Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

“Bɛgyinla Kpundii Mɔɔ Bɛmkpo Aze Ɛlɛ”

“Bɛgyinla Kpundii Mɔɔ Bɛmkpo Aze Ɛlɛ”

“Bɛgyinla kpundii mɔɔ bɛmkpo aze ɛlɛ, amaa bɛali munli bɔkɔɔ mɔɔ bɛngyia debie biala anwo a.”​—GYEMISE 1:4.

EDWƐNE: 135, 139

1, 2. (a) Duzu a yɛsukoa yɛfi kɛzi Gedɛyɔn nee ye menli 300 ne gyinlanle kpundii la anu a? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.) (b) Kɛ mɔɔ Luku 21:19 kile la, duzu ati a ɔhyia kɛ yɛgyinla kpundii a?

BƆ MƆDENLE pɛ konle mɔɔ anu yɛ se mɔɔ ɛnee Yizilayɛ sogyama mɔɔ Ndɛnebuavolɛ Gedɛyɔn li bɛ ti nee bɛ agbɔvolɛ ɛlɛkɔ ahɔho la anwo nvoninli. Gedɛyɔn nee ye menli ne voanle Medeanema nee menli mɔɔ raboale bɛ la wɔ nɔe ne too bɛpɛle adenle kɛyɛ kilomita 32 (mayɛle 20)! Baebolo ne maa yɛnwu mɔɔ akee zile la: “Gedɛyɔn nee ye menli ɛya nsa ne rale Azule Dwɔdan ne anloa na bɛpɛle. Ɛnee bɛvɛ.” Noko ɛnee konle ne abo ɛtɛpɛle, ɛnee yeha bɛ agbɔvolɛma ne sogyama kɛyɛ 15,000 mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛ nee bɛ ko a. Ɛnee agbɔvolɛ ɛhye mɔ ɛsisi Yizilayɛma ɛhyɛ kpalɛ yemɔti ɔwɔ kɛ bɛbɔ mɔdenle. Yemɔti Gedɛyɔn nee ye menli ne hɔle zo voanle bɛ na awieleɛ kolaa ne bɛlile bɛ nwo zo konim!​—Maanlebuvolɛma 7:22; 8:4, 10, 28.

2 Yɛdayɛ noko yɛgyi konle mɔɔ anu yɛ se la anloa. Yɛ agbɔvolɛ a le Seetan, ye ewiade ne nee yɛdayɛ mumua ne yɛ sinlidɔlɛ. Yɛ nuhua bie mɔ nee agbɔvolɛ ɛhye mɔ ɛho ɛhyɛ. Gyihova ɛboa yɛ ɛmaa yɛli konim fane dɔɔnwo. Noko yeha konle mɔɔ li awieleɛ la. Ɔdwu mekɛ ne bie a yɛ sa nu to. Anzɛɛ bie a ɔyɛ se kɛ yɛbahendɛ ewiade ɛhye awieleɛ ne. Gyisɛse hanle kɛ yɛbayia ɛkpɔlɛ nee dwazotia mɔɔ anu yɛ se la wɔ awieleɛ mekɛ ne anu. Noko eza ɔhanle kɛ saa yɛgyinla kpundii a, yɛbahola yɛali konim. (Kenga Luku 21:19.) Duzu a kile kɛ yɛgyi kpundii a? Duzu a baboa yɛ yeamaa yɛagyinla kpundii a? Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi menli mɔɔ gyinlanle kpundii la ɛkɛ a? Na kɛ ɔkɛyɛ na ‘yɛagyinla kpundii mɔɔ yɛmkpo aze ɛlɛ’ ɛ?​—Gyemise 1:4.

DUZU A KILE KƐ YƐGYI KPUNDII A?

