1. Aluer se soo ser jighjigh u nan wase a hemba taver yô, gba u se er nyi?

IOR kpishi kaa ér ka akaa a vea fatyô u nengen a mi sha ashe la tseegh vea na jighjigh a mi ye. Se wase ambaaior la aa na Yehova jighjigh nena? Kera kpa, Bibilo kaa ér “Aôndo yô, mayange ma or ngu a nenge a Na ga.” (Yoh. 1:18) Sha nahan yô, se er nan ve jighjigh u se ne Yehova, u a lu “Aôndo u i nengen a Na ga la,” una hemba tavera? (Kol. 1:15) Kwagh u hiihii yô, a gba u se fa atesen a ka a yer mimi u sha kwagh u Yehova la. Maa a gba u se hen u eren tom a Bibilo tsembelee sha er se tese mbagenev er atesen la a lu “yisan kwaghfan u Aôndo” yô.—2 Kor. 10:4, 5.

2, 3. Ka atesen a aiegh ahar a nyi a lu yangen ior u fan mimi u sha kwagh u Aôndo?

² Ityesen igen i i fe i wuee, i i lu yangen ior u fan mimi u sha kwagh u Aôndo yô, ka ityesen i akaauma cii gba duen tsô la. Ityesen i uumace ne nyiman kwagh u Bibilo i er la, shi ngi yangen ior u lun a ishimaverenkeghen kpaa. Kwagh u vesen u ityesen ne i ôr yô ér akaauma cii yange gba duen abu tsô, inja na yô, ngi kaan ér uma ngu a awashima ga.

³ Mbakristu mbagenev di mba tesen ér shawon jimin cii, kua tar wase ne man akaauma cica cii tsa kuma anyom udubu kpuaa tseegh tsô. Alaghga Mbakristu mbagenev vea kaa ér ve na jighjigh a kwagh u Bibilo i er sha kwagh u igbetar la, kpa vea gema a sendegh ér Aôndo yange gba akaa cii ken ayange ataratar, a lun ahwa 24 ken hanma iyange, man i gba akaa shon cii anyom udubu kpuaa tseegh ken ijime. Ityesen ne ka i aiegh. Mbakristu mban ka ve venda kwaghfan u sainsi u a nyiman mnenge ve ne la. Sha nahan yô, ityesen i aiegh ne puu kwagh u Bibilo i er la, nahan i na yô, ka inja er kwagh u Bibilo i er la ngu vough ga, shi taver u lumun a mi nahan. Mba ve lu a imba mnenge ne la mba er ior mbagenev mba sha ayange a mbaapostoli, mba ve lu a gbashima sha kwagh u Aôndo, kpa lu “sha gbenda u kwaghfan ga” la nahan. (Rom. 10:2) Se er nan ve se er tom a Mkaanem ma Aôndo sha u tesen ér atesen a a wa imagh ken asema a ior  taveraa er “ayou a utya” nahan la ka a mimi ga? * Saa se ayol a ase se nôngo kpoghuloo se fa kwagh u Bibilo i tese la a kuma se ve, se fatyô u wasen mbagenev ye.

4. Gba u jighjigh u nan wase una har sha nyi?

⁴ Bibilo kaa a vese ér mfe a doo se ishima. (Anz. 10:14) Yehova soo ér jighjigh u se ne un la a har sha atôakyaa man akav a mimi, i de lu sha mbamhen mba uumace shin aeren a ukwaghaôndo ga. (Ôr Mbaheberu 11:1.) Cii man se na Aôndo jighjigh taveraa yô, gba u se hii lumun ser Yehova ngu. (Ôr Mbaheberu 11:6.) Gba u se gba nan jighjigh tsô ser Aôndo ngu ga, kpa gba u se time sha akav a mimi a a tese ér ngu la, shi se er tom a tahav mbu se lu a mi u henen sha kwagh la.

