1. ¿Imakunataq wakin familiataqa ñakarichin?

 LAQLA carrota sumaqta pintarachisqaqa mosoqmanmi rikchakun. Runakunapas mosoq carro kasqanpaqmi piensanku. Ichaqa manam yachankuchu ukunqa oxidasqallaña kasqanta. Chaynam wakin familiapas qawarisqallaqa kusisqa hina kanku. Ichaqa manam qawakunchu wasinkupi hukmanyasqa, llakisqa kawsasqankuqa. Iskay sasachakuymi familiataqa ñakarichin: trago tomayman qokuruyninku hinaspa maltratanakuyninku.

2. a) ¿Imanintaq Bibliaqa trago tomaymanta? b) ¿Imaynataq kanku trago tomayman qokuruq runaqa?

² Bibliam qawachin pisillata trago tomayqa mana hucha kasqanta, ichaqa ninmi sinkanakama tomayqa hucha kasqanta (Proverbios 23:20, 21; 1 Corintios 6:9, 10; 1 Timoteo 5:23; Tito 2:2, 3). Tomayman qokuruq runaqa manam saqenñachu trago tomaynintaqa tomayllapiñam piensan sinkanankama mana tomaspanpas. Chayna vicioyoqqa kanku manam yuyayniyoq runakunallachu, warmakunapas chayna viciomanqa wichinkum.

3, 4. ¿Imaynatataq tomayman qokuruqqa wasinpi kaqkunata ñakarichin?

³ Ñawpa tiempomantaraqmi Bibliaqa willakurqaña trago tomayman qokuruq runaqa, familianpi hawkalla  kawsakuyta yanqachasqanmanta (Deuteronomio 21:18-21). Familiapi pipas tomayman qokuruspanqa llapallan familiantam sasachan. Trago tomayman qokuruqtaqa warminmi otaq qosanmi harkan manaña tomananpaq hinaspapas aguantanmi mana allin portakuynintapas. Chaymi vicioyoqpa tragonta pakan otaq wikapan, qollqetapas pakanmi. Chaymantapas rimapayanmi familianpi, vidanpi hinaspa Diospi piensananpaq, chaywanpas vicioyoq runaqa hinallam toman. Manaña yanapayta atispanmi warmiqa otaq qosaqa mana imapaq valeq hinaña hukmanyasqa sientekun. Chaymi piñasqa, fracasasqa hina llumpay llakisqa tarikun.

⁴ Warmankunapas chaynatam sientekunku taytan otaq maman trago tomayman qokuruptinqa. Wakin warmaqa maqasqa otaq abusasqam kanku. Taytan otaq maman chayna vicioyoq kasqankumantam ñakakunku. Tragollaman qokuruq runapiqa familianqa manañam confianchu. Imayna sientekusqankumanta tayta-mamanman mana willakuyta atisqankuwanmi warmakunaqa hukmanyasqa tarikuspanku onqoqyaqllaña kanku (Proverbios 17:22). Wiñaruspankupas kikinkupi mana confiaspam mana valeqpaq hina hapikunku.

5. ¿Imata ruraspataq tomayman qokuruqqa allinyanman hinaspa imanasqataq sasa kanman?

⁵ Trago tomayman qokuruq runakunata atiendeq doctorkunam ninku; chay viciopaqqa manam ima hampipas kanchu ichaqa tragota manapuni mallispankuqa saqenmankum tomaytaqa nispa (tupachiy Mateo 5:29). Ichaqa chayna vicioyoq runaqa manam reqsikunkuchu yanapanapaq kasqankuta. Chayna kaptinpas chay vicioyoq runaqa cuentatapaschá qokunman  vicioyoq kasqanmanta, familiankuna yanapanankupaq imaymanata ruraptinkuqa. Tomayman qokuruq runakunata hinaspa familiankuta yanapaq doctormi nin: “Vicioyoq runapa familianqa imapas rurayninkunataqa hinallam rurananku. Tomayman qokuruq runaqa cuentatam qokunan chay vicionrayku familianmanta sapa kuti karunchakusqanta”, nispa.

