1, 2. a) ¿Imanirqanmi Jesús imatapas ruwanapaq allin tanteakuymanta? b) ¿Imapaqmi astawan allinta tanteakuna?

 HATUN wasita ruwanapaqqa allintan tanteakuna. Ñawpaqtan hallp’ata rantina chaymantataq planota ruwachina. Ichaqa manan Jesuspa nisqantapas qonqanachu, paymi nirqan: “Pipas torreta sayarichiyta munaspaqa tukunankama gastananpaqmi ñawpaqtaraq qolqenta yupan hayk’achus kasqanta”, nispa (Lucas 14:28).

² Wasita ruwanapaq hinan casarakunapaqpas allinta tanteakuna. Askhan ninku: “Casarakuytan munani”,  nispa. Ichaqa manan llapankuchu casarakunankupaq allinta tanteakunku. Biblian willan casarakuy allin kasqanta, ichaqa willallantaqmi sasachakuykuna kananmantapas (Proverbios 18:22; 1 Corintios 7:28). Chaymi casarakuyta munaqkunaqa yachananku casado kawsaypi kusikuykuna kananta sasachakuykuna kanantapas.

3. ¿Imaraykun Bibliapi yuyaychaykuna ancha allinpuni casarakuy munaqkunapaq? ¿Ima tapuykunata kutichinapaqmi yanapawasun?

³ Biblian llapa casarakuy munaqkunata yanapawasunman. Casarakuyta paqarichiq Diosmi chaypi yuyaychaykunata qelqachirqan (Efesios 3:14, 15, NM; 2 Timoteo 3:16). Ñawpa tiempopiña qelqakurqan chaypas, chaypi yachachikuykunan yanapawasun kay tapuykunata kutichinapaq: 1) ¿Imaynapin yachasunman casarakunapaq hinañachus kashanchis icha manachus chayta? 2) ¿Imatan qhawarina casarakuy munasqanchis runapi? 3) ¿Imatan ruwananchis casarakunapaq reqsinakusqanchis tiempopi ch’uya kanapaq?

4. ¿Imatan hunt’ana casado ukhupi sumaqta kawsanapaq? ¿Imaraykun chayta ruwana?

⁴ Wasita sayarichiyqa gastopaqmi kanman, chay wasita sumaq allichasqata hap’iymi ichaqa aswan gastoraq. Casado kawsaypas chhaynallataqmi. Casarakunapaq preparakuyqa sasan kanman, watan-watan casado ukhupi sumaqta kawsaymi ichaqa aswan sasaraq. ¿Imatan ruwana sumaqta kawsanapaq? Warmipas qharipas casarakushaspa rimanakusqankutan tukuy sonqowan hunt’ananku. Chaymantan Biblia nin: “Chayrayku, runaqa taytantapas mamantapas saqepunqa, hinaspan warminman hukllachaykakapunqa, huk aychallataq kapunqaku”, nispa (Génesis 2:24). ‘Wasanchay hucha’ kallaqtinmi munaqqa divorciakapunman  hukwan casarakunanpaq, chaytan Jesucristo willarqan (Mateo 19:9). Casarakuyta munashanchis chayqa chay kamachikuykunapin allinta yuyaykuna. Chaykunata mana hunt’ananchispaq hinaraqchu kashanchis chayqa, manan casarakunapaq hinachu kashanchis (Deuteronomio 23:21; Eclesiastés 5:4, 5).