3. Duzu a kile kɛ yɛgyi kpundii a?

3 Wɔ Baebolo ne anu, tɛ mɔɔ kpundiigyinlanlɛ kile la a le kɛ ɛbagyinla tɛnlabelɛ bie mɔɔ anu se la anloa ala. Kɛzi yɛdwenle nee kɛzi yɛte nganeɛ wɔ sɔnea nwo la noko boka nwo. Kpundiigyinlanlɛ boa yɛ maa yɛnyia akɛnrasesebɛ, abotane na yɛdi nɔhalɛ. Neɛnleanu buluku bie ka kɛ saa yɛgyinla kpundii a, ɔboa yɛ ɔmaa yɛnyia anyelazo mɔɔ anu yɛ se na ɔmmaa yɛmkpo aze wɔ sɔnea mekɛ nu. Ɔboa yɛ ɔmaa yɛgyinla yɛ gyakɛ azo wɔ sɔnea mɔɔ anu se kpalɛ bɔbɔ la anu. Eza ɔboa yɛ ɔmaa yɛdi konim wɔ sɔnea ne mɔ anu na yɛfa yɛ adwenle yɛsie yɛ bodane ne mɔ azo yɛgyakyi yɛ nyane ne.

4. Duzu ati a yɛkola yɛka kɛ ɛlɔlɛ a ka yɛ ɔmaa yɛgyinla kpundii ɛ?

4 Ɛlɔlɛ a ka yɛ maa yɛgyinla kpundii a. (Kenga 1 Kɔlentema 13:4, 7.) Wɔ tɛnlabelɛ boni mɔ anu? Gyihova anwo ɛlɔlɛ maa yɛgyinla debie biala mɔɔ ɔbamaa nwolɛ adenle yeamaa yeara yɛ nwo zo la anloa. (Luku 22:41, 42) Ɛlɔlɛ mɔɔ yɛlɛ yɛmaa yɛ mediema la ka yɛ maa yɛgyinla bɛ sinlidɔlɛ ne mɔ anloa. (1 Pita 4:8) Ɛlɔlɛ mɔɔ yɛlɛ yɛmaa yɛ agyalɛ nu bokavolɛ la boa yɛ maa yɛgyinla ‘ngyegyelɛ’ mɔɔ agyalɛ mɔɔ anyelielɛ wɔ nu bɔbɔ la yia bie la anloa na ɛhye maa yɛ agyalɛ ne anu mia.​—1 Kɔlentema 7:28.

DUZU A BABOA WƆ YEAMAA WƆAGYINLA KPUNDII A?

5. Duzu ati a Gyihova ala a bahola aboa yɛ yeamaa yɛagyinla kpundii ɛ?

5 Sɛlɛ Gyihova kɛ ɔmaa wɔ anwosesebɛ. Gyihova a le “Nyamenle mɔɔ maa yɛgyinla kpundii na ɔmaa yɛ akɛnrazilɛ anzɛɛ arɛlekyekyelɛ” a. (Wulomuma 15:5) Ɔdaye ala a ɔte yɛ tɛnlabelɛ ne, yɛ nganeɛdelɛ nee kɛzi bɛtetele yɛ la abo kpalɛ a. Yemɔti ɔze debie mɔɔ yɛhyia nwo amaa yɛagyinla kpundii la. Baebolo ne ka kɛ: “Ɔmaa bɛdabɛ mɔɔ bɛsulo ye la nyia mɔɔ bɛkpondɛ la, eza ɔte bɛ ɛzunlɛ na ɔdie bɛ.” (Edwɛndolɛ 145:19) Noko kɛ ɔkɛyɛ na Nyamenle abua asɔne mɔɔ yɛyɛ kɛ ɔmaa yɛ anwosesebɛ ɔmaa yɛgyinla kpundii la ɛ?

Gyihova mɔɔ te yɛ tɛnlabelɛ ne abo kpalɛ la ze debie mɔɔ yɛhyia amaa yɛagyinla kpundii la

