Na o be o Tseba?
Na boepi bja marope bo thekga pego ya Beibele?
Sehlogo seo se gatišitšwego makasineng wa Biblical Archaeology Review se boletše gore go ba gona ga batho “bao bonyenyane e ka bago ba 50” bao go bolelwago ka bona ka Mangwalong a Seheberu bjale go ka kgonthišetšwa ke dilo tšeo di hweditšwego ke baepi ba marope. Gare ga bona go na le dikgoši tše 14 tša Juda le Isiraele, go akaretša le batho ba tsebegago ba bjalo ka Dafida le Hesekia, gotee le bao ba sa tsebjego gakaalo e lego Menaheme le Peka. Lelokelelo la gona le akaretša gape le Bofarao ba 5 le dikgoši tše 19 tša Asiria, Babilonia, Moaba, Peresia le Siria. Lega go le bjalo, ga se dikgoši feela tšeo di tšwelelago pegong ya Beibele le pegong ya boepi bja marope. Le batho bao ba sa tsebjego gakaalo ba a tšwelela, ba bjalo ka baperisita ba phagamego, motho wa mangwalo le bahlankedi ba bangwe.
Sehlogo seo se bolela gore go na le “diithuti tše dintši tšeo di dumelelanago” mabapi le bohlatse bjo bo tiilego bja go tsebega ga batho bao ka moka. Ke therešo gore Mangwalo a Bakriste a Segerika a bolela ka batho ba bangwe ba bantši ba histori, le gona go na le bohlatse bja boepi bja marope bjo bo thekgago bogolo bja seo a se bolelago ka bona—batho ba bjalo ka Heroda, Pontio Pilato, Tiberio, Kayafa le Seregio Paulose.
Ditau di nyameletše neng dinageng tša mehleng ya ge go ngwalwa Beibele?
Le ge lehono go se na ditau lešokeng la Naga e Kgethwa, ditšhupetšo tša Mangwalo tše e ka bago tše 150 tša mabapi le phoofolo ye di bontšha gore e be e tsebja ke bangwadi ba Beibele. Bontši bja ditšhupetšo tšeo di bolela ka tsela ya seswantšhetšo; lega go le bjalo, ditemana tše dingwe tša Beibele di bega ditiragalo tša ge batho ba be ba elwa le ditau. Ka mohlala, Simisone, Dafida le Benaya ba retwa ka ge ba ile ba bolaya ditau. (Baahlodi 14:5, 6; 1 Samuele 17:34, 35; 2 Samuele 23:20) Batho ba bangwe ba ile ba bolawa ke ditau.—1 Dikgoši 13:24; 2 Dikgoši 17:25.
Mehleng ya bogologolo, tau ya Asia (yeo e bitšwago Panthera leo persica) e be e hwetšwa go tloga Asia Minor le Gerika go fihla Palestina, Siria, Mesopotamia le leboabodikela bja India. Ka ge phoofolo ye e be e boifša le go hlompšha, gantši e be e tšwelela bokgabong bja tikologo ya Near Eastern ya bogologolo. Diswantšho tše di kgahlišago kudu tša ditau tšeo di thadilwego godimo ga ditena tšeo di phadimišitšwego di be di kgabiša Tsela ya Molokeloke ya Babilona ya bogologolo.
Go begwa gore bahlabani ba bodumedi ba be ba tsoma ditau kua Palestina go yela bofelong bja lekgolo la bo-12 la nywaga C.E. Go bonagala ditau di nyameletše lefelong leo ka moragonyana ga ngwaga wa 1300. Lega go le bjalo, go begwa gore di be di sa dutše di le gona kua Mesopotamia le Siria go fihla lekgolong la bo-19 la nywaga gomme kua Iran le Iraq go fihla karolong ya mathomo ya lekgolo la bo-20 la nywaga.