5. Ka ityôkyaa i môm i nyi i ne ve i doo u se lumun ser Aôndo ngu?

⁵ Apostoli Paulu na se ityôkyaa i môm i i ne ve i doo u se lumun ser Aôndo ngu yô, shin er se fatyô u nengen a na ga nahan kpaa. Paulu yange nger kwagh sha kwagh u Yehova kaa ér: “Hii sha igbetar je mba nengen a mlu Na u i nengen a mi sha ashe ga la, inja na yô, ka agee a Na a tsôron man mlu Na u sha inja i Aôndo la, mba nengen a mi sha ashe a ishima ken aeren a Na.” (Rom. 1:20) U wase or u nan lu tan akperan ér Aôndo ngu ga la u nengen a mimi u mkaanem ma Aôndo yange mgbegha Paulu nger man nena? U fatyô u timen vea nan sha akav a sha kwagh u igbetar agen, a a tese ér Orgban wase ngu a tahav man kwaghfan la. Ka akaa shon je i pase shin heen ne.

6, 7. Se nenge a tahav mbu Yehova ken akaa ahar a a gbe ér a kuran se la nena?

⁶ Se nenge a tahav mbu Aôndo ken akaa ahar a a gbe a ér a kuran se yô; ka ahumbe a a kase tar wase ne la, man tahav mbu tar u lu a mi mbu urugh kwagh, mbu i yer ér mageneeti la je la. U tesen ikyav yô, ahumbe a a kase tar wase ne la nga wasen se u ôôn tseegh tsô ga, nga a kura se kpaa. Sha nyi gbenda nahana? Aluer uzegembaawenev mba ka ve osough sha iamegh la va gba shin tar yô, vea vihi u caveraa je. Kpa kwagh fe eren nahan ga, sha ci u awen ne nga a va nyôron sha kwavaôndo yô, a hia sha ahumbe ne kera. Ka awen ne je ka a hia ve i lu er ishan usough sha kwavaôndo tugh nahan ye.

⁷ Tahav mbu tar u lu a mi mbu urugh kwagh la kpa mbu kor se sha u kwagh a de eren se ga. Tahav mbu mageneeti mbun mbu shin atô u taregh, mbu a iyôgh ki soughon sha mi kpishi. Tahav mbu mageneeti mbun ka mbu due mbu samber wuee zan zan i za kighir sha iamegh. Kwagh ne ka a kura se sha mtseenem ma iyange kua akaa a bo a nga a bughur sha mi a haan shin inya la. Doo se kpishi er mageneeti ne ka a kura tar wase ne, u kera hia kera sha ci u mtseenem man ga yô. Kpa ngu a suse mtsee ne kera, shin a hide a tindi a mi sha iamegh. Se fatyô u nengen a ikyav i tahav mbu mageneeti mbu i nengen a mi sha ashe ga mbun shighe u tugh ka mbua ile ken vegher u ken Imbusutarimese man i Imbusutariyan ve, iusu i doon u kenger i yegh sha kwavaôndo bong la. Kwagh ne tese ér “mtaver u tahav” mbu Yehova ka kwagh u nyiman ga.—Ôr Yesaia 40:26.

8, 9. Se fatyô u nengen a kwaghfan u Yehova sha gbenda u a er tar ne ér akaauma a za hemen u lun sha mi la nena?

⁸ Se fatyô u nengen a kwaghfan u Yehova sha gbenda u a er tar ne ér akaauma a za hemen u lun sha mi la. Ikyav i tesen yô: Tôô ase wer u ngu ken gar u i we un gir, u ior ve lu ker kpishi, kpa gema ngu a gbenda u zuan a mngerem ma dedoo ken won ga, shin u duen a ihyôghonov za haan ken won kpaa ga. Imba gar ne ica a gba tsô una hingir côugh côugh, shi or a kera fatyô u lun ker kpaa ga. Kwagh u tar wase ne kpa nôngo u lun er gar la nahan. Ngu a mngerem ma dedoo akuma akuma, shi taver kpishi u kuran  ihyôghonov mbi ker za haan sha iamegh. Nahan cii kpa, tar ne wase akaauma a a lu ker la nga uma sha ikyov ikyov hegen. Sha ci u nyi? Sha ci u tar ne ngu a gbenda u kpiligh iyol u hiden sôron akaa a a saa ishe la, sha er aa lu akaauma a iwasen yô.