5. Wakinña manchakunku compromiso ruwayta chaypas, ¿imaraykun casarakuyta munaqkuna ancha allinpaq qhawarinanku?

⁵ Wakin runakunaqa manchakunkun compromiso ruwayta. Huk waynan nirqan: “Casarakuspa huk warmiman wiñaypaq watasqa hina kanayta yachaymi anchata mancharichiwarqan”, nispa. Ichaqa sonqomantapuni munakusun casarakunanchispaq qhawarisqanchis runata chayqa, kusikusunmi paywan compromisota ruwaspa, hukllachasqan kawsasunpas. Arí, compromiso ruwasqankuwan hunt’aymi casarasqakunataqa yanapanqa allinpipas mana allinpipas kuskalla kanankupaq, imaña kaqtinpas yanapanakunankupaqwan. Munakuymanta rimashaspan apóstol Pablo nirqan: “Munakuqqa tukuy imatan muchun, [...] tukuy imapin pacienciakun”, nispa (1 Corintios 13:4, 7). Huk warmin nirqan: “Casarakushaspa compromisota ruwasqaykuwanmi allinta sientekuni. Ancha allinpaqmi qhawarini huk hinalla kawsanaykupaq casarakushaspa rimanakusqaykuta”, nispa (Eclesiastés 4:9-12).

6. ¿Imaraykun mana allinchu kanman nishu wayna-sipasllaraq casarakuy?

⁶ Chay compromisowan hunt’anapaqqa poqosqan kana iñiypi yuyaypipas. Wayna-sipaskuna manaraq wiñay hunt’asqa kashaqtinkuqa cuerponkun nishuta tanqan warmi-qhari puñuyta munapayanankupaq, chaymi cristianokunata Pablo yuyaychan “wiñay hunt’asqaña” kaspa casarakunankupaq (1 Corintios 7:36). Wayna-sipaskunaqa wiñasqankuman hinan huk-hukta yuyaykunku. Chaymi nishu wayna-sipasllaraq  casarakuqkuna qhepaman reparanku yuyaykusqankupas ima ruway munasqankupas watakunaq pasasqanman hina huknirayña kasqanta. Casarakuqkunata tapuqkunaq nisqan hina, wiñay hunt’asqaña kashaspa casarakuqkunamantaqa wayna-sipasllaraq casarakuqkunas aswan sasachakuykunapi tarikunku wakintaq t’aqanakapunku. Chayrayku ama nishutaqa atipakusunchu casarakunapaq. Solterollaraq kaymi yanapawasunman imaymanata yachanapaq, allin qosa allin esposa kanapaqpas. Yanapawallasunmantaqmi kikinchista allinta reqsikunapaq, chayqa allinpunin kanqa casarakuspa huk hinalla sumaqta kawsanapaq.

7. ¿Imaraykun casarakuy munaqkuna ñawpaqta qhawarikunanku imayna runa kasqankuta?

⁷ Yaqa llapanchismi munanchis casarakunapaq qhawarisqanchis runa llamp’u sonqo, munakuq, sumaq runa kananta. Ñoqanchisri, ¿imayna runan kanchis? Sapankanchismi tapukunanchis: “¿Imayna runan kanay casarakuspa warmiywan otaq qosaywan sumaqta kawsanaypaq? ¿Imayna qosan otaq imayna esposan kasaq? ¿Reqsikunichu imapi pantasqaytapas? ¿Uyarikunichu yuyaychawaqtinku icha allinpi qhepayta munaspachu kutipakuni? ¿Imatapas atikuqpaq hinachu qhawarini icha mana atikuqpaq hinachu? ¿Kusi sonqochu kani icha phiñasqallachu?” nispa (Proverbios 8:33; 15:15). Kayta ama qonqasunchu: casarakuspaqa kaqllan kasun. Sichus solterollaraq kashaspa hatunchakuq, mana ima niykuna, imatapas mana atikuqpaq qhawariq kasun chayqa, casarakuspapas hinallapunin kasun. Ñoqallanchismantaqa manan reparakusunmanchu imayna runa kasqanchista, chaymi tayta-mamanchista otaq amigonchista tapukunanchis imayna kasqanchista sut’intapuni willawananchispaq yuyaychawananchispaqpas.  Sichus reparachiwasun imapipas pantasqanchista chayqa, manaraq casarakuyta yuyaykushaspan kallpachakunanchis allinyananchispaq.

8-10. ¿Ima yuyaychaykunan Bibliapi kan casarakuyta munaqkunapaq?

