JALQABA bara 1520nniitti gaaf tokko Dilbata ganama, jiraattonni magaalaa xinnoo naannoo Paarisitti argamtuu fi Meeyoo jedhamtuu wanta waldaatti dhagaʼan amanuun isaanitti ulfaate. Wangeelonni afaan Laatiiniitiin utuu hin taʼin afaan dhalootaa isaaniitiin jechuunis afaan Faransaayiin yeroo dubbifaman dhagaʼan!

Namni Kitaaba Qulqulluu kana hiikee fi Zyaak Lefeevir Detaappil (Afaan Laatiiniitiin, Jekoobas Faabar Istaapiyulansis) jedhamu michuu isaatiif, “Waaqayyo namoonni hedduun Dubbii isaa akka hubatan akkamitti akka gargaaru hubachuun ulfaataa dha” jedhee barreessee ture.

Yeroo sanatti, Waldaan Kaatolikii fi tiʼoloojistonni Paaris keessa turan, Kitaabni Qulqulluun afaanota namoonni hedduun dubbataniin qophaaʼuu hin qabu jedhu turan. Maarree, Lefeevir Kitaaba Qulqulluu Afaan Faransaayitti akka hiiku maaltu isa kakaase? Namoonni baayʼeen Dubbii Waaqayyoo akka hubatan kan gargaare hoo akkamitti?

Lefeevir Kitaaba Qulqulluu hiikuu eegaluu isaa dura, ergaa barreeffamoonni falaasamaa fi tiʼoloojii durii jalqaba irratti qabatanii turan iddootti deebisuuf yaala ture. Yeroo kanatti ergaan barreeffamoota durii dogoggora hiikkaatiin kan kaʼe jaarraawwan hedduu keessatti jijjiiramaa dhufuu isaa hubate. Ergaa barreeffamoota durii sirriitti hubachuuf jecha, Kitaaba Qulqulluu Waldaan Kaatolikii itti fayyadamtuu fi Laatin Vulgate jedhamu qorachuutti kaʼe.

Kitaaba Qulqulluu gad fageenyaan qoruun isaa xumura, “gammachuu guddaa kan argamsiisu . . . barumsa Waaqayyoo isa dhugaa qorachuu qofa dha” jedhu irra akka gaʼu isa taasise. Kanaaf, Lefeevir kitaabota falaasamaa qorachuu dhiisee guutummaatti Kitaaba Qulqulluu hiikuu irratti xiyyeeffate.

Bara 1509⁠tti Lefeevir qorannoo kitaabota Faarfannaa * Afaan Laatiiniitiin qophaaʼan garaa garaa shan wal bira qabuudhaan taasisee fi sirreeffama Vulgate irratti godhe maxxansiise. Tiʼoloojiistota bara sanatti turan irraa haala adda taʼeen caqasoota Kitaaba Qulqulluu akkaataa namoonni yeroo baayʼee itti dubbatanii fi salphaa taʼeen hiikuuf yaaleera. Malli inni ittiin caqasoota hiike hayyoota Kitaaba Qulqulluu fi geggeessitoota sochii jijjiiramaa kaan irratti dhiibbaa guddaa geessiseera.—Saanduqa, “ Dhiibbaa Lefeevir Maartiin Luutar Irratti Geessise” jedhu ilaali.

Lefeevir inni ijoollummaa isaatii kaasee Kaatolikii ture, waldittiin haareffamuu kan dandeessu namoonni baayʼeen Kitaaba Qulqulluu sirriitti yoo barsiifaman qofa akka taʼe amana ture. Haa taʼu malee, yeroo Kitaabni Qulqulluun Afaan Laatiiniitiin qofa argamu sanatti namoonni akkasii kitaaba kana irraa fayyadamuu kan dandaʼan akkamitti?

Jaalalli guddaan Lefeevir Dubbii Waaqayyootiif qabu namoonni hedduun kitaaba kana akka argatan gochuuf isa kakaaseera. Kaayyoo isaa kana galmaan gaʼuufis, Waxabajjii 1523⁠tti Kitaaba Wangeelotaa Afaan Faransaayitti hiikamanii fi kiisiitti  baatamuu dandaʼan maxxansiise. Kitaabni bifa kanaan qophaaʼe kun gatiin isaa kitaaba isa guddaa irraa walakkaadhaan kan xinnaatu siʼa taʼu, kunis namoonni galii xinnoo qaban Kitaaba Qulqulluu kana akka argatan gargaareera.

Namoonni wanta qophaaʼetti gammaduun isaanii yeruma sana mulʼate. Namoonni hedduun afaan dhalootaa isaaniitiin jechoota Yesuus dubbisuuf baayʼee waan hawwaniif, kitaabonni 1,200 jalqaba irratti maxxanfaman jiʼoota muraasa gidduutti dhumaniiru.

