Aus daut met de Menschen äa Vehoolen haustich boajauf jinkj

WANEA wurscht du sajen, funk daut aun met de Menschen äa Vehoolen boajauf to gonen? Wia daut en diene Läwestiet ooda wia daut aul ea? Eenje sajen, daut et von dän Ieeschten Weltkjrich aune 1914 aunfunk, daut et met de Menschen äa Vehoolen sea boajauf jinkj. De Professa un Jeschichtsforscha Robert Wohl schreef en sien Buak The Generation of 1914: “Deejanje, waut dän Kjrich beläwd haben, kunnen nich doavon vejäten, daut em August 1914 eene Tiet opphieed un eene gaunz aundre aunfunk.”

De Jeschichtsforscha Norman Cantor sajcht: “Aulawäajen wia to seenen, daut daut goode Vehoolen, waut aul boajauf jinkj, noch gaunz tonuscht jinkj.” Wan de Väaschte von de Rejierunk un von daut Millitäa, millionende Menschen soo aus Schlachtvee behaundelden un em Doot nenn juagen, woo wudden Glooweslieren ooda aundre Sachen dan noch haben kunt de Menschen doavon aufhoolen, sikj omzajcht schlajcht to behaundlen soo aus wille Tieren? . . . Wäajen em Ieeschten Weltkjrich [1914-1918] soo väl Menschen grausom todood kjeemen, wia een Menschenläwen nich mea väl wieet.”

De enjlischa Jeschichtsforscha H. G. Wells sajcht en sien Buak The Outline of History, daut daut met de Menschen “äa Vehoolen sea boajauf jinkj”, nodäm daut se de Lia von de Ewoluzion aunjenomen hauden. Wuarom? Eenje dochten, daut Menschen uk bloos Tieren wieren, oba bloos met eene hechre Stalunk. H. G. Wells, waut uk aun de Lia von de Ewoluzion jleewd, schreef aune 1920: “Dee hauden daut soo tohoolen, daut de Menschen soo wieren aus Tieren, waut en Gruppen toopläwen – biejlikj soo aus de wille indische Hunj. . . . Doawäajen talden se daut fa rajcht, daut de majchtje un stoakje Menschen de aundre unjadrekjen sullen.”

Soo aus Cantor sajcht, haft de Ieeschta Weltkjrich daut gaunz veendat, woo de Menschen doaräwa denkjen, waut goot ooda waut schlajcht es. Hee sajcht: “Waut de elre Menschen deeden, woat nu soo jetalt, aus wan daut orrajcht wia. Doa wia met en, woo dee rejieeden, woo dee sikj auntrocken un woo dee äwa Sex dochten.” De Kjoakjen hilden sikj uk nich mea aun äare christelje Lieren, unjastetten de Lia von de Ewoluzion un hetten dän Kjrich von beid Sieden noch dolla opp. Doaderch jinkj daut met de Menschen äa Vehoolen noch wieda boajauf. Een brietischa Väaschta äwa daut Millitäa, Frank Crozier, schreef: “De christelje Kjoakjen vestonen daut eent von daut baste, de Menschen bat doa to brinjen, aundre doottomoaken un jewaultsom to sennen. Un daut kunn wie fein utnutzen.”

De Räajlen äwa daut Vehoolen sent wajch

De tieen Joa no dän Ieeschten Weltkjrich, aulsoo en de 1920ja Joaren, wort daut goode Vehoolen von ea tosied jeschowen un aules wia erlaupt. De Jeschichtsforscha Frederick Lewis Allen sajcht: “De tieen Joa no dän Kjrich kunn eena eefach de Tiet von daut schlajchte Benämen nanen. . . . Wiels daut de Ordnunk von ea enne Welt nich emma jeef, wia uk daut wajch, waut de Menschen eenen Senn em Läwen jeef un waut an wichtich wia. Daut wia nich leicht waut freschet doafäa to finjen.”

