Fl-​1638 grupp reliġjuż żgħir magħruf bħala l-​Fratellanza Pollakka (Polish Brethren) ħa daqqa taʼ ħarta kbira minħabba d-​deċiżjonijiet tal-​parlament Pollakk. Knisja u stamperija li kienu propjetà taʼ dan il-​grupp ġew meqruda. L-​Università taʼ Raków ngħalqet, u l-​professuri li kienu jgħallmu hemmhekk ġew eżiljati.

Għoxrin sena wara, il-​parlament ħa iktar passi kontra dan il-​grupp. Dan ordna lill-​membri kollha tal-​grupp, li x’aktarx kienu jgħoddu maʼ l-​10,000 jew iktar, biex jitilqu mill-​pajjiż. Is-​sitwazzjoni kif saret daqshekk kritika f’pajjiż li dak iż-​żmien kien meqjus bħala wieħed mill-​iktar pajjiżi tolleranti fl-​Ewropa kollha? X’kienu għamlu l-​membri tal-​Fratellanza Pollakka biex ikun jistħoqqilhom jiġu trattati b’mod daqshekk aħrax?

Kollox beda meta fil-​Knisja Kalvinista tal-​Polonja qamet tilwima serja. Punt kruċjali li fuqu kien hemm nuqqas taʼ qbil kien id-​duttrina tat-​Trinità. Il-​mexxejja taʼ moviment progressiv fi ħdan il-​knisja ċaħdu din id-​duttrina għax qalu li m’hijiex skritturali. Dan irrabjahom ħafna lill-​mexxejja tal-​knisja u kien il-​kaġun li l-​moviment progressiv inqataʼ minn mal-​knisja.

Il-Kalvinisti lid-​dissidenti sejħulhom Arjani, a imma s-​segwaċi tal-​grupp il-​ġdid ippreferew li jissejħu Kristjani jew il-​Fratellanza Pollakka. Huma magħrufin ukoll bħala Soċinjani, għal Laelius Socinus, Taljan li kien influwenzat minn Servetu, u li neputih Faustus Socinus kien mar il-​Polonja u sar prominenti fost il-​membri tal-​moviment.

F’dak iż-​żmien, nobbli Pollakk bl-​isem taʼ Jan Sienieński beda jipprova jikseb għall-​knisja l-​ġdida dak li hu sejjaħlu “post għall-​kwiet u maqtugħ għalih” fejn setgħet tikber. Billi għamel użu minn privileġġ speċjali li kien tah ir-​re tal-​Polonja, Sienieński stabbilixxa l-​belt taʼ Raków, li iktar tard saret iċ-​ċentru tas-​Soċinjaniżmu fil-​Polonja. Sienieński ta liċ-​ċittadini taʼ Raków għadd taʼ drittijiet, inkluż id-​dritt li jqimu bil-​libertà.

Din il-​belt ġdida ġibdet lejha nies tas-​sengħa, tobba, spiżjara, nies tal-​bliet, u nobbli minn diversi gruppi reliġjużi. Barra minn dawn, marru bi ħġarhom partita ministri reliġjużi mill-​Polonja, il-​Litwanja, it-​Transilvanja, Franza, u saħansitra mill-​Ingilterra. Madankollu, dawn in-​nies li kienu għadhom kemm waslu mhux kollha kienu taʼ l-​istess twemmin tas-​Soċinjani, u għalhekk matul it-​tliet snin taʼ wara, mill-​1569 sa l-​1572, Raków saret il-​post taʼ diskussjonijiet teoloġiċi li ma jispiċċaw qatt. B’liema riżultat?

Dar Maqsuma

Il-​moviment Soċinjan innifsu nqasam—fuq naħa minnhom kien hemm dawk li kellhom opinjonijiet iktar estremi, waqt li fuq in-​naħa l-​oħra kien hemm dawk li l-​ideat tagħhom kienu iktar moderati. Madankollu, minkejja d-​differenzi taʼ bejniethom, it-​twemmin li ż-​żewġ naħat kienu jemmnu fih kien jiddistingwihom minn gruppi oħrajn. Huma ċaħdu t-​Trinità; warrbu l-​prattika tal-​magħmudija tat-​trabi; ġeneralment ma kinux iġorru l-​armi, u taʼ spiss kienu jirrifjutaw li jaqdu bħala  uffiċjali governattivi. b Kienu wkoll jiċħdu l-​eżistenza taʼ l-​infern bħala post taʼ turment. F’dan kollu, kienu jinjoraw it-​tradizzjonijiet reliġjużi popolari.

Kemm il-​kleru Kalvinist u kemm dak Kattoliku qajmu oppożizzjoni ħarxa kontra dan il-​grupp, imma l-​ministri Soċinjani ħadu vantaġġ mill-​atmosfera taʼ tolleranza reliġjuża, li ħeġġew rejiet Pollakki bħal Siġismondu II Awgustu u Stephen Báthory, biex jgħallmu l-​ideat tagħhom.