6. Kɛ mɔɔ Gyihova ɛbɔ ɛwɔkɛ wɔ Baebolo ne anu la, kɛzi ‘ɔbahile yɛ adenle yeamaa yɛavi’ yɛ sɔnea nu ɛ?

6 Saa yɛsɛlɛ Gyihova kɛ ɔboa yɛ ɔmaa yɛgyinla kpundii a, ‘ɔbahile yɛ adenle yeamaa yɛavi nu.’ (Kenga 1 Kɔlentema 10:13.) Kɛzi ɔyɛ ɛhye ɛ? Ɔyɛ a ɔye sɔnea ne ɔfi ɛkɛ. Noko fane dɔɔnwo, ɔbamaa yɛ anwosesebɛ amaa ‘yɛava abotane nee anyelielɛ yɛagyinla debie biala anloa.’ (Kɔlɔsaema 1:11) Na kɛmɔ ɔze kɛzi yɛde wɔ nwonane nu, adwenle nu nee nganeɛdelɛ nu kpalɛ la ati, ɔnrɛmaa tɛnlabelɛ mɔɔ ɔbamaa yeayɛ se kɛ yɛbali nɔhalɛ la ɛnrɛdo yɛ ɛlɛ.

7. Fa neazo kile deɛmɔti yɛhyia sunsum nu aleɛ nwo amaa yɛagyinla kpundii la.

7 Maa sunsum nu aleɛ ɛmaa wɔ diedi nu ɛmia. Duzu ati a sunsum nu aleɛ hyia a? Kɛ neazo la: Amaa awie avo ewiade boka tendenle kpalɛ ne mɔɔ bɛfɛlɛ ye Mount Everest la, ɔwɔ kɛ ɔdi aleɛ mɔɔ anrɛɛ ɔbali ye kenle nsa anzɛɛ nna la kenle ko biala. Zɔhane ala a yɛhyia sunsum nu aleɛ dɔɔnwo amaa yɛagyinla kpundii na yɛadwu yɛ bodane nwo a. Ɔwɔ kɛ yɛsi kpɔkɛ kɛ yɛbanyia mekɛ yɛazukoa debie na yɛahɔ debiezukoalɛ dahuu. Ninyɛne ɛhye mɔ baboa yɛ yeamaa yɛ diedi nu amia.​—Dwɔn 6:27.

8, 9. (a) Kɛmɔɔ Dwobu 2:4, 5 kile la, saa yɛyia sɔnea a, ɛnee duzu a anwo ɛra edwɛkɛ a? (b) Saa ɛyia sɔnea a, tɛnlabelɛ mɔɔ ɛnnwu ye la boni a ɔwɔ kɛ ɛpɛ nwolɛ nvoninli a?

8 Kakye nɔhalɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ ɛdi ɛmaa Nyamenle la. Saa yɛyia sɔnea a, tɛ amaneɛ angomekye a yɛnwu a. Sɔnea ka nɔhalɛ mɔɔ yɛdi yɛmaa Nyamenle la noko. Kɛzi yɛyɛ yɛ nyɛleɛ wɔ sɔnea nwo la bahile kɛ saa amgba yɛbu Gyihova kɛ aleɛabo amuala Belemgbunli mɔɔ fɛta la a. Duzu ati a ɔle zɔ a? Seetan, Nyamenle kpɔvolɛ ne mɔɔ dwazo tia ye tumililɛ la, dendɛle tiale Gyihova na ɔhanle kɛ angomedi ti a alesama sonle Nyamenle a. Seetan hanle kɛ: “Sonla kɛhulo kɛ ɔkɛdɛnla ngoane nu tɛla kɛ ɔkɛminli anwonyia biala mɔɔ ɔlɛ la.” Akee Seetan hanle Dwobu anwo edwɛkɛ kɛ: “Wɔmɔ, ɛkulo a fa ɛ sa ka ye maa ɔde nyane ekyii, na ɛkɛde mgbole mɔɔ ɔkɛheha ɔkɛtietia wɔ la.” (Dwobu 2:4, 5) Ɔvi mekɛ mɔɔ Seetan hanle zɔhane edwɛkɛ la, asoo yehakyi? Kyɛkyɛ! Ɛvolɛ dɔɔnwo anzi mɔɔ bɛvoanle Seetan bɛvile anwuma la, ɛnee ɔtɛbɔ Nyamenle nɔhalɛ azonvolɛ somolɛ dahuu. (Yekile 12:10) Ɛnɛ, Seetan tɛka kɛ angomedi ti a alesama sonle Nyamenle a. Ɔ nye la ɛsesebɛ kɛ yɛbadwazo yɛatia Nyamenle tumililɛ na yɛagyakyi Ye ɛzonlenlɛ.

