1. ¿Imatan ñoqanchispas ruwananchis “mana rikuna Diospi” iñinanchispaq?

ASKHA runakunan creenku rikusqallankupi. ‘Manataq pipas Diosta hayk’aqpas rikurqanchu’ chayqa, ¿imaynatan runakunata yanapasunman Diospi iñinankupaq? (Juan 1:18.) ¿Imatan ñoqanchispas ruwananchis “mana rikuna Diospi” iñinanchispaq? (Col. 1:15.) Chaypaqqa ñawpaqtan yachananchis ima pantasqa yachachikuykunan runakunata hark’an Diospi iñinankuta. Chaymantataq Bibliawan allinta yanapachikuspa “Diospa yachayninta hark’aq” yachachikuykunata sut’inchasunman (2 Cor. 10:4, 5).

2, 3. ¿Ima iskay yachachikuykunan runata hark’an Diosmanta cheqaqkaqta yachanankupaq?

² Evolución yachachikuymi runakunata hark’an Diosmanta cheqaqkaqta yachanankuta, chaypi creesqankuraykun runakunaqa mana suyakuyniyoq kanku. Chay yachachikuymi nin kawsayqa kay pachapi kikillanmanta paqarisqanta, chay hina kaqtinqa yanqapaqmi kawsayninchis kanman.

³ Huk pantasqa yachachikuymi nin kay pachapas hanaq pachapi tukuy kaqkunapas yaqa chunka waranqa wata ñawpaqllata kamasqa kasqanta. Chay hinata yachachiqkunan ninku Diosqa tukuy kaqkunata soqta p’unchayllapi kamasqanta, cienciaq nisqantapas manan creenkuchu sut’iña kashaqtinpas. “Bibliata respetayku” ninku chaypas, pantasqata yachachisqankuwanmi Bibliaq yachachisqanta pisichanku. Ñawpa tiempopi runakuna hinan ‘mana cheqaq yachayman hinachu’ Diosta yupaychanku (Rom. 10:2, Diosmanta Qhelqasqa). ¿Imaynatan Bibliawan sut’inchasunman runakunaq sonqonpi allin  saphichasqa iskay yachachikuykuna pantasqa kasqanta? * Chaypaqmi kallpachakunanchis Bibliamanta allinta yachananchispaq.

4. ¿Imapin iñiyninchis saphichasqa kanan?

⁴ Biblian yachachiwanchis yachayta maskhananchispaq (Prov. 10:14). Jehová Diosmi munan allin pruebakunapi sut’inchasqa yachachikuykunapi iñiyninchis saphichasqa kananta, manan runakunaq yachachikuyninpichu (leey Hebreos 11:1 *). Diospi iñinanchispaqqa pay cheqaqpuni kasqantan allinta yachananchis (leey Hebreos 11:6). Diospiqa iñinchis cheqaqpuni kasqanta allinta t’aqwisqanchisraykun, manan yanqallachu.

5. ¿Imaraykun iñinchis Diosqa cheqaqpuni kasqanpi?

⁵ Manaña Diosta rikunchischu chaypas, apóstol Pablon nirqan imarayku Diospi iñinanchis kasqanta, nirqanmi: “Kay pacha qallariymantapachan runakunaqa sut’ita yachanku Diosqa wiñay atiyniyoq kasqanta, payqa Diospuni kasqantapas. Chaykunataqa manan runakunaqa rikunchu, aswanpas Diosqa kamasqankunapin sut’ita reqsichikun”, nispa (Rom. 1:20). ¿Imaynatan Diospi mana iñiq runakunata yanapawaq chay textoq nisqanpi creenankupaq? Jehová Diospa kamasqankunamanta yachachispa. Chay kamasqankunan rikuchin Diospa atiyninta yachaynintapas.

6, 7. ¿Imaynatan kay Hallp’ata pakaykuq capakuna rikuchiwanchis Diospa atiyninta?