Il-​Biċċa Xogħol Storika taʼ Budny

It-​traduzzjoni Kalvinista tal-​Bibbja li kienet tintuża ħafna dak iż-​żmien ma kinitx qed tissodisfa l-​bżonnijiet taʼ ħafna qarrejja. Din ma kinitx ġiet tradotta mil-​lingwi oriġinali, iżda mill-​Vulgata Latina u traduzzjoni Franċiża taʼ dak iż-​żmien. “Sabiex l-​istil ikun sabiħ, intilfu l-​lealtà u l-​eżattezza tal-​ħsieb,” tgħid awtorità waħda. Ġew introdotti ħafna żbalji. Minħabba f’dan, studjuż magħruf bl-​isem taʼ Szymon Budny ġie mitlub jikkoreġi din it-​traduzzjoni. Hu ddeċieda li kien ikun iktar faċli li jipproduċi traduzzjoni kompletament ġdida milli jikkoreġi l-​qadima. Budny beda jaħdem fuq dan il-​proġett bejn wieħed u ieħor fl-​1567.

Waqt li kien qed jittraduċi, Budny analizza bir-​reqqa kull kelma kif ukoll modi differenti li bihom dan il-​kliem setaʼ jinkiteb, u dan għamlu b’tali mod li ħadd qabel ma kien għamel bħalu fil-​Polonja. F’każi fejn it-​test Ebrajk kien diffiċli biex jiġi tradott, hu indika t-​traduzzjoni letterali f’noti marġinali. Fejn kien hemm il-​bżonn, hu ħoloq kliem ġdid u pprova juża l-​Pollakk sempliċi u komuni taʼ żmienu. Il-​mira tiegħu kienet li lill-​qarrej jippreżentalu traduzzjoni tal-​Bibbja li tkun leali u eżatta.

It-traduzzjoni tal-​Bibbja sħiħa li għamel Budny ġiet pubblikata fl-​1572. Madankollu, il-​pubblikaturi taʼ din il-​biċċa xogħol bagħbsu t-​traduzzjoni tiegħu taʼ l-​Iskrittura Griega. Budny ma qatax qalbu, u beda jaħdem fuq verżjoni reveduta, li tlestiet sentejn wara. It-​traduzzjoni eċċellenti li għamel Budny taʼ l-​Iskrittura Griega kienet superjuri għat-​traduzzjonijiet Pollakki li kienu saru qabel. Barra minn hekk, f’ħafna postijiet hu inkluda mill-​ġdid l-​isem divin, Jehovah.

Matul l-​aħħar parti tas-​seklu 16 u l-​ewwel tletin sena tas-​seklu 17, Raków, il-​belt ewlenija tal-​moviment, saret ċentru reliġjuż kif ukoll intellettwali. Il-​mexxejja u l-​kittieba tal-​Fratellanza Pollakka kienu jippubblikaw il-​fuljetti u x-​xogħlijiet tagħhom hemmhekk.

Huma Taw Spinta lill-​Edukazzjoni

Ix-​xogħol taʼ stampar li kienet tagħmel il-​Fratellanza Pollakka beda jiżdied b’rata iktar mgħaġġla bejn wieħed u ieħor fis-​sena 1600 meta nfetħet stamperija f’Raków. Din l-​istamperija kienet tipproduċi kemm xogħlijiet letterarji żgħar u kemm kotba kbar f’diversi lingwi. Bħala ċentru taʼ l-​istampar, Raków malajr beda jħabbatha maʼ l-​aqwa stamperiji fl-​Ewropa. Hemm min jgħid li ġew stampati daqs 200 pubblikazzjoni f’din l-​istamperija matul l-​40 sena taʼ wara. Fabbrika tal-​karta li kien hemm fil-​viċin u li kienet propjetà tal-​Fratellanza Pollakka kienet tissupplixxi karta taʼ kwalità tajba ħafna għal din il-​letteratura.

Il-membri tal-​Fratellanza Pollakka malajr raw il-​ħtieġa li jedukaw lil sħabhom fit-​twemmin, kif ukoll lil nies oħrajn. Għal dan l-​għan, fl-​1602 twaqqfet l-​Università taʼ Raków. Fiha kienu jattendu t-​tfal subien tal-​membri tal-​Fratellanza Pollakka, kif ukoll subien Kattoliċi u Protestanti. Għalkemm l-​Università kienet seminarju teoloġiku, ir-​reliġjon ma kinitx l-​uniku suġġett li kien jiġi mgħallem hemmhekk. Il-​kurrikulu kien jinkludi wkoll xi lingwi barranin, l-​etika, l-​ekonomija, l-​istorja, il-​liġi, il-​loġika, ix-​xjenzi naturali, il-​matematika, il-​mediċina, u l-​ġinnastika. L-​università kellha librerija kbira li baqgħet tikber, grazzi għall-​istamperija lokali.