6. ¿Maypitaq allin consejota tarichwan familianchikpi pipas tomayman qokuruptinqa?

⁶ Familianchikpi pipas trago tomayman qokuruptinpas Bibliapa yachachikuyninkunam yanapawasun allinta kawsakunanchikpaq (Isaias 48:17; 2 Timoteo 3:16, 17). Qawasunchikyá tomayman qokuruqpa familianta Bibliapa wakin yachachikuynin imayna yanapasqanta.

7. ¿Pitaq huchayoq familianchikpi pipas trago tomayman qokuruptinqa?

⁷ Ama ñakakuychu. Bibliam nin: ‘Rurasqanchikmantaqa sapakamam Diosninchikmanqa cuentata qosunchik’, nispa (Galatas 6:5; Romanos 14:12). Tomayman qokuruqqa familianmanpaschá tumpanman vicionmantaqa. Wakinqa ninkum: “Sumaqta atiendewaptinkuqa manam tomaymanchu”, nispa. Rimasqanta kasuspanchikqa astawanmi kallpanchachwan tomananpaq. Tomaqpas otaq mana tomaqpas sapakamam ima rurasqanchikmantaqa culpayoq kanchik (tupachiy Filipenses 2:12).

8. ¿Imaynatam yanapachwan tomayman qokuruq runata kikinpuni imapas rurasqanta allichananpaq?

⁸ Tomayman qokuruq runapa mana allin rurasqanmantaqa manam sapa kutichu yanapanayki. Piñakuq runamanta Bibliapi rimasqanqa tupanmanmi tomayman qokuruq runamanpas, chaypim nin: “Castigomanta libraspaykiqa wakin castigomantapas chaylla-chayllam libranki”, nispa (Proverbios 19:19). Tomasqanwan  sasachakuyninkunataqa kikinmi allichanan. Qachachasqantaqa kikin limpiachun, chaynataq tomasqanmanta paqarinninta llamkayninman riyta mana atispanqa kikin qayachun patronnintapas.

9, 10. ¿Imanasqataq tomayman qokuruqpa familiankunaqa hukkunapa yanapakuyninta chaskinanku, hinaspa pikunapa yanapakuynintataq maskananku?

⁹ Hukkunapa yanapakuyninta uyariy. Proverbios 17:17 nin: “Tukuy tiempopim cheqap amigoqa kuyakun. Sasachakuy tiempopipas wawqe hinaraqmi kuyakun”, nispa. Tomayman qokuruqqa familiantam ñakarichin chaymi yanapanata necesitanku. Ama iskayrayaspa cheqap ‘amistadnikipi confiay’ yanapasunaykipaq (Proverbios 18:24). Sasachakuynikita entiendeq otaq chayna problemakunata atipaq runamasikipas consejasunkimanmi imata ruranaykipaq otaq mana ruranaykipaqpas. Ichaqa allinta tanteaspa ruray. Ama willaychu mana confiasqaykimanqa, willakuyqa confiasqallaykiman (Proverbios 11:13).

¹⁰ Congregacionpi ancianokunapa yanapakuyninta maskay. Ancianokunaqa yanapaykusunkim. Paykunaqa Diospa Palabranwan allin preparasqa kasqankuraykum yanapasunki Diospa yachachikuyninman hina. Paykunam ‘wayramanta harkachikuna hina kanku. Paykunam kanku chaki allpapi mayukuna hina. Paykunam kanku mana yakuyoq allpapi qaqapa llantuynin hina’ (Isaias 32:2). Ancianokunaqa llapanchiktam mana allinkunamanta cuidawanchik chaymantapas sapakamapi interesakuspam problemayoqkunataqa consuelawanchik. Chaynaqa ama iskayrayaspayá consejonkunata servichikuy.

11, 12. ¿Pitaq yanapanman tomayllaman qokuruq runapa familianta, hinaspa imaynatataq chayta tarichwan?

