AKADEPENDE tayod kuryente tan gasolina pian pabetelen o papetangen iray ayaman tayo, onandar so luganan tayo, tan nagawaan tayo ray nanduruman aktibidad diad inagew-agew. Pero dakel ya totoo so apektado lapud kulang so suplay diad lugar da.

Parad si Gary ya taga South Africa, “say itatagey na presyo na gasolina” et baleg ya problema. Si Jennifer ya taga Pilipinas et nanaaburido ta mabetbet ya “mankatsep so kuryente.” Imbaga nen Fernando ya taga El Salvador ya “napapagaan ed epekto ed kalikasan.” Diad dakel ya bansa, panlalapuan na polusyon iray planta na kuryente tan gasolina.

Kanian ompan naisip mo, ‘Antoy nagawaan ko ed sayan problema?’

Walay nitulong tayo pian makatipid na kuryente tan gasolina. Dakel so benepisyo no mitulongan tayo. No daiset so konsumo tayo, ondaiset so gastos tayo. Makakatulong tayo met pian naprotektaay kalikasan, tan agtayo la mankaukolan na kaaruman nin suplay.

Amtaen tayoy taloran paraan ya makatipid tayoy kuryente tan gasolina: diad abung, luganan, tan inagew-agew ya aktibidad tayo.

Kontrolen so pangusar na heater tan air-con. Diad impanaral ed sakey ya bansa ed Europe, naamtaan ya anggano bawasan labat na 2 degrees so kapetang na heater no winter, baleg lay natipid ed sakey taon. Oniay imbaga nen Derek ya taga Canada: “Lapud aka-sweater kami no winter imbes ya dirediretson aka-on so heater, makakatipid so pamilya mi.”

Sarag met ya gawaen itan na saramay manguusar na air-con lapud ampetang. Si Rodolfo ya taga Pilipinas et iya-adjust toy air-con pian duga labat so kabetel to. Akin? Kuan to: “Makakatipid kami na kuarta tan kuryente.”

Pansiansiaen ya akakapot so bintana tan puerta no i-switch yoy heater o air-con. * Agnadarak so kuryente no paliisan tayon makapaway so petang o betel. Singa bilang, no akalukas so puerta no panaoy ambetel, mas maabak na kuryente ta andar lan andar so heater.

Likud ed pangikapot na bintana tan puerta, wala ni ray ginawa na arum pian makatipid na kuryente. Singa bilang, angikabit ira na bintana ya say desinyo to et agmainomay ya onsengaw so betel o petang.

Mangusar na mas matipid ya silew. “Imbes ya karaanan iran bombilya so usaren mi, angaliw kami na silew ya mas matipid na kuryente,” kuan nen Jennifer ya abitla nen niman. Anggano mas mabli iratan, mas daiset so konsumo ed kuryente kanian mas baleg lanlamang so natipid.

Man-commute la no posible. “Onlulugan ak ed tren o manbibisikleta ak paonlad trabaho anggad nayari,” kuan nen Andrew ya tagad Great Britain. Imbaga na libron Energy: What Everyone Needs to Know ya saray kotse tan van et mas daiset so nilugan da kanian mamitlon mas maabak iratan na gasolina nen say bus tan tren.

Iplano so pambiahem. No akaplanoy laen mo, naiwasan moy manpawil-pawil, kanian makatipid kay gasolina, panaon, tan kuarta.

Si Jethro ya taga Pilipinas et walay eksakto labat ya budget to parad gasolina kada bulan. Imbaga to: “Kaukolan kon iplano ya maong so pambiahek.”

Limitaan so pangusar na ampetang a danum. Base ed sakey ya impan-research ed Australia, “say average ya konsumo ed kuryente na kaabungan lapud water heater et 1.3% na amin ya nakokonsumo ed amin ya syudad,” odino “27% na konsumo na kada abung.”

Lapud maabak na kuryente so water heater, baleg ya tipid no bawasan so pangusar na ampetang a danum. Kanian oniay imbaga nen Victor ya tagad South Africa: “Anggad nayari et daiset labat ya ampetang a danum so usaren mi no manames kami.” Imbaga na scientist ya si Steven Kenway ya “no daiset labat so usaren mon ampetang a danum, panalo kan talaga” lapud “makatipid kay kuryente tan danum, nabawasay kaukolan ya isuplay na saray kompanyan mansusuplay na kuryente, tan makatipid iray pamilya.”

Erepen iray ag-uusaren. Kaibad satan iray silew, appliances, tan arum nin kagawaan ya mankokonsumo na kuryente, singa say TV tan computer. Anggano akaerep iratan, mankokonsumo ni ran siansia na kuryente no aka-standby mode. Irerekomenda na arum ya eksperto ya ekalen iratan ed saksakan odino mangusar na extension cord ya nayarin maminpinsan ya naerep iray aka-standby mode pian makatipid. Ontan so impasal ya gawaen nen Fernando ya abitla nen niman. Imbaga to: “Eerepen ko ray silew tan eekalen kod saksakan iray appliances ya agko uusaren.”

Tua, agtayo nakontrol so itatagey na presyo na kuryente tan gasolina tan agtayo met kontrolado so epekto na satan ed kalikasan, pero sarag tayoy mantipid. Ontan so gagawaen na dakel ya totoo diad interon mundo. Siempre, kaukolay sagpot tan pamplano pian makatipid tayoy kuryente tan gasolina, pero isip mo ray benepisyo. Imbaga nen Valeria ya tagad Mexico: “Makakatipid ak, tan makakatulong ak pian naprotektaan so kalikasan.”