Dan, enne 1930ja Joaren, worden de Menschen wada iernsta, aus daut met de Wirtschoft enne Welt sea rauf jinkj un doaderch väle grulich sea oam worden. Wieda nom Enj von dise Joaren, jinkj de Welt dan wada fresch en eenen Kjrich nenn, waut noch väl oaja wia aus de ieeschta – de Tweeda Weltkjrich. Met eemol plazlich haud de Oamoot een Enj, wiels de Lenda haustich aunfungen Kjrichsjereetschoft to moaken. Oba derch dit brochten see Lieden oppe Welt, mea aus een Mensch sikj jeemols väastalen kunn. Aus de Kjrich äwa wia, liejen hundade Städa gaunz venicht. En Jaupaun wieren twee Städa gaunz wajchjewescht, bloos von jieda eene Atomm-Bomm. Millionende sent en Loagasch fa Faustjenomne grausom omjekomen. Derch aul dit toop sent soo bie 50 Millionen Menschen jestorwen; Mana, Frues un Kjinja.

En de kjemmavolle Tiet von dän Tweeden Weltkjrich, läwden de Menschen doano, waut see selfst fa rajcht un orrajcht talden, enne Städ sikj doaraun to hoolen, woo see daut ea hauden. Daut Buak Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45 sajcht: “Daut schient soo, daut en de Kjrichstiet, dee Sort Denkjen, soo aus de Menschen em Kjrich äwa Sex jesonnen wieren, uk en de Menschen nenkjeem, dee nich em Kjrich wieren. . . . De Druck un daut schwoare en de Kjrichstiet, brocht de Menschen bat doa, daut et kjeene Jrensen mea jeef, äwa waut rajcht un orrajcht wia. Wiels dee späat sikj daut soo, daut äa Läwen krakjt soo kort un wieetloos wia aus wan see selfst em Kjrich wieren.”

Wäajen de Menschen dän Tiet äwa en Doodesjefoa wieren, wieren dee bejierich no eenen Poatna, wan daut uk mau fa eene korte Tiet wia. Eene brietische Fru deed sikj rajchtfoadjen, wäajen daut onmoralische Läwen en dise schwieeje Joaren un säd: “Wie fieeden nich werkjlich een schwienschet Läwen, wäajen doa wia je Kjrich.” Een stätscha Soldot stunt too: “Fa de mieeschte Menschen to beseenen, fieed wie een schwienschet Läwen. Oba wie wieren junk un daut kunn je sennen, daut wie dän näakjsten Dach aul doot wieren.”

Väle, waut dän Kjrich äwaläwden, musten lota noch sea unja daut grausome lieden, waut see doa beläft hauden. Eenje lieden bat vondoag dän Dach noch doaraun, uk soone, waut don noch Kjinja wieren. Dee kjrieen eenjemol daut Jefeel, daut sikj dee daut soo späat, aus wan see wada en deeselwje grausome Tiet sent. Väle veluaren äaren Gloowen un wisten uk nich mea no waut see sikj en äa Läwen rechten sullen. De mieeschte Menschen wullen sikj nich mea von aundre sajen loten, waut rajcht un orrajcht wia un sagen daut Läwen emma dolla soo aun, aus an daut verem Pauss kjeem.

Niee Räajlen äwa daut Benämen

No dän Tweeden Weltkjrich kjeemen Berechten äwa daut Jeschlajchtsläwen rut. Eent von dee wia de Kinsey Report, met äwa 800 Sieden, waut enne 1940ja Joaren enne Stäts rutkjeem. Daut fieed doatoo, daut äwa daut Jeschlajchtsläwen väl friea jerät wort aus ea. Wan daut lota uk rutkjeem, daut et nich soo oajch wia, aus se daut met daut homoseksuelle Läwen un met dän onjeweeneljen Sex berecht hauden, wort derch disen Berecht oba dietlich, woo boajauf daut met daut Vehoolen no dän Kjrich jegonen wia.