¹¹ Jehová Diospa yanapakuyninta maskay. Bibliam kallpanchawanchik kaynata: “[Diosqa] llakiq runapa hichpallanpim sayaykun. Huchayoqpas wanakuptinqa  Tayta Diosmi salvaykun”, nispa (Salmo 34:18). Familiayki tomayman qokuruptin llakisqa sonqoyoq kaspaykiqa yuyarinaykim Jehová Diosqa ‘hichpaykipi’ kasqanta. Payqa yachanmi imayna sientekusqaykita (1 Pedro 5:6, 7).

¹² Jehová Diospa Palabranpi confiaspaqa yanapasqam kasun sasachakuyninchikta atipanapaq (Salmo 130:3, 4; Mateo 6:25-34; 1 Juan 3:19, 20). Diospa Palabranta estudiaspa hinaspa kasukuspanchikqa chuya espirituntam chaskisunchik yanapawananchikpaq ‘chay hatu-hatun atiyqa manam ñoqanchikmantachu Diosmantam’, sapa punchaw sasachakuyninchikta atipanapaq (2 Corintios 4:7). *

13. ¿Imawanraqtaq familianqa ñakarinku?

 ¹³ Tomayman qokuruqqa manam sasachayllachu sasachan familiantaqa aswanqa maltrataspanmi ñakarichin.

14. Familiapi maltratayqa, ¿haykapitaq qallaykurqa hinaspa imaynataq kunanqa familia tarikun?

¹⁴ Familiapi maltratayqa qallaykurqa, Abelta Cain maqaspa wañuchisqanmantapacham (Genesis 4:8). Chaymantapacham familiaqa maltratanakuspa ñakariypi tarikunku. Wakin qosakunam warminta maltratan, wakin warmikunapas qosantam maltratan, chaynallataqmi wakin tayta-mamapas wawa-churinkuta maltratanku, wakin wawa-churipas yuyayniyoqña kaspankuqa tayta-mamantam maltratanku.

15. ¿Imanasqam manapuni allinchu familiapi maltratanakuyqa?

¹⁵ Familia maltratayqa manam maqaruyllapichu tukun. Maltratasqa warmim nin: “Kallpanchakunim hukman sientekusqaytawan penqakusqayta atipanaypaq. Hinaspapas yaqa sapa madrugawmi camaymanta mana hatarispay pesadilla kasqanpaq piensayta munani”, nispa. Tayta-maman maltratanakuqta qawaq otaq maltratasqa warmakunaqa yuyayniyoq kaspankum paykunapas maltratanman familianta.

16, 17. ¿Maltratayqa, maqayllachu kanman hinaspa imaynatam familiata ñakarichin?

¹⁶ Familia maltratayqa manam maqayllachu aswanqa nanay simiwan kamispa ñakarichiymi. Proverbios 12:18 nin: “Nanay simikunam rimanku espadawan tuksichkaq hina”, nispa. ‘Espadawan tuksiy’ ninanqa qaparispa insultaymi chaynataq ñakaspa maqarunapaq sapa kuti amenazaymi. Familiapi tukuy kaykunawan ñakariqqa llumpay llakisqam tarikunku, chayna sientekusqanmantaqa manam hukkunaqa cuentata qokunkuchu.

 ¹⁷ Ancha llakikuypaqmi warmakunata sapa kuti nanay simiwan kamispa ima rurasqanmantapas mana valeqpaq hina hapispa maltratayqa. Nanay simiwan warmata maltrataspaqa mana valeqpaq hinam sientichinmanku. Warmakuna sapa kuti correginata necesitaptinkupas, tayta-mamatam Biblia nin: “Ama piñachiychikchu wawa-churikichikta chaynapi ama hukmanyarunankupaq”, nispa (Colosenses 3:21).

18. ¿Maypitaq qallarin familia maltratayqa hinaspa imaynatam Biblia yanapanman cambiananpaq?

