Bolwetši bjo bo Boifišago Kudu bja Lekgolong la bo-19 la Nywaga
Bolwetši bjo bo Boifišago Kudu bja Lekgolong la bo-19 la Nywaga
Ngwaga e be e le wa 1854, gomme London e be e lebeletšane le leuba le lengwe la kholera—bolwetši bja mala bjoo bo bonagalago ka letšhollo le go felelwa ke meetse mmeleng. Bolwetši bjo bo ile bja phatlalala ka lebelo le le tšhošago. Ba bantši bao ba bego ba tsogile ba phetše gabotse ba ile ba hwa bošego. Go be go se na pheko yeo e tsebjago.
E BE e le bolwetši bjo bo boifišago kudu ngwagakgolong, gomme sebaki sa bjona se sa tsebje. Ba bangwe ba be ba nagana gore kholera e be e fetela motho ge e ba a hemile moya o kotsi o tšwago dilong tšeo di bodilego. Kgopolo ya bona e be e kwešišega. Noka ya Thames, yeo e bego e phatša London, e be e nkga gampe. Na moya wo o nkgago gampe ke wona o bego o bakile bolwetši bjoo?
Nywaga e mehlano pejana, ngaka yeo e bitšwago John Snow e ile ya šišinya gore kholera e be e sa bakwe ke moya o tšhilafetšego, eupša e bakwa ke meetse a tšhilafetšego. Ngaka e nngwe, William Budd, e be e dumela gore sephedi se se swanago le mouta ke sona se bego se rwele bolwetši bjo.
Leubeng la 1854, Snow o ile a hlahloba thuto ya gagwe ka go ithuta ka tsela ya bophelo ya bao ba bego ba swerwe ke kholera kua London seleteng sa Soho. O ile a ipotšiša ka gore: ‘Ba swana ka eng?’ Nyakišišo ya Snow e ile ya lebiša kutollong e makatšago. Bohle bao ba bego ba ena le kholera motseng woo ba be ba gele metse a go nwa pomping ya setarateng e swanago, gomme meetse ao a be a tšhilafaditšwe ke tshepedišo ya ditšhila e nago le twatši ya kholera! *
Wona ngwaga woo o bile le phihlelelo e kgolo ya tša maphelo ge rathutamahlale wa Motaliana Filippo Pacini a be a gatiša kuranta yeo e bego e hlalosa sephedi seo se bakago kholera. Lega go le bjalo, batho ba bantši ba ile ba hlokomologa nyakišišo ya gagwe, go akaretša le ya Snow gotee le ya Budd. Leuba leo la kholera le ile la tšwela pele—ke gore, go fihla ka 1858.
“Monkgo o Mogolo”
Palamente e be e diega go dira tshepedišo ya ditšhila bakeng sa go hlwekiša noka ya Thames, eupša moya wa go fiša wo o fihlilego selemong sa 1858 o ile wa ba gapeletša go gata mogato. Monkgo o mobe o tšwago nokeng yeo e bego e feta kgaufsi le Kgoro e Nyenyane ya Palamente o be o nkga kudu moo e lego gore boradipolitiki ba ile ba gapeletšega gore ba lekeletše mašela ao a kolobišitšwego ka sebolaya-ditwatši mafasetereng ka maiteko a go thibela monkgo woo. Seo se ilego sa tla sa bitšwa Monkgo o Mogolo se ile sa gapeletša Palamente go gata mogato. Lebakeng la matšatši a 18, e ile ya ntšha taelo ya gore go dirwe tshepedišo e mpsha ya ditšhila.
Go ile gwa dirwa mekero e megolo yeo e bego e tšea ditšhila pele di fihla nokeng gomme ya di iša ka bohlabela bja London, moo di bego di feleletša ka go elela ka lewatleng di rwalwa ke lephoto le legolo. Mafelelo a seo e bile a magolo. Gateetee ge tshepedišo e mpsha ya ditšhila e dirišwa London ka moka, mauba a kholera a ile a fela.
Ka nako ye, go be go se pelaelo gore: Kholera e be e sa bakwe ke moya wa go nkga gampe eupša e be e bakwa ke meetse a tšhilafetšego goba dijo tše di tšhilafetšego. Se sengwe gape seo se bego se le molaleng e be e le tsela ya go e thibela—tshepedišo ya ditšhila.
Molao wo o Tšwilego Pele ga Nako ya Bolwetši Bjoo
Nywaga e dikete pele ga ge mauba a kholera a ka hlasela London, Moshe o ile a etelela pele setšhaba sa Isiraele go tšwa Egipita. Gaešita le ge ba ile ba ralala lešokeng la Sinai ka nywaga e ka bago e 40, Baisiraele ba be ba sa welwe ke mauba a bjalo ka kholera. Seo se kgonegile bjang?