⁸ Biblian kallpachawanchis kawsayninchispi santo espirituq rurunta ruruchinapaq: “Munakuyta, q’ochukuyta, sumaq kawsayta, pacienciayoq-kayta, sumaq sonqo-kayta, allin runa-kayta, rimasqanta hunt’aq-kayta, llamp’u sonqo-kayta, cuerpo kamachiq kaytawan”. Hinaspapas kallpachawanchismi ‘yuyayninchispi sonqonchispipas mosoqman t’ikrasqa’ kananchispaq. Kallpachawallanchistaqmi ‘Diosman rikch’akuq kamasqa mosoq runawan p’achallikunanchispaq, chaymi rikuchikun chanin kawsaypi cheqaq ch’uya kawsaypiwan’ (Gálatas 5:22, 23; Efesios 4:23, 24). Soltero kashaspa Bibliaq nisqanman hina kawsayqa bancopi qolqeta waqaychay hinan, chaypi qolqeta waqaychasqanchisqa wachanmi. Bibliaq nisqanman hina kawsasqanchispas casado kawsayninchispin yanapawasun.

⁹ Warmikunan kallpachakunkuman ‘sonqonkuta sumaqchanankupaq’ hawallankuta sumaqta allichakunankumantaqa (1 Pedro 3:3, 4). Huch’uyyaykukuq kay, allin yuyayniyoq kaymi sipaskunata yanapanqa allin yachayniyoq kanankupaq, chaymi ‘munayllaña corona’ hina paykunapaq kanqa (Proverbios 4:9; 31:10, 30; 1 Timoteo 2:9, 10). Qharikunapas kallpachakunkumanmi warmikunata llamp’u sonqowan respetowan tratanankupaq (1 Timoteo 5:1, 2). Chaymantapas allin yuyaywanmi imatapas akllananku, ruwanankutan allinta hunt’ananku, huch’uyyaykukuqmi kanankupas. K’arak sonqowan wasipi kamachikuyqa sasachakuykunallatan apamun (Proverbios 29:23; Miqueas 6:8; Efesios 5:28, 29).

 ¹⁰ Chay yuyaychaykunaman hina kawsayqa sasan llapa cristianokunapaqpas, ichaqa llapallanchismi kallpachakunanchis. Chayta ruwaspaqa casarakuspapas sumaqtan kawsasun.

11, 12. ¿Imaynapin yachasunman casarakunapaq qhawarisqanchis runa ñoqanchispaq hinachus icha manachus chayta?

¹¹ ¿Sapanka runachu tiyasqayki llaqtapi akllakun piwanpas casarakunanpaq? Chhayna kaqtinqa, ¿imatan ruwana pitapas casarakunapaq hina qhawarispa? Ñawpaqta tapukuy: “¿Casarakuytapunichu munashani?” nispa. Manaraq casarakuyta yuyaykushaspaqa manan piqpa sonqontapas k’irishanachu (Proverbios 13:12). Chaymanta tapukullaytaq: “¿Casarakunaypaq hinañachu kashani?” nispa. Sichus chay iskaynin tapuykunaman “arí” nispa kutichinki chayqa, llaqtaykipi imayna ruwakusqanman hinan ruwawaq. Wakin suyukunapiqa ñawpaqtan allintaraq qhawarinku casarakunankupaq munasqanku runata, chay qhepamanñan paywan rimanku astawan reqsinakunankupaq. “Manan”, ninman chayqa manan phiñachinakamaqa muyupayanachu. ¿Imarayku? Paypas akllakunanmi piwan casarakuy munasqanta. “Arí”, ninman chaytaq paywan kuska allinkunata ruwanapaq tiempota horqosunman. Chhaynapin allinta yachasun casarakunapaq qhawarisqanchis runa allinchus ñoqanchispaq kanman icha manachus chayta. * Ichaqa, ¿imatan qhawarina chay reqsinakuy tiempopi?

¹² Chay tapuyman kutichinapaq yuyaykusun qenapi guitarrapi ima. Sichus qena allin kashan chayqa sumaq takikunatan tocanqa. ¿Guitarrawan kuskata tocaqtinkuri?  Sumaq takikuna lloqsinanpaqqa iskaynintan tupachina. Chhaynallataqmi casarakuy munaqkunawanpas. Yaqapaschá sapankanku kallpachakurqanku allin runa kanankupaq. Ichaqa, ¿allintachu tupashanku casarakunankupaq qhawarisqanku runawan?