¹⁸ Maltratayqa sonqonchikpi hinaspa pensamientonchikpim qallarin; chaymi munasqanchikman hina imatapas ruranchik (Santiago 1:14, 15). Familianta maltrataq runaqa sonqonpi mana allin piensasqantam tikranan, familianta manaña maltratananpaq (Romanos 12:2). ¿Atinmanchu cambiayta? Atinmanmi. Diospa Palabranqa atiyniyoqmi runakunata cambiachinanpaq. “Murallasqa” hina mana allin piensayninkutapas cambiachinmanmi (2 Corintios 10:4; Hebreos 4:12). Bibliapa nisqanmi runata yanapan mosoq pachawanpas pachakuchkanman hina allin runaña kananpaq (Efesios 4:22-24; Colosenses 3:8-10).

19. ¿Imaynataq kawsanan Diosta serviq casarasqakunaqa?

¹⁹ Imaynatam kawsananku casarasqakuna. Bibliam nin: ‘Qosakuna warmikichikta kuyaychik imaynam kikikichikpa cuerpoykichikta kuyakusqaykichikta hina’, nispa (Efesios 5:28). Nintaqmi qosakuna warmikichikta respetaychik “pakiq vasota hinayá cuidaychik”, nispa (1 Pedro 3:7). Casada warmitapas ninmi qosaykichikta kuyaspa respetaychik, nispa (Tito 2:4; Efesios 5:33). Diosta respetaq runa, warminta insultaspan otaq maqaspanqa mana respetasqantam qawachichkan. Chaynataqmi qosanta kutipakuq, burlakuq,  qaqchaq warmiqa manachá cheqaptaqa kuyachkanmanchu nitaq respetachkanmanchu qosantaqa.

20. ¿Pimantaq cuentata qonqaku tayta-mamakuna wawa-churinkumanta hinaspa imanasqataq mana hukmanyanankuchu warmanku mana allinta piensaptinkupas?

²⁰ Imaynatam wawa-churikunata uywananku. Wawa-churikunaqa necesitankum tayta-maman kuyananta hinaspa cuidanantapas. Bibliam nin: ‘Churi-wawanchikkunaqa Diospa qowasqanchik herencianchikwan [...] premionchikmi’, nispa (Salmo 127:3). Chaymi tayta-mamaqa cuidanan Jehová Diospa qosqan herencianta. Bibliaqa nintaqmi warmakuna imayna portakusqanmanta chaynataq ‘yanqakunallapi piensasqankumantapas’ (1 Corintios 13:11; Proverbios 22:15). Tayta-mamaqa manam hukmanyananchu warmanku ‘yanqakunallapi piensaptinqa’. Warmakunaqa manaraqmi yuyayninkupi huntasqaraqchu kanku. Chaymi warmakunapa wiñasqanman hina chaynataq atisqanman hinalla ima ruranankupaqpas kamachinanku (leey Genesis 33:12-14).

21. ¿Imaynatataq yuyaqyasqa tayta-mamanchikta kuyakuywan atiendenanchik?

²¹ Imaynatam yuyaqyaq tayta-mamata qawananku. Levitico 19:32 nin: “Yuyaqkunapa qayllanpi sayarispam paykunataqa respetanki”, nispa. Chaymi Diospa Leyninqa kallpancharqa yuyaq tayta-mamakunata respetanankupaq. Ichaqa sasam kanman kay kasukuyqa yuyaqyasqa tayta-mama chaylla piñakuruq kaptin, onqoqyaruptin chaynataq utqayllaman imatapas mana ruraptin. Chaynaña kaptinpas churikunaqa ‘tayta-mamanmanmi kuyakuywan kutichinanku uywasqanmanta’ (1 Timoteo 5:4). Chaymi atiendenanchik kuyakuywan, respetowan, yanapananchiktaqmi qollqenchikwan ima necesitasqanpipas. Yuyaq tayta-mamanchikta maltrataspaqa manachá cumplichkachwanchu Diospa kamachisqantaqa.

22. ¿Imataq yanapawachwan familiapi mana maltratanakunapaq hinaspa ima ruraykunataq yanapawachwan?