Setšhaba se be se laetšwe gore se epele mantle a batho lefelong le le lego lekatana kgole le mešaša e le gore lefelo leo go phelwago go lona gotee le methopo ya meetse di se ke tša tšhilafatšwa. Molao woo o begilwe ka Beibeleng go Doiteronomio 23:12, 13, yeo e rego:
“Xo bê le felwana ka ntlê xa mešaša mo Le tl’o xo ya kxakala nthse. Mo xo phahlô ya lena xo bê le kêpô ya xore xe motho a ile kxakala a fetšê ka xo thšeletša ka mmu.”—“Beibele ya Sepedi.”
Taelo yeo e bonolo e šireleditše Baisiraele malwetšing ao a bego a tshwenya ditšhaba tše di ba dikologilego. Mekgwa e swanago ya go sepediša ditšhila e phološitše maphelo le lehono. * Ela hloko mohlala wo.
“Ga se ra ka ra Welwa ke Leuba la Bolwetši”
Ka bo-1970, tlaišo e kgolo e ile ya dira gore Dihlatse tša Jehofa tše dintši di huduge Malawi. Di ile tša hwetša tšhireletšego nageng ya moagišani ya Mozambique, moo palo ya ka godimo ga 30 000 ya banna, basadi le bana e bego e dula dikampeng tša bafaladi. Bjalo ka ge go tsebja, dikampa tša bafaladi gantši di hlaselwa ke malwetši a bakwago ke meetse a ditšhila. Ka gona Dihlatse di ile tša lebeletšana bjang le maemo ao?
Lemon Kabwazi, gotee le ba bangwe ba 17 000, ba be ba dula kampeng e kgolo go di feta ya Mlangeni. O gopola ka gore: “Kampa e be e hlwekišwa ka dinako tšohle. Go ile gwa epša dintlwana tša boithomelo ka ntle ga kampa, gomme go be go se na yoo a bego a dumeletšwe go epa ntlwana ya gagwe ya boithomelo kampeng. Go be go epilwe melete ya go lahlela dikgwahla kgole le kampa. Baithapi ba be ba hlokomela dikarolo ka moka tša tshepedišo ya ditšhila, go akaretša le go kgonthišetša gore meetse ao a tšwago didibeng tše di lego karolong e fapanego ka ntle ga kampa a hlwekile. Gaešita le ge re be re pitlagane, re ile ra kgomarela ditekanyetšo tša Beibele tša mabapi le bohlweki, ka gona ga se ra ka ra welwa ke leuba la bolwetši bjo kotsi, e bile ga go yoo a kilego a swarwa ke kholera.”
Ka manyami, dikarolong tše dingwe tša lefase, malapa ga se a hlwa a eba le tshepedišo e swanetšego ya ditšhila. Malwetši ao a sepedišanago le mantle a batho a baka mahu a bana ba e ka bago ba 5 000 letšatši le letšatši.
Gaešita le ge kholera le malwetši a swanago le yona a kgona go thibelwa, e bile maiteko a batho a go dira ditshepedišo tša ditšhila a bile le mafelelo a mabotse, Beibele e nea kholofelo ya gore go se go ye kae malwetši ka moka a tla fedišwa. Kutollo 21:4 e bolela gore ka tlase ga pušo ya Mmušo wa Modimo, “lehu le ka se hlwe le sa ba gona, le ge e le manyami goba sello goba bohloko di ka se hlwe di sa ba gona.” Beibele e holofetša gore nakong yeo: “Ga go na modudi yo a tla rego: ‘Ke a babja.’”—Jesaya 33:24.
Go ithuta ka mo go oketšegilego mabapi le seo Mmušo wa Modimo o tlago go se direla batho, bona Dikgaolo 3 le 8 tša puku ya Ke Eng Seo ge e le Gabotse Beibele e se Rutago? yeo e gatišitšwego ke Dihlatse tša Jehofa.
[Mengwalo ya tlase]
^ ser. 5 Gaešita le ge ka 1854 go be go ena le dintlwana tša boithomelo tšeo di dirišago meetse, tshepedišo ya ditšhila ya kgale e be e dira gore mantle a batho a sepele ka gare ga mokero gomme wa a lahlela ka nokeng ya Thames—mothopo o mogolo wa meetse a go nwa.
^ ser. 15 Ka ge kholera e bakwa ke dijo goba meetse a tšhilafetšego, tsela ya go thibela bolwetši bjo ke go gata megato ya tša tšhireletšo mabapi le se sengwe le se sengwe seo se tsenago melomong ya rena. Go hlwekiša meetse le go apea dijo gore di butšwe ka mo go feletšego ke ditsela tše bohlokwa tša go itšhireletša.
[Ntlhakgolo go letlakala 13]
Noka ya Thames e be e phatša London gomme e be e tšhilafaditšwe ke tshepedišo ya ditšhila e nago le twatši ya kholera, yeo e bontšhwago ke diswantšho tše dintši tša mehleng yeo
[Seswantšho go letlakala 14]
Palo ya ka godimo ga 30 000 ya banna, basadi le bana e be e dula dikampeng tše lesome tša bafaladi kua Mozambique, tšeo di bego di hlwekišwa ka dinako tšohle
[Methopo ya Diswantšho go letlakala 12]
Death on Thames: © Mary Evans Picture Library; map: University of Texas Libraries