Say “Polish Brethren”​—Akin et Sikaray Pinasegsegang?

Nen 1638 say parliamento na Poland so angipaakseb na pirmin panamairap ed sakey a melag a relihyoson grupo a kabat bilang Polish Brethren. Inggeba so sakey a simbaan tan panag-imprintaan a kayarian na grupo. Inkaput so Unibersidad na Raków, tan nibantak iray propesor a manbabangat diman.

Kayari duamploy taon, alodloor ni so ginawa na parliamento. Ingganggan to ed amin a membro na grupo, a nayarin manbilang lay 10,000 odino onsulok ni, so ontaynan ed bansa. Panon a pinmalalo so kipapasen ed satan a bansa, a diad satan a panaon et nipasen a sakey ed sankamaabuloyan ed intiron Europa? Antoy ginawa na Polish Brethren ya akasagmakan day ontan a pirmin impanmaltrato?

GINMAPO itan ya amin sanen agaway seryoson kolkolan ed loob na Iglesia na Calvinista ed Poland. Say manunan nanbalingaan et say doktrinan Trinidad. Saray pangulo na mausisan muyongan ed loob na iglesia so angipulisay ed doktrina bilang agmakasulatan. Sinanokan iya na saray pangulo na iglesia tan sengegan lay insian na mausisan muyongan.

Tinawag na saray Calvinista iray sinmian ya Arians, * balet saray patumbok na balon grupo et lablabayen dan tawagey inkasikara a Kristianos odino Polish Brethren. Kabkabat met ira bilang Socinians, ningaran ed si Laelius Socinus, sakey ya Italyanon naimpluensiaan nen Servetus tan say kaanakan ton si Faustus Socinus so linma’d Poland tan nagmaliw a prominenti ed muyongan.

Diad satan a panaon et nanggunaetan na sakey a Polakon aristokrata, si Jan Sienieński, pian nawalaan so balon iglesia na tinawag ton “sakey a mareen tan nibiig a pasen” a ditan so bulaslasan. Diad impangusar to ed nikaduman pribilihyo ya impagamor na ari ed Poland, inletneg nen Sienieński so baley na Raków, a diad saginonor et nagmaliw a sentro na Socinianismo diad Poland. Impagamor nen Sienieński ed saray ombaley ed Raków so pigaran kanepegan, laktip lay kanepegan a bulos a mandayew.

Saray larinon-komikimey, doktor, parmaseutiko, ombaley, tan saray aristokrata a nanlapud nanduruman denominasyon so asagyat ed balobalo nin baley. Niarum ni, saray ministro so dinmagsa diman a nanlalapud Poland, Lithuania, Transylvania, Pransya, tan angga ni ed Inglatera. Balet, aliwan amin ed sarayan balon sabi so mipakna ed saray sisiaen na saray Socinian; kanian diad tinmumbok a taloy taon, manlapud 1569 ya anggad 1572, say Raków so nagmaliw a pasen na agmanganggan singbatan nipaakar ed relihyon. Antoy nansumpalan ey?

Naapag a Muyongan

Say mismon muyongan na Socinian so naapag, diad saramay angabrasa ed mas radikal iran panmoria so binmiig tan binmiig met iramay say ideya ra et aliwan tanton radikal. Balet, anggaman ed agda pampapakna, saray sisiaen da so nikabiig. Impulisay day Trinidad; agda labay ya agamilen so panbinyag ed kapangiyanak; inkalapagan ya ag-ira mangeegna na saray armas tan lawas et agda labay  so nawalaay puesto ed gobierno. * Ag-ira met anisia ed kiwawala na impierno bilang pasen na kapairap. Lapud satan ya amin, imbaliwala da iray popular a relihyoson tradisyon.

Namparan inggapo na klero na Calvinista tan Katoliko so pirmin isusumpa ed say grupo, balet inanamot na saray ministro na Socinian so kipapasen na panangiyabuloy ed relihyon, ya inyalibansa na saray ari na Polako a singa di Sigismund II Augustus tan Stephen Báthory, pian ibangat iray ideya ra.