⁶ Kay Hallp’an pakaykusqa kashan atmósfera nisqawan campo magnético nisqawan ima. * Chaykunapin sut’ita rikukun Diospa atiynin. Atmósfera nisqaqa kay pachapi samananchis wayran. Chay atmosferan capa hina Hallp’ata pakaykun hanaqmanta urmaykamuq rumikunamanta. Chay capa mana kanmanchu chayqa chay rumikunan Hallp’api kawsayta tukuchinman. Ichaqa chay capan urmaykamuq rumikunata ñut’upun, chaykunataqmi tutapi rikukun phawashaq ch’askakuna hina.

⁷ Hukkaq pakaykuwaqninchis capan campo magnético nisqa, chaymi paqarimun Hallp’aq sonqonmanta. ¿Imaynata? Hallp’aq sonqonpin metalkuna muyushan, chay hinapin huk kallpa paqarin, chaytaq lloqsimuspa Hallp’ata pakaykun, chaytan campo magnético nikun. Chay kallpan intimanta hamuq sinchi ruphayta huk ladokunaman pasachin, chaytaqmi wak llaqtakunapi pukllashaq k’anchay hina rikukun. Chay capa mana kanmanchu chayqa, manapaschá kay pachapi kawsay kapunmanchu. Chaykunan rikuchiwanchis Jehová Dios ‘sinchi atiyniyoq’ kasqanta (leey Isaías 40:26).

8, 9. a) ¿Imaynapin kunankama kay Hallp’api kawsay kashallan? b) ¿Imatan Jehová Diosmanta chay yachachiwanchis?

⁸ Diospa yachaynintaqa rikunchis kay pachapi kawsay kashanallanpaq tukuy imaymanata ruwasqanpin. Chayta entiendenapaq kaywan rikch’anachisun: Muyuriqnintin  hatun perqakunayoq llaqtapin askha runakuna tiyanku. Hatun perqayoq kasqanraykun mana huk ladomanta unuta apamuyta atikunchu, q’opatapas mana wikch’uyta atikunchu. Chay hina llaqtapiqa pisi tiempollapichá q’opaqa hunt’arqonman, manataq kawsaypas kapunmanchu. Kay Hallp’apas chay llaqta hinan. Unuqa manan pisiyanchu nitaq yapakunchu, manataqmi q’opatapas wikch’uyta atikunchu. Chaywanpas manan kay Hallp’api kawsay tukukunchu. ¿Imarayku? Kawsay kashanallanpaq unupas tukuy imapas hukmanta ch’uyanchakapusqanrayku.

⁹ Kunanqa rimasun samasqanchis wayramanta. Animalkunapas runakunapas ch’uya wayrawanmi kawsanchis, chay wayra samayninchispi lloqsipuqtintaq qhelli wayraman (q’opaman) tukupun. Chaywanpas manan ch’uya wayra tukukunchu nitaq qhelli wayrapas mukiwanchischu. ¿Imarayku? Plantakunan ruphaywan, unuwan, hukkunawan ima tupachispa, chay qhelli wayrata ch’uya wayraman tukuchin, chaytan sutichakun fotosíntesis nispa. Jehová Diosqa plantakunatan kamarqan ‘llapanchista kawsachiwananchispaq, samaytapas’ qowananchispaq (Hech. 17:25). ¡May yachayniyoqmi Jehová Diosqa!

10, 11. ¿Imaynatan monarca pillpinto carta apaq kurupas rikuchiwanchis Diospa yachayninta?

¹⁰ Jehová Diospa yachaynintan rikullanchistaq tukuy kawsaqkuna imayna ruwasqa kasqanpi. Estudiaqkunan ninku kay Hallp’apiqa 100 millón hina imaymana rikch’ay animalkuna kasqanta (leey Salmo 104:24). Wakin kamasqankuna imayna ruwasqa kasqanta rikuspan reparasun Diospa yachayninta.