Fa een Stootje bemieejden se sikj sea, wada een aunstendjet Läwen to fieren. Dan worden onmoralische Sachen uk em Rädio, em Ziene un em Tellewizhen veboden. Oba daut hilt nich lang väa. William Bennett, een jewäsna Beaumta äwa Belierunk enne Stäts, säd: “Enne 1960ja Joaren jinkj daut dan wada sea steil boajauf met daut onaunstendje Vehoolen. Soo oajch, daut et mea soo wia, aus de Tieren läwen.” Dit kjeem uk en väl aundre Lenda nenn. Wuarom jinkj daut en de 1960ja Joaren soo bosich boajauf?

Daut wia dee Tiet, aus de Frues doafäa streeden, mea Rajchten to kjrieen un aus de Mood oppkjeem, met irjentwäm Sex to haben. Daut wia uk dee Tiet, aus de Pellen jäajen schwanga woaren oppkjeemen. Aus see dan ieescht kunnen Sex haben, onen Angst to haben, daut see wudden een Bäbe kjrieen, kjeem daut met de “friee Leew” enne Mood, aulsoo Sex to haben, onen daut see sikj aun waut faustmuaken.

To dee Tiet wort daut uk väl friea doamet, waut aules em Tellewizhen, en Films un enne Post jewäsen wort. Zbigniew Brzezinski, dee ea äwa de Sechaheit enne Stäts aunjestalt wia, säd lota äwa de Sachen em Tellewizhen: “Daut loosjelotne Läwen woat veharlicht, de Jewault woat fa jeweenlich aunjeseenen [un] met veschiedne Menschen Sex to haben, woat fa goot aunjeseenen.”

En de 1970ja Joaren kjeemen de Videospälasch enne Mood. Soo hauden se de Mäajlichkjeit tus soone schwiensche Videos to kjikjen, aus see sikj em Ziene kjeenmol wudden han jewoacht to kjikjen. En de latste Joaren es daut derch daut Internet mäajlich jeworden, daut jieda eena, waut eenen Komputa haft, sikj de schwienschste Sachen beseenen kaun.

Waut doabie rutkjemt, es toom grulen. Een Woaka en een Jefenkjnis enne Stäts sajcht: “Tieen Joa trigj kunn ekj met de junge Menschen, waut em Jefenkjnis nenkjeemen, noch doaräwa räden, waut rajcht un orrajcht es. Oba de junge Menschen, waut vondoag dän Dach doa nenkomen, weeten nich von waut ekj räd.”

No wäm saul eena gonen?

Von de Kjoakjen kjenn wie nich velangen, daut dee ons woaren daut rajchte wiesen. Enne Städ sikj no Jesus un siene Nofolja to rechten, dee fa daut rajchte enstunden, gonen dee met daut schlajchte met, waut de Welt deit. Een Postschriewa fruach: “Haft daut jeemols eenen Kjrich jejäft, wua nich beid Sieden säden, daut Gott met an wia?” Woo es daut dan doamet, fa daut entostonen, waut Gott fa rajcht talt? Joaren trigj räd een Prädja von New York doavon, un säd: “De Kjoakj es dee eensje Organisazion oppe gaunze Welt, dee weinja von dee velangt, dee to de Kjoakj jehieren wellen, aus von eenen, dee met de Boss met well.”

Wiels daut met de Menschen äa Vehoolen soo bosich boajauf jeit, es daut gaunz dietlich, daut doa onbedinjt mott waut met jedonen woaren. Oba waut? Waut mott sikj endren? Wäa kaun doa waut aun doonen un woo?

[Takjst]

“Wäajen em Ieeschten Weltkjrich [1914-1918] soo väl Menschen grausom todood kjeemen, wia een Menschenläwen nich mea väl wieet”

[Bilt]

Daut woat emma leichta to schwiensche Sachen to komen