Say Inyaligwas na Kimey nen Budny

Say patalos na Calvinista ed Biblia, a malaklaknab a nausar ed saman a panaon, so agmakapenek ed saray pankaukolan na dakel a managbasa. Agnipatalos manlapud saray orihinal a lenguahe so patalos, noagta manlapud Latin Vulgate tan kabansag a patalos ed Pranses. “Say napanpiyaan tan inkasusto na ideya so abalang lapud marakep ya istilo,” so inkuan na sakey ya autoridad. Nisalet iray dakel a lingo. Kanian, akerew ed sakey a bantog ya iskolar a manngaran na Szymon Budny pian ipetek to so patalos. Denesidi ton mas mainomay so pamawala na kompleto a balon patalos nen say pangipetek ed daan. Inggapo nen Budny so kimey to nen ngalngali 1567.

Sano manpapatalos, aanalisaen a maong nen Budny so kada salita tan saray pandurumaan na saratan diad paraan ya agnin balot agawa ed Poland. No walay irap-irap ya ipatalos so Hebreon teksto, inota to so literal a patalos ed saray paimano ed gilig na pahina. Sano nakaukolan, sikatoy mangimbento na balo iran salita tan panggunaetan ton usaren so simpli tan ordinaryon salita ed Polako nen panaon to. Say kalat to et ipresenta ed managbasa so napanpiyaan tan suston patalos na Biblia.

Say patalos nen Budny ed intiron Biblia so nipalapag nen 1572. Balet, sinalatsalatan na saray manangipalapag na sayan libro so patalos to ed Griegon Kasulatan. Ag-adismaya si Budny pian igapoy kimey to ed nirebisan bersion, a satan so asumpal ed duay taon ed saginonor. Say alay abig a patalos nen Budny ed Griegon Kasulatan so magmaong nen say dati iran patalos a Polako. Niarum ni, diad dakel a pasen et impawil toy ngaran na Dios, a Jehova.

Legan na bandad sampot na koma-16 a siglo tan diad inmunan taloran dekada na koma-17 siglo, say Raków, a kabiseran pasen na muyongan, so nagmaliw a sentro na relihyon tan panag-aralan. Diman et saray pangulo tan managsulat na Polish Brethren so angipalapag ed saray tract tan saray pinawala ran palapagan.

Inyalibansa Ra so Edukasyon

Binmuelo so panangipalapag na Polish Brethren nen ngalngali 1600 sanen niletneg so panag-imprintaan diad Raków. Sarag na imprintaan so mamawala na namparan antikey iran salaysay tan angkabaleg iran libro diad pigaran lenguahe. Bilang sentro na panag-imprintaan, ag-abayag et kalaslasan la na Raków so sankaabigan ed Europa. Sinisia ya anggad 200 iran palapagan so niimprinta ed satan ya imprintaan legan na ontumbok a 40 taon. Say asingger a pagawaay papel, a kien na Polish Brethren, so nansuplay na marakep a klasen papel parad sayan literatura.

Ag-abayag et amoria na Polish Brethren so pankaukolan pian ibangat iray kapananisiaan da tan ed arum. Lapud satan a gagala, niletneg so Unibersidad na Raków nen 1602. Saray ilalak a lalaki na Polish Brethren, ontan met ed saray Katoliko tan Protestanti, so nanaral diman. Anggaman say unibersidad so teolohikon seminaryo, aliwa labat a relihyon so subject ya imbangat diman. Saray lenguahe ed sananey a bansa, ethics, economics, history, ley, logic, natural science, matematika, medisina, tan gymnastics so kabiangan met ed curriculum. Baleg so librarya na unibersidad, a nantultuloy a linmaknab, diad tulong na lokal a panag-imprintaan.