Lefeevir seensa Wangeelota hiikee irratti, kitaabicha gara Afaan Faransaayitti kan hiike ‘miseensonni waldichaa bakka guddaa hin qabne, akkuma warra Afaan Laatiiniitiin kitaabicha qabanii dhugaa wangeelota keessa jiru sirriitti akka hubatan gargaaruuf’ akka taʼe barreesseera. Haa taʼu malee, Lefeevir namoonni hedduun wanta Kitaabni Qulqulluun barsiisu sirriitti akka hubatan gochuu kan barbaade maaliifi?

Lefeevir dhiibbaa falaasamnii fi barsiisni namaa Waldaa Kaatolikii irratti geessise hubatee ture. (Maarqos 7:7; Qolosaayis 2:8) ‘Namoonni barumsa namootaa keessummaa taʼeen gowwoomfamuun isaanii akka hafuuf, yeroo Wangeelonni qulqullinaan guutummaa addunyaa irratti itti labsamanʼ akka gaʼe amana ture.

Kana malees, Lefeevir ilaalcha dogoggoraa namoonni Kitaabni Qulqulluun Afaan Faransaayitti hiikamuu hin qabu jedhanii morman qaban saaxiluuf carraaqaa ture. “[Namoonni kun] namoonni bakka guddaa hin qabne Wangeela Waaqayyoo afaan isaaniitiin akka dubbisan hin barbaadan taanaan, ajaja Yesuus Kiristoos akka hojii irra oolchan barsiisuu kan dandaʼan akkamitti?” jedhee  gaafachuudhaan fakkeessitummaa isaanii saaxileera.—Roomaa 10:14.

Kanaaf, tiʼoloojistoonni Yunivarsiitii Soorboon isa Paaris keessatti argamu keessa turan Lefeeviriin cal jechisiisuuf yaaluun isaanii nama hin dinqisiisu. Hagayya 1523⁠tti Kitaabni Qulqulluun gara Afaan Faransaayitti hiikamee fi yaanni kitaabicha irratti kenname “Waldicha irratti miidhaa akka geessisu” ibsuudhaan morman. Mootiin Faransaay Firaansiis Tokkoffaan utuu gidduu seenuu baatanii, Lefeevir gantuu akka taʼetti ilaalama ture.

Lefeevir falmii cimaan hojii isaa irratti kaʼe hojii hiikkaa Kitaaba Qulqulluu isaa duubatti akka harkisu hin heyyamne. Bara 1524⁠tti, Kitaaba Qulqulluu Afaan Giriikii (Kakuu Haaraa) hiikee erga xumuree booda, amantoonni “garaa guutuu fi miira cimaadhaan” kadhachuu akka dandaʼaniif Afaan Faransaayiin kitaaba Faarfannaa qopheesse.

Tiʼoloojistoonni Yunivarsiitii Soorboon hiikkaa Lefeevir yeruma sana gad fageenyaan qoran. Baayʼee utuu hin turinis Kitaabni Qulqulluun Afaan Giriikii inni hiike uummata duratti akka gubamu kan murteessan siʼa taʼu, barreeffamoonni kaan immoo “gantummaa Luutar kan deggeran” akka taʼan dubbachuudhaan balaaleffatan. Tiʼoloojistoonni yaada isaa akka ibsuuf yeroo isa waamanitti Lefeevir ‘callisuudhaan’ gara Istiraazburgitti baqate. Achittis, of eeggannoodhaan Kitaaba Qulqulluu hiikuu isaa itti fufe. Namoonni tokko tokko tarkaanfiin inni fudhate ija jabina akka hin qabne kan argisiisu akka taʼetti ilaalanis, inni garuu namoota dhugaa Kitaaba Qulqulluu akka “callee” gati jabeessaa taʼeef dinqisiifannaa hin qabneef deebii kennuun barbaachisaa akka hin taane amana ture.—Maatewos 7:6.

Gara waggaa tokkoo booda, Firaansis Mootichi Inni Tokkoffaan mucaa isaa waggaa afurii Chaarlis jedhamu akka qoʼachiisuuf Lefeeviriin qacare. Hojiin kun Lefeevir Kitaaba Qulqulluu hiikee xumuruuf yeroo gaʼaa akka argatu isa gargaareera. Bara 1530⁠tti Kitaabni Qulqulluu guutuun inni hiike heyyama Mootii Moototaa Chaarlis Shanaffaatiin Faransaayiin alatti, Antiwarpi, Beeljiyamitti maxxanfame. *

Lefeevir jireenya isaa guutuu waldittiin duudhaa namootaa dhiistee gara beekumsa Kitaaba Qulqulluu isa sirriitti ni deebiti jedhee abdachaa ture. “Kiristiyaanonni hundi dhuunfaatti Kitaaba Qulqulluu dubbisuu fi barachuuf mirgas taʼe itti gaafatamummaa akka qaban” amantii cimaa qaba ture. Namoonni hundi Kitaaba Qulqulluu akka argatan gochuuf kan carraaqes kanaaf ture. Fedhiin Lefeevir waldittiin jijjiiramtee arguuf qabu milkaaʼuu baatus, namoonni baayʼeen Dubbii Waaqayyoo akka baratan gargaaruudhaan wanta hin irraanfatamne raawwateera.