 ²² Controlakuqyá kasunchik. Proverbios 29:11 nin: ‘Sonso runaqa chayllam piñakun. Yachayniyoq runaqa piñakuynintam [controlan]’, nispa. ¿Imaynatataq controlakuchwan? Chayllam allichananchik ima sasachawaqninchiktapas mana sientechinakunapaq (Efesios 4:26, 27). Controlakuyta mana atispaqa asurikunanchikmi. Mañakunanchiktaqmi Jehová Diospa chuya espirituntapas controlakuq kananchikpaq (Galatas 5:22, 23). Imayna sientekusqanchiktaqa controlachwanmi ejerciciota ruraspa otaq puriq lloqsispapas (Proverbios 17:14, 27). ‘Anaq piñakuq’ kananchikpaqmi kallpanchakunanchik (Proverbios 14:29).

23. ¿Imataq pasanman mayqen iñiqmasinchikpas piñakuspan familianta sapa kuti maqaspan maltrataptinqa?

²³ Bibliam nin Diospa cheqnisqan ruraykunaqa ‘cheqninakuy, liryanakuy, piñanakuy’ kasqanta. Chaymantapas ninmi: ‘Mana allin ruraqkunaqa manam yaykunqakuchu Diospa munaychakusqanmanqa’, nispa (Galatas 5:19-21). Chaymi pipas cristiano kachkaspan warminta, qosanta otaq wawa-churinkunata sapa kuti maqaspanqa congregacionmantam qarqochikunman (tupachiy 2 Juan 9, 10). Chaynapim congregacionpiqa familianta maltrataq runaqa mana kanqachu (1 Corintios 5:6, 7; Galatas 5:9).

24. a) ¿Imatataq maltratasqa warmiqa otaq qariqa tanteakunan? b) ¿Imaynatataq yanapanman maltratasqa iñiqmasinchikta amistadnin otaq ancianokunapas, ichaqa imatam mana ruranankuchu?

²⁴ ¿Imatataq iñiqmasinchikqa ruranman, warmin otaq qosan maltrataptin hinaspa genionta mana cambiaptinqa? Wakinqa tanteankum maltratakuq qosanmanta otaq warminmanta mana rakikunankupaq. Wakinkunañataqmi rakikunku vidan otaq Diosta serviynin  peligropi kasqanrayku. Maltratasqa iñiqmasinchikqa Jehová Diospa yachachisqanman hinam kikin tanteakunan rakikunanpaq otaq mana rakikunanpaqpas (1 Corintios 7:10, 11). Yaqapaschá amistadnin, ayllun otaq ancianokunapas consejaspa yanapayta munanqaku, ichaqa manam hikutanankuchu rakikunanpaq otaq mana rakikunanpaqpas. Kikinmi tanteakunan (Romanos 14:4; Galatas 6:5).

25. Familia, ¿imayna kawsakunantataq Diosqa munarqa?

²⁵ Adantawan Evata Jehová Dios casarachispanqa  manam munarqachu tomayman qokuruspa otaq maltratanakuspa familia ñakarinantaqa (Efesios 3:14, 15). Familiaqa kuyanakuspa hawkalla kawsakunankupaqmi karqa, sapakama ima necesitasqankumantapas contentasqa kanankupaq. Huchallikuy qallaykuptinmi familiaqa utqayllamanña yanqachakururqa (tupachiy Eclesiastes 8:9).

26. ¿Imaynam kawsanqaku Jehová Diospa munasqanman hina kaqkunaqa hamuq tiempopi?

²⁶ Kusikuypaqmi; Jehová Diosqa manam qonqarunchu familiapaq imam tanteasqantaqa. Payqa prometenmi paraisopi ‘manaña pipapas manchachisqan hawkaña kawsakuyta’ (Ezequiel 34:28). Chay tiempopiqa tomayman qokuruspa familianku maltratayqa chaynataq imawanpas ñakarichiyqa manañam kanqañachu. Runakunaqa manañan llakisqachu nitaq manchakuywanchu kanqaku aswanqa ‘kusikuywanmi hawkayaypi kawsanqaku’ (Salmo 37:11).