9 Saa sɔnea bie ɛlɛmaa wɔanwu amaneɛ a, pɛ tɛnlabelɛ ɛhye mɔɔ ɛnnwu ye la nvoninli wɔ wɔ adwenle nu. Seetan nee mbɔnsam ne mɔ wɔ afoa ko. Bɛlɛnea mɔɔ ɛbayɛ la na bɛlɛka kɛ ɛbakpo aze. Noko Gyihova, yɛ Belemgbunli Gyisɛse Kelaese, menli mɔɔ bɛkpokpa bɛ mɔɔ bɛdwazo bɛ, nee anwumabɔvolɛma apenle dɔɔnwo gyi afoa gyɛne. Bɛdabɛ noko bɛnwu mɔɔ ɛlɛfa nu la, noko bɛlɛmaa wɔ anwosesebɛ! Saa ɛgyinla kpundii na ɛdi nɔhalɛ ɛmaa Gyihova a, bɛ nye balie. Ɛte kɛ Gyihova ɛlɛka ahile wɔ kɛ: “Me ra nrenya, nwu nrɛlɛbɛ na maa me nye ɛlie, amaa saa awie ka me nwo edwɛkɛ a meahola ye bua.”​—Mrɛlɛbulɛ 27:11.

Gyisɛse vale ye adwenle ziele ahatualɛ mɔɔ ɔbanyia la azo

10. Kɛ ɔkɛyɛ na wɔazukoa Gyisɛse na wɔava wɔ adwenle wɔazie wɔ ahatualɛ ne azo ɛ?

10 Dwenle mɔɔ vi nu bara la anwo. Fa ye kɛ ɛlɛtu adenle. Wɔ adendulɛ ne anu, ɔwɔ kɛ ɛfa kpɔkɛmile bie anu. Ɛleka biala mɔɔ ɛbado ɛ nye la le awozinli. Noko ɛze kɛ saa ɛkɔ ɛ nyunlu a, ɛbanwu wienyi bieko. Ɛbɛlabɔlɛ le kɛ adendulɛ zɔhane la. Bie a ɛbayia ngyegyelɛ mgbole dɔɔnwo. Gyisɛse bɔbɔ dele nganeɛ zɔ. Mɔɔ bɛbɔ ye baka nu la, bɛguale ɔ nyunlu aze yɛɛ ɔdele nyane kpalɛ. Bie a mekɛ mɔɔ ɔyiale ngyegyelɛ kpole wɔ ye ɛbɛlabɔlɛ nu la ɛne! Duzu a boale ye maanle ɔgyinlanle kpundii a? Baebolo ne se ɔnleanle “anyelielɛ mɔɔ ɛnee la ɔ nyunlu la.” (Hibuluma 12:2, 3) Gyisɛse vale ye adwenle ziele ahatualɛ mɔɔ ɔbanyia la azo, titili kɛzi ɔbaboa yeamaa bɛade Nyamenle duma ne anwo na yeagyinla ye tumililɛ nzi la. Ɛnee ɔze kɛ sɔnea ne ɛnrɛhyɛ, noko ahatualɛ mɔɔ ɔbanyia wɔ anwuma la wɔ ɛkɛ ne dahuu. Ɛnɛ, bie a sɔnea mɔɔ ɛlɛyia la le kpole yɛɛ ɔlɛmaa wɔali nyane, noko kakye kɛ ɔnrɛhyɛ.

“BƐDABƐ MƆƆ BƐGYINLANLE KPUNDII”

11. Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛsuzu “bɛdabɛ mɔɔ bɛgyinlanle kpundii” la anwubielɛ ne mɔ anwo ɛ?