¹¹ Monarca sutiyoq pillpintomanta rimasun. Kay pillpintoq ñosqhonninqa lapiceroq puntachan hinallan. Chaywanpas Canadá nacionmanta México nacionkaman yaqa 3.000 kilómetro karuta phalan. ¿Imaynatan chayta ruwan? Jehová Diosmi huch’uy ñosqhonninta kamarqan intiq may ladomanchus risqanwan yanapachikuspa, munasqan ladoman phalananpaq. Carta apaq sutiyoq phalaq kurupi yuyaykullasuntaq. Kay kuruq sapanka ñawinpin kan 30 waranqa sinchi huch’uy ñawichakuna hina. Sinchi huch’uy ñosqhonniyoqña chaypas, sapanka ñawichakunaq rikusqantan ñosqhonnin reparan muyuriqninpi ima kuyusqantapas.

12, 13. Célula nisqamanta yachasqaykipi, ¿iman musphanapaq hinaraq?

¹² Kawsaqkunaq cuerponpi célula nisqata Jehová Diospa ruwasqanmi musphanapaq hina kallantaq. Cuerponchispin tarikun millonpa millonnin celulakuna. Sapanka celulapin kan ADN nisqa, chaykunapitaqmi willashan cuerponchis imayna ruwasqa kasqanta.

 ¹³ Chay ADN nisqapin askha willakuykuna tarikun. Allinta yachanapaq CD nisqawan rikch’anachisun. Chay CD nisqamanmi haykun huk diccionarioq llapa willakuynin, ¡chayqa musphanapaq hinaraqmi! Ichaqa huk gramo ADN nisqallamanmi haykunman millonpa millonninpi CD nisqakunaq willakuynin. Otaq nisunman huk huch’uy cucharapi hunt’a ADN nisqallapin willakuy kashan kay pachapi runakunata 350 kutita ruwanapaq hinaraq.

14. Cientificokunaq tarisqanta rikuspa, ¿ima ninkin Diosmanta?

¹⁴ Rey Davidmi nirqan: ‘Cuerpoypa wiñasqantan qanqa rikurqanki, pakallapi kamasqa kasqaytapas’, nispa (Sal. 139:15). Davidqa imayna kamasqa kasqanpi yuyaymanaspan Jehová Diosta hatuncharqan. Kay tiempopi cientificokunaq tarisqankun ñoqanchistapas Diospa kamasqankunamanta musphachiwanchis. Chaymi salmista hina ninchis: “Ancha musphana ruwasqa kasqaymantan yupaychayki, utirayanapaqmi ruwasqaykikunaqa, allintapunin chaytaqa yachani”, nispa (Sal. 139:14). Chay hinaqa kamasqakunan sut’ita rikuchiwanchis Diosqa cheqaqpuni kasqanta.

15, 16. a) ¿Imaynatan qelqanchiskuna runakunata yanapashan Diospa kamasqanmanta yachanankupaq? b) “¿Kikillanmantachu paqarimurqan?” nisqa temamanta, ¿mayqen tematan aswan sumaqpaq qhawarirqanki?

¹⁵ Unayñan ¡Rikch’ariy! revista waranqanpi runakunata yanapashan kamasqakunamanta yachachikuywan tukuy atiyniyoq Diosmanta yachanankupaq. Chaypaq qhawarisun 2006 watapi “¿Existe un Creador?” nisqa tema chay revistapi lloqsimusqanmanta. Chay teman lloqsimurqan kawsayqa kikillanmantan paqarimurqan nisqa yachachikuypi hinallataq tukuy imapas pisi tiempollapi kamasqa karqan nisqa yachachikuypi creeqkunata yanapanapaq. Estados Unidos sucursalmanmi huk iñiqmasi kayta qelqarqan: “Chay revistawan llank’asqaykuqa allinpunin karqan. Biología nisqamanta yachachiq profesoran 20 revistakunata mañakurqan alumnonkunapaq”, nispa. Huk iñiqmasin qelqallarqantaq: “Ñoqaqa yaqa 1950 watamanta hinaraqmi Diosta servishani, kunantaq 75 watayoq hinaña kashani. Ichaqa manan hayk’aqpas kusikurqanichu chay ¡Rikch’ariy! revistawan llank’aspa hinaqa”, nispa.