Hekk kif daħal is-​seklu 17, kien jidher li l-​Fratellanza Pollakka kienet se tkompli tiffjorixxi. Madankollu, dan ma kellux ikun.

Il-​Knisja u l-​Istat Juru Snienhom

Zbigniew Ogonowski, mill-​Akkademja Pollakka tax-​Xjenzi, jispjega: “Fi tmiem l-​ewwel tletin sena tas-​seklu 17, is-​sitwazzjoni taʼ l-​Arjani fil-​Polonja bdiet tmur għall-​agħar bil-​ħeffa.” Dan ġara minħabba l-​attività sfaċċata li dejjem kompliet tiħrax tal-​kleru Kattoliku. Il-​kleru uża kull mezz possibbli, inkluż il-​malafama u l-​libell, biex jitfaʼ  dell ikrah fuq il-​Fratellanza Pollakka. L-​attakk sar iktar faċli meta nbidlet is-​sitwazzjoni politika fil-​Polonja. Ir-​re Pollakk il-​ġdid, Siġismondu III Vasa, kien għadu tal-​Fratellanza Pollakka. Is-​suċċessuri tiegħu, speċjalment Ġwanni II Casimir Vasa, ukoll appoġġaw l-​isforzi tal-​Knisja Kattolika biex iġġib fix-​xejn il-​Fratellanza Pollakka.

Is-sitwazzjoni laħqet il-​quċċata tagħha meta ġie allegat li xi studenti mill-​Università taʼ Raków kasbru salib għal t’apposta. Dan l-​inċident ġie wżat bħala skuża biex tinqered il-​kapitali tal-​Fratellanza Pollakka. Il-​propjetarju taʼ l-​Università taʼ Raków ġie mixli quddiem qorti parlamentari li ‘xerred il-​ħażen’ billi ta l-​appoġġ tiegħu lill-​Università taʼ Raków u l-​istamperija tagħha. Il-​membri tal-​Fratellanza Pollakka ġew akkużati li kienu qed jipprovaw jaqilbu kollox taʼ taħt fuq, li kienu qed jieħdu sehem f’orġji, u li kienu qed jgħixu ħajja immorali. Il-​Parlament iddeċieda li l-​Università taʼ Raków kellha tingħalaq u li l-​istamperija u l-​knisja tal-​Fratellanza Pollakka kellhom jinqerdu. Il-​membri ġew ordnati biex jitilqu mill-​belt. Il-​professuri taʼ l-​università ġew imkeċċijin mill-​pajjiż taħt piena taʼ mewt. Xi membri tal-​Fratellanza Pollakka telqu lejn postijiet fejn kien hemm iktar sigurtà, bħas-​Silesja u s-​Slovakkja.

Fl-1658, il-​parlament ħareġ digriet li l-​membri tal-​Fratellanza Pollakka kellhom ibigħu l-​propjetà tagħhom u jitilqu mill-​pajjiż fi żmien tliet snin. Iktar tard, dan iż-​żmien tqassar għal sentejn. Kulmin jinqabad jipprattika dan it-​twemmin wara dawn is-​sentejn kien jingħata l-​mewt.

Xi Soċinjani ssetiljaw fl-​Olanda, fejn komplew bl-​attività tagħhom taʼ l-​istampar. Fit-​Transilvanja kien hemm kongregazzjoni li baqgħet tiffunzjona sal-​bidu tas-​seklu 18. Fil-​laqgħat tagħhom, li kienu jinżammu sa tliet darbiet fil-​ġimgħa, huma kienu jkantaw is-​salmi, jisimgħu l-​priedki, u jaqraw minn katekiżmu li kien ġie mħejji apposta biex jispjega t-​tagħlim tagħhom. Sabiex jippreservaw is-​safa tal-​kongregazzjoni, dawk li jemmnu kienu jiġu kkoreġuti, imwissijin, u jekk ikun hemm bżonn, imkeċċijin.

Il-membri tal-​Fratellanza Pollakka kienu studenti tal-​Kelma t’Alla. Huma skoprew xi veritajiet prezzjużi, u ma żammewx lura milli jaqsmuhom m’oħrajn. Madankollu, eventwalment huma xterdu maʼ l-​Ewropa kollha u sabuha dejjem iktar diffiċli li jibqgħu magħqudin. Maż-​żmien, il-​Fratellanza Pollakka sparixxiet.

[Noti taʼ taħt]

[Stampa f’paġna 23]

Dar li kienet taʼ ministru reliġjuż Soċinjan

[Stampi f’paġna 23]

Fuq: Raków illum; fuq il-​lemin hemm il-​monasteru li twaqqaf fl-​1650 biex jeqred għalkollox kull traċċa taʼ “Arjaniżmu”; taħt: F’dan il-​post il-​kleru Kattoliku poġġa salib biex jipprovoka lill-​membri tal-​Fratellanza Pollakka għall-​ġlied

[Sors taʼ l-​istampa f’paġna 21]

Title card tal-​Biblia nieświeska minn Szymon Budny, 1572