⁹ Nenge ase er tar ne ka u sôr ahumbe a dedoo a se ôôn a mi la yô. Akaauma ubiliôn imôngo ka aa ôôn yô, a kuran ahumbe a dedoo ken iyol, a geman a haan ahumbe a bo kera. Nahan cii kpa, ahumbe a dedoo la nga been sha won ga, shi ahumbe a bo la kpa nga ngeen sha tar ka za karen ikyaa inya ga. Er nan ve kwagh ka a lu nahana? Se zua a mlumun sha mpin ne sha gbenda u kpiligh u imendenev mbi eren tom a iwanger i iyange la. Imendenev ka mbi kura ahumbe a bo ne, man iwanger i iyange kua mngerem, maa mbi gema mbi na se ahumbe a dedoo man kwaghyan u nan se agee ken iyol. Ka sea ôôn sea kuran ahumbe a dedoo a imendenev mbin mbi ne se la yô, gbenda u tar u sôron ahumbe ne la u ningir u tser shi u hide u hii. Nahan Yehova ngu eren tom a imendenev mbi a gbe la sha u nan “uumace cii uma man iôôn.” (Aer. 17:25) Nenge imba kwaghfan la sha wono!

10, 11. Kokombu man maanama ka ve tese kwaghfan u Yehova nena?

¹⁰ Shi se fatyô u nengen a kwaghfan u Yehova la ken akaauma kpishi a a gbe, a lu sha tar la kpaa. Kwaghtôvon tese ér akaauma atô kposo kposo nga shin tar ne kuma er hii miliôn 2 zan zan miliôn 100 nahan. (Ôr Pasalmi 104:24.) Nenge ase ikyav i tesen ér Yehova ngu a kwaghfan, ken akaa agen kpuaa a a gbe la.

¹¹ Ikyav i tesen yô, kokombu ngu a mhirinim ma ma ndahar kpishi je er zwa biro nahan yô. Nahan cii kpa, kokombu ngu a tahav mbu moughon ken tar u Kanada purugh nôngon u kuman je er ukilomita 3,000 nahan, yemen ken tar u Mexico. Ka iyange ka i wase un u fan vegher u una purugh a yem ye. Kpa iyange ka ia goom nahan a er nena? Yehova gba mhirinim ma kokombu ma ma ndahar kpishi man sha u shighe u iyange i goom kpa ma a wase un u fan ape a lu zan yô. Shin time ase sha kwagh u maanama kpaa. Maanama ngu a ashe ahar a a nengen a mi yô. Hanma ishe i maanama yô, ngi a ujingi mba nengen a mi je kuma 30,000. Er ujingi mban ve ngee nahan kpa, mhirinim ma maanama ma ma ndahar kpishi la ka ma fatyô u fan kwagh u a lu zan hemen ken hanma ijingi cii, shi ankwagh ka una er tseka je a nenge a mi.

12, 13. Ka nyi i kpiligh we iyol sha gbenda u Yehova a er aveghemakaa a nderan uma, a a lu ken iyol you laa?

¹² Kwagh u hemban kpiligh iyol je yô ka gbenda u Yehova er aveghemakaa a nderan uma a i yer ér cells la. Ikyav i tesen yô, iyol you ngi a aveghemakaa ne je kuma triliôn 100. Ken hanma iveghemkwagh i i lu ken iyol you cii yô, ankwagh u ndahar kpishi ugen u lun er kor nahan ngu ker, mba yer kôvora ér DNA. I wa mkaanem ma nderan iyol you jimin cii la ken DNA ne.

¹³ DNA ka a koso mkaanem i kuma nena? Tôô ase mkaanem ma ivurugh ki DNA i môm tseegh ka ki koso la kar sha mkaanem ma tser u CD môm ka u koso la. Mkaanem ma ma lu ken dikishenali jimin cii, a fatyô u koson ken tser u CD môm tseegh, man kwagh ne kpilighyol sha  ci u tser u CD ka di an-roba u cuku u lun paa paa tsô. Nahan cii kpa, ivurugh ki DNA i môm tseegh kia fatyô u koson mkaanem ma a tôô icer i CD triliôn môm a kura ker yô! U ôron sha gbenda ugen yô, mkaanem ma ma lu ken DNA u uman, u i hee shin cokeli u cuku tseegh kpa kuma u a ndera uma u iorov biliôn utaankaruhar mba ve lu sha tar nyian ne cii a mi a kuma kwa 350!

