu ya mu tshiena Ebelu miakajilula, mmumue ne: Biblia Hebraica Stuttgartensia ne Biblia Hebraica Quinta, idi ne malu adibu bapete matuku aa mu mivungu ya ku Mbuu Mufue ne mu mikanda mikuabu ya ku bianza ya kale. Mifundu idi mu mikanda ya bamanyi eyi nya mu Codex wa Leningrad pamue ne mamanyisha adi ne biambilu bifuanyikija bia mu mikanda mikuabu, bu mudi: Pantateke wa bena Samalea, mivungu ya ku Mbuu Mufue, Bible wa Septante wa mu tshiena Greke, Targums wa mu tshiena Alama, Vulgate wa mu Laten, ne Peshitta wa tshiena Sulia. Bua kupatula Bible wa Nkudimuinu wa bulongolodi bupiabupia eu, tuvua bakonkonone Biblia Hebraica Stuttgartensia ne Biblia Hebraica Quinta.

Mifundu ya mu tshiena Greke: Ku ndekelu kua bidimu bia 1800, bamanyi aba: Brooke Westcott ne Fenton Hort bakafuanyikija mikanda ya Bible mifunda ku bianza ne bitupa biayi bivuaku pavuabu balongolola mifundu ya nshindamenu ya mu tshiena Greke ivuabu bamone ne: ivua ipetangana menemene ne mifundu ya ntuadijilu. Munkatshi mua bidimu bia 1900, Komite wa dikudimuna Bible wa Nkudimuinu wa bulongolodi bupiabupia wakakuata mudimu ne mifundu ya nshindamenu ayi bua kukudimuna Bible. Uvua kabidi mukuate mudimu ne papirise mikuabu ya kale idibu bela meji ne: nya mu bidimu bia 100 ne bia 200 B.B. Katshia anu ku tshikondo atshi, mbapete papirise ya bungi. Kabidi, mifundu ya nshindamenu bu mudi ya Nestle ne Aland ne ya United Bible Societies idi ne malu adi bamanyi abu bapete matuku aa. Amue a ku malu adibu bapete mmela mu Bible eu.

Ku diambuluisha dia mifundu ya nshindamenu ayi, mbimueneke ne: imue mvese ya mu Mifundu ya mu tshiena Greke ya buena Kristo idi mu Bible ya kale, bu mudi mu King James Version wa mu Anglais, ivua misakidila kudi batentudi ne kayivua mu Mifundu mifundisha ku nyuma to. Kadi, bu mukavuabu bitabe dikosolola dia Bible dikavua dienzeke katshia ku bidimu bia 1500, diumbusha mvese eyi didi dishiya masoso mu dilondangana dia nomba ya mvese mu Bible ya bungi. Mvese ayi nyoyi eyi: Matayi 17:21; 18:11; 23:14;  Mâko 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Yone 5:4; Bienzedi 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; ne Lomo 16:24. Mu Bible eu, pa mvese idi miumbusha eyi mbelapu kamanyinu ka dimanyisha.

Bua nkomenu mule wa mu Mâko 16 (mvese wa 9-20), nkomenu muîpi wa mu Mâko 16, ne bidibu bafunde mu Yone 7:53–8:11, bidi bimueneka ne: mvese nansha umue wa ku mvese eyi kavua mu mikanda ya ntuadijilu mifunda ku bianza to. Nunku, mifundu idi kayiyi milelela eyi ki mmiela mu Bible eu to. c

Biambilu bikuabu mbiakaja bua kubueja malu adi bamanyi ba bungi bitaba ne: adi apetangana menemene ne mifundu ya ntuadijilu. Tshilejilu, bilondeshile imue mikanda mifunda ku bianza, Matayi 7:13 udi wamba ne: “Buelelayi ku tshiibi tshikese, bualu tshiibi tshidi tshinene ne njila udi mualabale udi ufikisha ku kabutu.” Mu Bible—Nkudimuinu wa bulongolodi bupiabupia ya kumpala kamuvua tshiambilu tshia ne: “tshiibi tshidi” to. Kadi dikonkonona bikole dia mifundu ya ku bianza ndifikishe ku nkomenu wa ne: tshiambilu tshia ne: “tshiibi tshidi,” tshivua mu mifundu ya ntuadijilu. Nunku tshiambilu etshi ntshiela mu Bible eu. Kudi malu makuabu a nunku a bungi adibu bakaje. Kadi malu adibu bakaje aa mmakese, kaena ashintulula mukenji munene wa Dîyi dia Nzambi to.