13. ¿Imanaqtinmi mana allinchu kanman mana iñiq runawan casarakunapaq rimanakuy?

¹³ Ichaqa imamantapas astawanqa iskayninkun Jehová Diospi iñinanku, ch’uya kawsayniyoqtaq kanankupas. Chaymantan Pablo nirqan: “Ama iñiqkunaqa mana iñiqkunawan yugoman watasqa hina pareschakuychischu”, nispa (2 Corintios 6:14; 1 Corintios 7:39). Mana iñiq runawan casarakuyqa sinchi uma nanaymi kanman. Warmi-qhari Diosta yupaychasqanchismi ichaqa astawan hukllachawasunman. Diosqa munan casarakuspa sumaqta kawsananchistan. Chaypaqmi ichaqa payman hukllachasqa kananchis, kinsanpasqa mana p’itikuq waskha hina kanapaq (Eclesiastés 4:12).

14, 15. Iñiqmasintinña kasunman chaypas, ¿imakunatawanmi qhawarina casarakunapaq?

¹⁴ Warmi-qhari kawsaypi Diospa munayninta ruwayqa ancha allinmi, allin hukllachasqa kawsanapaqmi ichaqa hukkunatawan qhawarina. Qhepaman imachus ruway munasqaykichismi tupanallantaq. Chayrayku, ¿imakunatan qhepaman ruwayta munankichis? ¿Wawayoq kaytachu munankichis? ¿Iman qankunapaq aswan importante? * (Mateo 6:33.) Casarakuspa sumaqta kawsanapaqqa allin amigontinmi kana, kusisqataqmi kana kuska kasqanchismanta (Proverbios 17:17). Chaypaqmi ichaqa ima munasqaykichispas  tupanan. Mana chayqa manan sonqota tupachinkichischu nitaqmi casarakuspa allintachu kawsankichis. Kaypi yuyaykuy, yaqapaschá casarakunaykipaq qhawarisqayki runa munanman huk llaqtakuna reqsiyta, qantaq ichaqa mana. ¿Chaywanchu niwaq: “Manan munasqayku imapipas tupanchu”, nispa? Manan, chaykunapi mana tupasqaykichisqa manan imananpaschu. Aswanpas aswan allin ruwaykunapin ima munasqaykichispas tupanan. Hinaspapas parlaqmasiyki kusisqa kananta munanki chayqa paypa ruway munasqantan kuska ruwawaqchis (Hechos 20:35).

¹⁵ Sonqota tupachinapaqqa manan imayna kasqallanchistachu qhawarinakuna, aswanmi imayna kasqanchisman hina yachanakunallataq. “¿Tukuypichu kaqllata yuyaykuyku?” nispa tapukunamantaqa, kaytan tapukuna: “¿Imatan ruwayku yuyaykusqayku mana tupaqtin? ¿Mana k’irinakuspa hinallachu sumaqta allichayku? ¿Icha astawanchu phiñachinakapuyku?” nispa (Efesios 4:29, 31). Casarakuyta munanchis chayqa cuidakunan hatunchakuqkunamanta, munasqanman hinalla imapas ruwakunanta munaqkunamantawan.

16, 17. ¿Imatan qhawarinanku casarakuy munaqkuna casarakunankupaq qhawarisqanku runapi?

¹⁶ Diospa llaqtanpi imapipas llank’ayta munaqtaqa imayna ‘kawsasqantan ñawpaqta allinta qhawarikun’ (1 Timoteo 3:10). Chaytan casarakuy munaqkunapas ruwankuman. Warmikunan tapukunkuman: “¿Imaninkun hukkuna kay qharimanta? ¿Pikunawanmi huñunakun? ¿Kamachinchu cuerponta? ¿Imaynatan qhawarin kurak runakunata? ¿Imayna familiapin uywasqa karqan? ¿Imaynatan kawsan familianwan? ¿Qolqe sonqochu? ¿Sinchitachu munan alcoholniyoq  ukyanakunata? ¿Sinchi phiñakuqchu? ¿Imakunapin llank’an Diospa llaqtanpi, allintachu hunt’an chaykunawan? ¿Tukuy sonqowanchu respetayman?” nispa (Levítico 19:32; Proverbios 22:29; 31:23; Efesios 5:3-5, 33; 1 Timoteo 5:8; 6:10; Tito 2:6, 7).