¹⁶ Kay watakunallapin ¡Rikch’ariy! revistapi lloqsimurqan “¿Kikillanmantachu paqarimurqan?” nisqa tema. Chay temakunan willan Diospa tukuy kamasqankuna may sumaqpuni ruwasqa kasqanmanta, runakuna chayta qhawarispa chayman rikch’akuqta imatapas ruway munasqankumantawan. 2010 watapin lloqsimurqan ¿Es la vida obra de un Creador? nisqa folleto. Chay folletopi lloqsimuq munay fotokuna recuadrokunapas, Diosqa kamananpaq tukuy atiyniyoq kasqanta yachanankupaqmi lloqsimurqan. Sapanka temaq tukuyninpi tapuykunapas yuyaymananapaq hinapunin kashan. ¡Chay folletoqa anchatapunin predicayninchispi yanapawanchis!

17, 18. a) ¿Imapin tayta-mamakuna wawaykichista yanapawaqchis? b) ¿Imaynatan familiantin estudiaspa yanapachikushankichis chay folletokunawan?

¹⁷ Tayta-mamakuna, ¿t’aqwirirqankichisñachu wawaykichiswan chay sumaq folletota familiantin estudiasqaykichispi? Chayta ruwankichis chayqa, wawaykichistan yanapankichis Diosta anchata admiranankupaq. Yaqapaschá wawaykikuna escuelamanraq rishanku, paykunatan astawanqa escuelankupi yachachinku Diospi mana iñinankupaq. Cientificokuna, profesorkuna, hinaspapas televisionpi peliculakunapi iman paykunaman creechiyta munanku  evolución nisqaqa cheqaq kasqanta. Chaymi wawaykichista yanapanaykichis 2010 watallapitaq lloqsimuq El origen de la vida. Cinco cuestiones dignas de análisis folletowan hinallataq ¿Es la vida obra de un Creador? folletowan. Chay folletokunan wayna-sipaskunata yanapan ‘allin yuyaywan’ imatapas qhawarinankupaq (Prov. 2:10, 11). Hinaspapas reparanqakun escuelapi yachachisqanku cheqaqchus icha manachus kasqanta.

¹⁸ Mayninpiqa noticiakunapin yanqa willakuykuna lloqsimun cientificokunaq chayllaraq imatapas tarisqankumanta otaq laboratoriokunapi kawsay paqarichisqankumanta. Chaykunawanmi ninku: “Cheqaqtapunin kawsayqa kikillanmanta paqarimurqan”, nispa. El origen de la vida nisqa folleton ruwasqa kashan escuelapi wawakunata yanapanapaq, chay hinapi chay willakuykuna cheqaqpunichus kasqanta kikinkumanta qhawarinankupaq. Tayta-mamakuna, wawaykichista chay folletowan yanapaychis. Chay hinapi imarayku Diospi iñisqankuta mana manchakuspa hukkunaman willanankupaq (leey 1 Pedro 3:15).

19. ¿Imamantan kusisqa kanchis?

¹⁹ Kamasqakunamanta Diospa llaqtanpi lloqsimuq allin sut’inchasqa qelqakunan rikuchiwanchis Diospa sumaq kayninkunata. Chaykunan tanqariwanchis Diosta tukuy sonqowan hatunchanapaq (Sal. 19:1, 2). ¡Maytan kusikunchis tukuy kamaq Diosninchista hatunchaspa! (1 Tim. 1:17.)