Diad insabi na koma-17 siglo, ompatnag a mantultuloy met lay ibulaslas na Polish Brethren. Ingen, ag-itan agawa.

Binmawi so Iglesia tan Estado

Impaliwawa nen Zbigniew Ogonowski na Polish Academy of Sciences: “Diad pansamposampot na mikatlon dekada na koma-17 siglo, say kipapasen na saray Arian ed Poland so mapmaples lan kinmapuy.” Makasengeg iya ed say masebeg a tuloy ya aktibidad na Katolikon klero. Inusar na klero so antokaman a posibli iran paraan, laktip lay panagpauges tan panamakasalanan, pian pabandayen  so Polish Brethren. Inminomay so panangataki lapud impangumay kipapasen na politika diad Poland. Say balon Polakon ari, si Sigismund III Vasa, so kalaban na Polish Brethren. Saray sinmalat ed sikato, nagkalalo la si John II Casimir Vasa, so sinmuporta met ed saray sagpot na Iglesia Katolika pian sumpaen so Polish Brethren.

Linmoor so situasyon lapud dalem a ginagalan inayew na pigaran estudyante ed Raków so krus. Sayan inkagawa so pangibaraanan pian deralen so kabisera na Polish Brethren. Say akankien na unibersidad na Raków so inakusa na parliamento a ‘mangikakayat na karelmengan’ diad panusuporta ed Unibersidad na Raków tan say panag-imprintaan na satan. Say Polish Brethren so inakusan kontra’d gobierno so kimey da, mangaagamil na alabas a panliliket, tan imoral a panagbilay. Denesidi na parliamento a nepeg ya ikaput so Unibersidad na Raków tan nepeg a deralen so panag-imprintaan ontan met ed simbaan a kayarian na Polish Brethren. Pinataynan ed baley iray mananisia. Saray propesor ed unibersidad so pinagit ed bansa diad dusan ipapatey. Inmalis so arum a Polish Brethren ed maligen a pasen, singa diad Silesia tan Slovakia.

Nen 1658 et ingganggan na parliamento a diad loob na taloy taon et kaukolan ya ilako na Polish Brethren iray kayarian da tan onalis la ra ed sananey a bansa. Saginonor et apatikeyan itan ya inggeter a panaon ed loob na duay taon. Kayari na satan et siopaman a mangipatnag ed saray sisiaen da so pateyen.

Arum a Socinian so nanayam ed Netherlands, a ditan et intultuloy da so paniimprinta ra. Diad Transylvania et wala ni so onkukurang a kongregasyon angga ed kagapo na koma-18 siglo. Diad saray pantitipon da, a nagagawan mamitlo ed sakey simba, sikaray mangakansion ed saray salmo, ontatalineng ed saray sermon, tan manbabasa ed niparaan lan katekismo a mangipaliwawa ed saray bangat da. Ta pian napansiansia so inkadalisay na kongregasyon, saray kapananisiaan so ipepetek, bibilinen tan, no nakaukolan et ekalen.

Saray Polish Brethren so estudyante na Salitay Dios. Naaralan da so pigaran ankablin katuaan, tan mabulbulos dan innabang ed arum iratan. Balet, agnambayag et ataytayak la ra ed intiron Europa tan agaylay irap da lan napansiansia so pankakasakey da. Asabi panaon et naandi la so Polish Brethren.

[Saray paimano ed leksab]

[Litrato ed pahina 23]

Abung a datin kien na sakey a ministron Socinian

[Saray litrato ed pahina 23]

Tagey: Kaplesan a Raków; dia ed kawanan et say monasteryo a niletneg nen 1650 pian pagiten so amin a pakasuysoyan ed “Arianismo”; leksab: Diad sayan pasen et angiyan so Katolikon klero na sakey a krus pian patuloen so irangan da ed say Polish Brethren

[Picture Credit Line ed pahina 21]

Say paulo a kard na Biblia nieświeska nen Szymon Budny, 1572