¹⁷ Qharikunapas tapukunankun: “¿Tukuy sonqomantachu Diosta respetan kay warmi? ¿Allintachu wasipi ima ruwanakunatapas ruwanman? ¿Imaynatan familian qhawariwanqaku? ¿Allin yuyaywanchu imatapas ruwan? ¿Llank’aq warmichu? ¿Allin yuyaywanchu qolqeta gastan? ¿Imamantan astawan riman? ¿Khuyapayanchu hukkunata icha allinnillantachu munan? ¿Chapukunchu hukpa ruwasqanman? ¿Confianapaq hinachu? ¿Kasukuq warmichu icha k’ullu warmichu? ¿Saltaq sonqochu?” nispa (Proverbios 31:10-31; Lucas 6:45; Efesios 5:22, 23; 1 Timoteo 5:13; 1 Pedro 4:15).

18. ¿Imatan yuyarinanchis casarakunapaq qhawarisqanchis runa imapipas pantaqtin?

¹⁸ Kayta ama qonqasunchu: casarakunapaq qhawarisqanchis runapas huchasapa Adanpa mirayninmantan hamun. Llapanchispas pantaqmi kanchis, chaymi yachana pampachanakuyta (Romanos 3:23; Santiago 3:2). Hinaspapas imapi pantasqanchispas yanapawasunmanmi iñiyninchispi wiñanapaq. Yaqapaschá reqsinakusqaykichis tiempopi phiñachinakuy kanman, anchata munanakuq respetanakuq runakunapas mayninqa phiñachinakunkun (qhawariy Génesis 30:2; Hechos 15:39). Chaykuna kaqtinqa sapankan ‘pay kikinta [...] mat’iykukunan’, yachanantaqmi ima sasachayninkutapas sumaqllata allichayta (Proverbios 25:28, Edición 1988). ¿Kallpachakushanchu parlaqmasiyki aswan allin runa kananpaq? ¿Qanri kallpachakushankichu aswan allin runa kanaykipaq? Mana ima niykuna kanki otaq imanisqatapas mana allinllapaq qhawarinki chayqa, ¿kallpachakuwaqchu  chaykunapi allinyanaykipaq? (Eclesiastés 7:9.) Reqsinakushaspa sasachakuykunata allichaymi preparasunkichis casarakuqtiykichis sumaqta parlarispa imatapas allichanaykichispaq (Colosenses 3:13).

19. ¿Imatan ruwana casarakunapaq qhawarisqanchis runapi mana allinkunata rikuspa?

¹⁹ Munakusqanchis runaq sonqonpi mana allinkuna kanman chayri, ¿imatan ruwana? Chaykunataqa allintan qhawarina. Maytaña casarakuyta munashanchis, anchataña chay runata munakunchis chaypas, paypi mana allinkunata reparaspaqa amapuni hinallata qhawasunchu (Proverbios 22:3; Eclesiastés 2:14). Parlaqmasinchispi mana allinkunata rikuspaqa aswan allinmi kanman t’aqanakapuy, manataqmi ima compromisotapas paywan ruwanachu.

20. ¿Imatan ruwana casarakunapaq reqsinakusqanchis tiempopi ch’uya kanapaq?