11 Ɔtɛkale yɛ ngome. Amaa ɛzoanvolɛ Pita amaa Kilisienema anwosesebɛ yeamaa bɛagyinla sɔnea nloa la, ɔhɛlɛle kɛ: “Bɛzɔ bɛ diedi ne anu kpundii, bɛho bɛtia ye na bɛnwu kɛ bɛ mediema diedima mɔɔ wɔ ewiade ye anu ɛleka biala la ɛlɛnwu zɛhae amaneɛ ne bie.” (1 Pita 5:9) “Bɛdabɛ mɔɔ bɛgyinlanle kpundii” la neazo ne maa yɛnwu kɛzi ɔwɔ kɛ yɛdi nɔhalɛ la, ɔmaa yɛnyia anwodozo kɛ yɛbali konim yɛɛ bɛkakye yɛ kɛ yɛbanyia yɛ nɔhalɛlilɛ ne azo nvasoɛ. (Gyemise 5:11) Bɛmaa yɛzuzu neazo bie mɔ anwo. [1]—Nea awieleɛ edwɛkɛ ne.

12. Duzu a yɛsukoa yɛfi kyɛlɔbem ne mɔ mɔɔ bɛvale bɛ bɛziele Yidɛn tola ne anlenkɛ ne anloa la neazo ne anu a?

12 Kyɛlɔbem ne mɔ lɛ dibilɛ kpole. Mɔɔ Adam nee Yive yɛle ɛtane la anzi, Gyihova maanle kyɛlɔbem bie mɔ gyima wɔ azɛlɛ ye azo. Ɛnee ɔle ngakyile kolaa ɔfi mɔɔ bɛyɛ ye wɔ anwuma la anwo. Bɛ neazo ne bahola amaa yɛanwu kɛzi ɔwɔ kɛ yɛgyinla kpundii wɔ mekɛ mɔɔ bɛkɛmaa yɛ gyima mɔɔ yɛ se la. Baebolo ne se Gyihova vale “tease abɔdeɛma [anzɛɛ, kyɛlɔbem] nee dadeɛ mɔɔ ɛlɛsɔ na ɔpɛnepɛne ɔ nwo ɛleka biala la ɔrazinzale Yidɛn tola ne aduduleɛ adenle ne mɔɔ kɔ ngoane baka ne anwo la.” [2] (Nea awieleɛ edwɛkɛ ne.) (Mɔlebɛbo 3:24) Baebolo ne anga kɛ bɛdendɛle bɛ nzo abo anzɛɛ bɛdele nganeɛ kɛ gyima fofolɛ ɛhye ɛnfɛta bɛ. Gyima ne anvonle bɛ anzɛɛ bɛ sa nu ando. Emomu, bɛyɛle bɛ gyima ne too bɛhɔle awieleɛ, bie a ɔhɔdwule mekɛ mɔɔ Azuyilɛ ne rale wɔ ɛvolɛ mɔɔ bo 1,600 la anzi!

13. Duzu a maanle Dwobu holale gyinlanle ye sɔnea ne anloa a?

13 Nɔhavo Dwobu. Ɔdwu mekɛ ne bie a, ɛ gɔnwo anzɛɛ wɔ busuanli bie baha edwɛkɛ yeamaa wɔali nyane kpalɛ. Anzɛɛ bie a ɛ nwo ɛdo wɔ kpole anzɛɛ wɔ kulovolɛ bie mɔɔ ɛwu la ɛlɛmaa wɔali nyane. Noko ɔnva nwo mɔɔ ɔbazi biala la, Dwobu neazo ne bahola akyekye ɛ rɛle. (Dwobu 1:18, 19; 2:7, 9; 19:1-3) Dwobu ande deɛmɔti anwubɛnyunlu dole ye arɛlevilɛ nu la abo, noko yeammaa ɔ sa nu ando. Duzu a boale ye a? Mɔɔ limoa la, ɛnee ɔkulo Gyihova yɛɛ ɛnee ɔngulo kɛ ɔyɛ debie mɔɔ ɔkyi la. (Dwobu 1:1) Ɛnee Dwobu kpondɛ kɛ ɔsɔ Nyamenle anye wɔ mekɛ kpalɛ nee mekɛ ɛtane nu. Eza Gyihova hanle ninyɛne mɔɔ yɛ nwanwane mɔɔ yebɔ la bie mɔ anwo edwɛkɛ hilele Dwobu ɔmaanle ɔnwunle Ye tumi ne. Ɛhye maanle Dwobu nyianle anwodozo bɔkɔɔ kɛ Gyihova bapɛ ye ngyegyelɛ ne azo wɔ mekɛ kpalɛ nu. (Dwobu 42:1, 2) Na zɔhane a ɔrale ye a. Gyihova pɛle Dwobu amaneɛnwunlɛ ne azo na ɔmaanle “ɔnyianle ye anwonyia ne mɔɔ ɔlɛ ye dɛba la mɔnwo. Dwobu wule wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee akee yeyɛ ɛrelera nwosonwoso la.”​—Dwobu 42:10, 17.

