Higni 100 mokalo, chwo tara gi tara noweyo thuchegi gi ilo mondo gidhi e lweny. Ne gidhi e lwenyno gi siso kamano nikech ne gidwaro kedo ne pinjegi. Ja-Amerka moro ma ne odhi e lwenyno nowacho kama e higa mar 1914: “Amor kendo ail ka aparo kaka gik moko dhi bedo maber e kinde mokayo machiegnini.”

Kata kamano, matin nono ilo ma ne gin-go nolokorenegi kuyo maduong’. Onge ng’ama ne ong’eyo ni jolweny mang’eny ma ne odhi kedo e piny Belgium gi France ne nyalo siko kuno kuom higni. Gie kindeno, ji ne mor gi lwenyno ka giluonge ni “Lweny Maduong’.” To gie kindegi, ji luonge mana ni Lweny Mokwongo mar Piny.

King’iyo ji mang’eny ma notho e lwenyno, inyalo wach ni ne en lweny maduong’ adier. Kaluwore gi nonro moro, joma dirom milion 10 ne otho e lwenyno, to joma lwenyno noweyo kong’ol ne chopo ji milion 20. Bende, inyalo wach ni lwenyno ne duong’ nikech fuwo maduong’ ma ne jotelo owuokgo. Sigu ma ne medore e kind pinje nomuomo jotelo mag Ulaya kendo ne ok ginyal geng’o siguno kik landre. To maduong’ moloyo en ni ‘Lweny Maduong’no’ ne oketho piny e yo malach kendo mosiko. Lwenyno ne oloko piny ma kata e kindewagi, wan be chandruoge ma ne lwenyno okelo hinyowa.

Lweny mokwongono nochakore nikech jotelo ne ong’ado paro marach. Buk moro miluongo ni The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922 wacho ni kane jotend Ulaya ong’ado mondo gidonj e lweny e higa mar 1914, “ne gichalo joma wuotho e mudho maok ong’eyo ni gidhi nyumore e bugo ma dhi kelo lweny e piny mangima.”

Bang’ jumbe manok, jatend Austria moro ma ne onegi nomiyo pinje madongo mag Ulaya odonjo e lweny ma ne ok giikorene. Kane openj ker mar Jerman ni “Be ne ung’eyo ni weche ne dhi bedo kama?,” ne odwoko ka okuyo niya: “Mad ne wang’eyee!”

Jotelo ma ne omiyo pinjegi odonjo e lwenyno ne ok ong’eyo kaka lwenyno ne dhi kelo hinyruok marach. Jolweny to ne ofwenyo mano matin bang’e. Ne gifwenyo ni jotend pinjegi ne owitogi, jotend din ne owuondogi, kendo jotend lweny be ne ondhogogi. Mago ne otimore e yo mane?

Jotend pinjegi ne owuondogi ni lwenyno ne dhi miyo lokruoge madongo kendo mabeyo obed e piny. Ker mar piny Jerman ne owacho niya: “Wakedo mondo pinywa obed gi dongruok, wakedo mondo warit gikeni magwa, kendo wakedo mondo ngimawa man nyime obed maber.” Ker mar Amerka miluongo ni Woodrow Wilson nowuok gi weche ma ne jiwo ji e kindeno ni lwenyno ne “dhi kelo demokrasi ne piny ngima.” To e piny Britain, ji ne paro ni lwenyno ne en “lweny mar tieko lwenje duto.” Mano kaka jogo duto ne ok ong’eyo masira ma lwenyno ne dhi kelo!

Jotend din noriwo lwedo lwenyno gi ilo ahinya. Buk miluonogo ni The Columbia History of the World wacho niya: “Joma ne onego bed ni puonjo ji wach Nyasaye, ema ne jiwo ji odonj e lweny. Ji te nodonjo e lweny maok mana jolweny kende kendo mano nokelo sigu maduong’.” Kar konyo ji owe kedo, jotend din nochwalo mana mach. Kaluwore gi buk miluongo ni A History of Christianity, “jotend din ne ok nyal puonjo ji mondo oket puonj mag Jokristo obed motelo kendo ne ok gidwar timo kamano. Kar mano, ne gijiwo ji mondo oket pinjegi motelo. Jotend din mang’eny ne jiwo jolweny mondo oneg jowetegi ka gipuonjogi ni timo kamano en dwaro mar Nyasaye.”

Jotend lweny ne onyiso jolweny ni ne gidhi yoro ayora lwenyno, to ne ok otimore kamano. Ka lweny nochakore, jolweny ne ofwenyo ni jowasikgi be ne tek. Jolweny tara gi tara ne ohinyore marach ma nomiyo jasomo moro owacho ni “chop kindeno, onge masira ma ne osehinyo dhano e okang’ malich miwuoro kamano.” Kata obedo ni jolweny mang’eny ahinya ne tho, jotendgi ne pod dhi mana nyime terogi e chuny lweny kama wasikgi ma ne nigi gige lweny mager ne negogie mayot. Nikech mano, jolweny ne ong’anjo ne jotendgi e pinje mogwaro.

Lweny mokwongo mar piny ne oloko piny e yore mage? Buk moro nyiso kaka ng’at moro ma ne okedo e lwenyno nowacho: “Lwenyno noloko chuth . . . yo ma ji parogo kaachiel gi timbegi.” Kane lwenyno orumo, kata mana pinje moko ma ne nitie chon nolal nono. Lweny marachno ema ne otugo nek malich mag higni mag 1900. Ng’anjo ne sirkal kod gomo nobedo gik ma timore pile.

Ang’o ma ne nitie e i lwenyno ma nomiyo oloko piny kamano? Be dibed ni lwenyno notimore mana nikech both mag jotelo? Be dwoko mag penjogo nyalo konyowa ng’eyo gimoro e wi ngimawa mar kinde mabiro?