²⁰ ¿Imatan ruwana casarakunapaq reqsinakusqanchis tiempopi ch’uya kanapaq? Ñawpaqtaqa, kallpachakunanchismi ch’uyata kawsanapaq. ¿Allintachu llaqtaykipi qhawarinku manaraq casarakushaspa makimanta hap’iykusqa puriyta, much’anakuyta, marq’a-marq’a (oqllanakuspa) puriytapas? Chay ruwaykuna manaña huchapaqchu qhawarikunman chaypas, chaykunataqa ruwawaqchis casarakunaykichispaq pisillaña kashaqtinmi. Ichaqa karunchakunan millay ruwaykunamanta qhelli huchamantapas (Efesios 4:18, 19; qhawariy Cantares 1:2; 2:6; 8:5, 9, 10). Yachasqanchis hina sonqoqa sinchi q’otukuqllañan mana allin ruwaykunamanmi tanqawasunman, chaymi manapuni wasipipas carropipas maypipas iskaynillaykichisqa qhepakunaykichischu (Jeremías 17:9). Reqsinakusqaykichis tiempopi millay ruwaykunamanta karunchakuspan rikuchinkichis cuerpo kamachiq kasqaykichista, munakusqaykichis  runaq allinnintaraq munasqaykichistapas. Sichus Diospa kamachikusqanman hina qhelli hucha ruwaykunamanta karunchakuspa ch’uyata kawsasun chayqa paytan kusichisun (Gálatas 5:19-21).

21. ¿Imakunamantan sut’inta rimananku casarakuyta munaqkuna?

²¹ Chaymantapas, casarakuyta munaqkunaqa sut’intan imatapas rimananku mana imata pakaspa. ¿Maypi tiyanqaku? ¿Iskayninkuchu llank’anqaku? ¿Wawayoqchu kanqaku? Chaykunamantan parlarinanku. Ñawpa kawsayninkupi ima ruwasqankutapas sut’intan willanakunanku. Yaqapaschá mayqenninkupas askha qolqemanta manu kashan, imapas ruwanan kanman otaq mana hampiy atina onqoyniyoq kashan. Sichus mayqenninkupas ñawpa kawsayninkupi qhelli kawsaypi purirqanku otaq drogakuq karqanku chayqa, qhali kaqmi otaq tayta-mamanpas chay runata ninan sida onqoymanta yawarninta qhawachikamunanpaq, sida onqoy unaymantaña rikhurisqanrayku. Sida onqoyniyoq kanman chayqa manan mana munaqtinqa parlaqmasinta mat’ipayananchu paywan casarakunanpaq. Sichus pipas manaraq cristiano kashaspa qhelli kawsaypi purirqan chayqa, manaraq casarakuyta yuyaykushaspan pay kikinmanta sida onqoymanta yawarninta qhawachikamunan.

22, 23. a) ¿Ima ruwaykunan uma nanayta apamunman casarakuy munaqkunaman? b) ¿Imaynatan qhawarina casarakuy p’unchayta casado kawsaytapas?

²² Casarakuna p’unchay chayamushaqtinqa yaqapaschá imaymana ruwaykunapi afanasqa kankichis. Chaykuna mana uma nanay kananpaqqa allinta tanteakuspan imatapas ruwana. Qhapaq hina casarakuyqa kusichinqapaschá llaqtamasikunata familiakunatapas, ichaqa sayk’uchinmanmi casarakuqkunata tayta-mamankutapas,  askha qolqepaqmi kanmanpas. Llaqtaykipi casarakusqankuman hina casarakuyqa allinmi kanman, ichaqa karunchakunan imatapas hatunpi ruwaymanta hukkunawan llallinakuspa casarakuymantapas. Chaykunaqa pisichanmanmi chay sumaq p’unchayta, casarakuqkunatapas llakichinmanmi. Chay p’unchaypi imapas ruwakunantaqa casarakuq qharin qhawarinan, hukkunaña imayna ruwananpaq yuyaychanman chaypas paymantan kanqa ima ruwakunanpas (Juan 2:9).

²³ Casarakuyqa huk p’unchayllapaqmi, casado kawsaymi ichaqa pasaqpaq. Ama casarakuna p’unchayllapiqa yuyaykusunchu. Aswanpas Jehová Diospa yachachiyninta maskhasun, chayman hinataq qhawarisun casarakuna qhepaman imakunachus ruwananchista. Chayta ruwasun chayqa, allin preparasqan kasun casarakuspa sumaqta kawsanapaq.