14. Kɛ mɔɔ 2 Kɔlentema 1:6 kile la, kɛzi Pɔɔlo kpundiigyinlanlɛ ne boale awie mɔ ɛ?

14 Ɛzoanvolɛ Pɔɔlo. Ɛlɛyia dwazotia anzɛɛ ɛkpɔlɛ mɔɔ anu yɛ se la ɔ? Saa ɛle asafo nu kpanyinli anzɛɛ maangyebakyi zo neavolɛ a, asoo wɔ gyima ne ɛlɛbu ɛ kɔme? Saa zɔhane a ɔde a, Pɔɔlo neazo ne bahola aboa wɔ. Pɔɔlo yiale ɛkpɔlɛ mɔɔ nuhua yɛ se yɛɛ ɛnee dahuu ɔdwenle mediema mɔɔ wɔ asafo ne mɔ anu la anwo. (2 Kɔlentema 11:23-29) Noko Pɔɔlo ammaa ɔ sa nu ando, na ye neazo ne maanle awie mɔ anwosesebɛ. (Kenga 2 Kɔlentema 1:6.) Saa ɛgyinla kpundii a, ɔbamaa awie mɔ anwosesebɛ yeamaa bɛagyinla kpundii.

ƐBAGYINLA KPUNDII MƆƆ ‘ƐMKPO AZE ƐLƐ’ Ɔ?

15, 16. (a) Saa yɛgyinla kpundii na ‘yɛamkpo aze’ a, kɛzi ɔbaboa yɛ ɛ? (b) Maa kɛzi yɛbahola yɛagyinla kpundii mɔɔ ‘yɛamkpo aze ɛlɛ’ la anwo neazo.

15 Ɛdoavolɛ Gyemise hɛlɛle kɛ: “Bɛgyinla kpundii mɔɔ bɛmkpo aze ɛlɛ, amaa bɛali munli bɔkɔɔ mɔɔ bɛngyia debie biala anwo a.” (Gyemise 1:4) Kɛ ɔkɛyɛ na yɛagyinla kpundii mɔɔ ‘yɛmkpo aze ɛlɛ’ ɛ? Saa yɛkɔ sɔnea nu a, yɛbanwu kɛ ɔwɔ kɛ yɛsi abotane, yɛda anyezɔlɛ anzɛɛ ɛlɔlɛ ali. Saa yɛgyinla sɔnea ne anloa a, ɔbamaa yɛala subane ɛhye mɔ ali, na yemɔ bamaa yɛanyia Kilisiene subane kpalɛ dɔɔnwo.

Saa yɛgyinla sɔnea nloa a, yɛ Kilisiene subane kpalɛ ne di munli (Nea ɛdendɛkpunli 15, 16)

16 Kɛmɔ kpundiigyinlanlɛ kola maa yɛyɛ Kilisienema kpalɛ la ati, yɛnrɛhulo kɛ yɛbabulu Gyihova mɛla zo amaa yɛavi sɔnea bie anu. Kɛ neazo la, saa ɛbɛlatane nwo adwenle ɛlɛgyegye wɔ a, mmamaa ɔtwe wɔ ɔkɔ sɔnea nu! Sɛlɛ Gyihova kɛ ɔboa wɔ ɔmaa ɛkpo adwenle ɛtane ne. Wɔ busuanli bie ɛlɛdwazo atia wɔ ɔ? Mmamaa ɛ sa nu to! Si pi kɛ ɛbahɔ zo wɔazonle Gyihova. Yemɔ bamaa anwodozo mɔɔ ɛlɛ wɔ Gyihova anu la anu amia. Kakye kɛ: Amaa yɛazɔ Nyamenle anye la, ɔwɔ kɛ yɛgyinla kpundii.​—Wulomuma 5:3-5; Gyemise 1:12.

