E te Silafia?

Pe na siʻomia moni lava Ierusalema e pā e maamaʻai ona tumutumu, lea na valoia e Iesu?

I lana valoaga e faatatau i le faaumatiaga o Ierusalema, sa fetalai ai Iesu i lenā aai e faapea: “E oo mai iā te oe ona aso e fau ai e ou fili se pā e maamaʻai ona tumutumu, e siʻo ai iā te oe, ma faapuapuaga iā te oe mai i itu uma.” (Luka 19:43) Na taunuu moni lava fetalaiga na a Iesu i le tausaga e 70 T.A. ina ua faatūina e Roma, i lalo o le taʻitaʻiga a Tito, se pā e siʻomia ai le aai. E tolu ni māfuaaga sa faia ai e Tito lenā pā—ina ia lē toe mafai ai ona sosola tagata Iutaia, ia faasiilima ai i latou, ma ia matelāina ai seʻia oo ina gauaʻi atu.

E tusa ai ma le faamatalaga a Flavius Josephus, o se tusitala o talafaasolopito i le uluaʻi senituri, o le taimi lava na faia ai le faaiʻuga e fausia lenei pā, o le taimi lava lenā na tauvā ai loa ʻautau eseese ma vaegaʻau toʻalaiti a Roma po o ai e muamua uma ona ati la latou itu ua tofia atu e fai. Pe tusa ma le 10 maila (16 kilomita) le mamao mai itu uma o le aai sa tā uma ai i lalo e ʻautau a Roma ia laau e fau ai le pā, ma e na o le 3 lava aso na ati ai le pā lea e 4 ma le ʻafa maila (7 kilomita) lona faataamilosaga. O le māfuaaga lea “sa lē mafai ai ona toe sosola tagata Iutaia mai le aai,” o le faamatalaga lea a Josephus. Ona e toʻatele na maliliu i le fia aai faapea ma fetauaʻiga i le va o tagata lava o le aai, o lea sa faatoʻilalo ai loa e Roma le aai i le lima masina mulimuli ane ai.

Pe sa fau moni lava e Esekia se alāvai agaʻi atu i Ierusalema?

Sa avea Esekia ma tupu o Iuta mai le 745 T.L.M. i le 717 T.L.M., o le vaitaimi o fetauaʻiga ma le malo malosi o Asuria. Ua taʻu mai i le Tusi Paia na ia faia se galuega telē tele e puipuia ai Ierusalema ma faamautinoa le mauaina pea o le suāvai e tagata uma o le aai. E aofia ai i galuega na ia faia, le fausia o se alāvai e 1,749 futu (533 mita) le umi, e taʻi atu ai le suāvai ina ia oo atu i le aai.—2 Tupu 20:20; 2 Nofoaiga a Tupu 32:1-7, 30.

I le senituri lona 19, na maua ai se alāvai tonu lava faapena. Sa lausilafia e tagata lenā alāvai o le Alāvai a Esekia po o le Alāvai o Seloa. I totonu o le alāvai, sa maua ai se tusitusiga o loo faamatalaina ai le vaega mulimuli o le alāvai na eliina. O foliga o upu ma ituaiga tusitusiga o loo iai, ua manatu ai le toʻatele o ē atamamai sa tusia lenei tusitusiga i le vaitaimi o Esekia. Peitaʻi, i le sefulu tausaga ua mavae, na manatu ai nisi sa fauina lenei alāvai i le pe tusa o le 500 tausaga mulimuli ane i le vaitaimi o Esekia. I le 2003, na lomia ai e se vaega o saienitisi Israeli le latou faaiʻuga e faamautū ai le taimi tonu na fau ai le alāvai. O le ā le latou faaiʻuga na fai?

Na taʻua e Dr. Amos Frumkin, o se polofesa o le Hebrew University of Jerusalem e faapea: “Ina ua faia le suʻesuʻega e taʻu o le carbon-14, ia po o le iloiloina lea o le leva o mea na fau ai le Alāvai o Seloa, faapea foʻi le mea e taʻu o le uranium-thorium, po o le suʻesuʻeina lea o ituaiga elemeni na faaaogā e fau ai, ua faamaonia ai na fauina le alāvai i vaitaimi tonu lava o Esekia.” Na taʻua foʻi i se tala i le tusi faasaienisi e taʻu o le Nature e faapea: “O faamaoniga nei e tolu e pei o le malosi aave uila o loo iai i elemeni, o suʻesuʻega i tusitusiga anamua, ma faamaumauga i talafaasolopito, ua ioe uma e faapea o se vaimea o le 700 T.L.M., o le taimi tonu lea na fausia ai le Alāvai i Seloa e tusa ai ma faatulagaga faale-Tusi Paia.”