17, 18. (a) Yɛ kɛzi ɔhyia kɛ yɛgyinla kpundii yɛkɔ awieleɛ la anwo neazo. (b) Mekɛ mɔɔ yɛlɛbikye awieleɛ ne la, anwodozo boni a yɛbahola yɛanyia a?

17 Ɔwɔ kɛ yɛgyinla kpundii yɛkɔ awieleɛ, tɛ mekɛ bie anu ala. Fa meli bie mɔɔ ɛlɛnoma la kɛ neazo. Saa menli mɔɔ wɔ nu la banyia ngoane a, kyesɛ bɛweɛ azule ne bɛkɔ file zo. Awie mɔɔ mɔlebɛbo ne ala ɔbagyakyi azule ne ɛweɛlɛ la banloma. Zɔhane ala a awie mɔɔ ɔbagyakyi ɛweɛlɛ kolaa na yeadwu file zo la noko banloma a. Saa yɛkpondɛ kɛ yɛtɛnla ewiade fofolɛ ne anu a, ɔwɔ kɛ yɛkɔ zo yɛgyinla kpundii. Bɛmaa yɛnyia subane mɔɔ ɛzoanvolɛ Pɔɔlo nyianle la bie, ɔse: “Yɛmkpo aze.”​—2 Kɔlentema 4:1, 16.

18 Yɛdie yɛdi bɔkɔɔ kɛ Gyihova baboa yɛ yeamaa yɛagyinla kpundii yɛahɔ awieleɛ kɛ mɔɔ Pɔɔlo liele lile la. Pɔɔlo hɛlɛle kɛ: “Wɔ ninyɛne ɛhye mɔ kɔsɔɔti anu, yɛlua mɔɔ hulole yɛ la anwo zo yɛdi konim! Ɔluakɛ meze ye wienyi kɛ debie biala ɛnrɛhola ɛnrɛkpɔkye yɛ ɛnrɛvi Kelaese ɛhulolɛ ne anwo; ewule o, ngoane o, Nyamenle soanvolɛma o, anzɛɛ awozinli nu tumivolɛma biala, wɔ ɛnɛ edwɛkɛ mɔɔ bazi anzɛɛ kenlebie ɛdeɛ mɔɔ bara la anu, yɛɛ tumi anzɛɛ debie biala ɛnle ewiade ye anu, anwuma anzɛɛ azɛlɛ ti anu, anzɛɛ ewiade ye anu debie biala ɛnle ɛkɛ mɔɔ kɛhola kɛkpɔkye yɛ kɛvi Nyamenle ɛhulolɛ ne mɔɔ ɔlua yɛ Awulae Kelaese Gyisɛse anwo zo yɛnyia ye la anwo.” (Wulomuma 8:37-39) Nɔhalɛ nu, ɔyɛ a yɛfɛ. Noko bɛmaa yɛzukoa Gedɛyɔn nee ye menli ne. Bɛvɛle noko bɛamkpo aze. “Bɛvoanle bɛ kpɔvolɛma ne ndinlizo”!​—Maanlebuvolɛma 8:4.

^ [1] (ɛdendɛkpunli 11) Saa ɛsukoa kɛzi Nyamenle menli mɔɔ bɛwɔ ɛkɛ la ɛgyinla kpundii la anwo debie a, ɔbamaa wɔ anwosesebɛ. Kɛ neazo la, yɛ mediema mɔɔ bɛwɔ Ethiopia, Malawi, nee Russia la anwo edwɛkɛ mɔɔ maa anwosesebɛ la wɔ 1992, 1999 nee 2008 Yearbook ne mɔ anu.

^ [2] (ɛdendɛkpunli 12) Baebolo ne anga kyɛlɔbem dodo mɔɔ bɛvale gyima ɛhye bɛmaanle bɛ la.