14. Akaa a mbatimen sha kwagh u sainsi ve zough a mi la na yô, u nenge kwagh u Yehova nena?

¹⁴ Tor Davidi yange pase kwagh u mkaanem ma ma kom u a er or a mi la inja er Yehova Aôndo nger ma shin takerada nahan. A kaa ér: “Ashe a Ou nenge ijenawambe yam, man i nger a ken ruamabera Wou cii, ka ayange a i vande veren mo a je la, zum u iyange i môm i môm lu a lu ga yô.” (Ps. 139:16) Ka nahan man zum u Davidi hen sha gbenda u Yehova gba un la ve, kwagh ne mgbegha un wuese un ye. Akaa a mbatimen sha kwagh u sainsi ve zough a mi sha kwagh u iyol i or ken anyom a a sember karen ne na yô, seer kpiligh se iyol sha gbenda u Yehova a gbe se la. Akaa a i zough a mi ne seer nan se ityôkyaa i lumun a kwagh u orpasalmi yange nger sha kwagh u Yehova la, ér: “M ngu wuese We er U erem m lu kwagh u cieryol man u kpilighyol kpaa yô; ityom You kpiligh iyol, uma wam kpaa fa nahan dedoo!” (Ps. 139:14) Akaa a i gbe a la nga tesen ér mimi je Aôndo ngu!

15, 16. (a) Ityakerada yase wase se u lun a iwuese sha akaa a Yehova a gbe la nena? (b) Ka ngeren u han ken ngeren mba i gber sha itinekwagh i i kaa ér “Was It Designed?” (“I Gba a Gbaa?”) la, a hembe doon we?

¹⁵ Magazin u Awake! la wase ior umiliôn imôngo ica gba hegen, u nengen a kwagh u akaa a i gbe a la a lu pasen sha kwagh u Aôndo u uma yô. Ikyav i tesen yô, Awake! u Setemba 2006 la yange lu a itinekwagh ér “Is There a Creator?” (Or Ngu U Nan Gbe Akaa Yôô?) Ngeren u u Awake! la cii pon ityesen i aiegh i akaauma gba duen tsô la, man ityesen i í gba akaa cii anyom udubu kpuaa tseegh ken ijime la. Kwaseshiada ugen yange nger afishi a branci a ken tar u Amerika la kwagh sha kwagh u sema Awake! la kaa ér: “Angwe u nan ior Awake! u lun a ngeren u pasen semakwagh ne yange za doo kpen kpen. Kwase ugen yange sôn ukôpi 20. Kwase ne ka tica u tesen gbaa u kwaghhenen u timen sha akaauma u i yer ér biology la. Yange soo u nan hanma wanyemakeranta na kôpi môm.” Anmgbian ugen nger wener: “Er inyom i 1940 lu zan u za been la je tsô m ndera pasen kwagh sha gbashima zan zan hegen, m ngu zulum anyom 75, kpa mayange m ngu a pase kwagh i doom er ken uwer u se ne ior Awake! u pasen semakwagh ne nahan ga.”

¹⁶ Ken anyom a karen ne, i gema gberen ngeren mbagenev ken mbamgber mba Awake! kpishi, sha itinekwagh i “Was It Designed?” (“I Gba a Gbaa?”) la. Ngeren mba tiônôô mban tese gbenda u kpilighyol u i gbe akaa la, shi ve pase igbenda i uumace ve nôngo ér vea kav iwavaren i Orgbanakaa u Hemban la kpaa. Shi ken inyom 2010 la, i due a antakerada ugen u wasen se u nan Aôndo icivir, u a lu a itinekwagh ér Was Life Created? (I Gba a Gba Akaaumaa?) la. Antakerada ne ngu a ufoto mba doon ashe kua akaakpelan a tesen kwagh a mi, a i er sha u a̱ wase se u lun a iwuese sha akaa a Yehova a gbe la yô. Mbampin mba i pin ken mbee u hanma vegher u antakerada ne la vea wase or u nan lu ôron un la u henen sha kwagh u nan sember henen la. Ka i doo ú u eren tom a antakerada ne shighe u ú lu pasen kwagh sha uya uya man ken igbar, shin shighe u ian i dugh kpa?

17, 18. (a) Mbamaren, ne er nan ve ne wase mbayev enev vea lu a vangertiôr shighe u ve lu pasen jighjigh ve u nan laa? (b) Ne er tom a antyakeradav mba ve er kwagh u igbetar la ken mcivir wen u hen tsombor la nena?

¹⁷ Ne mbamaren, ne time sha antakerada u doon tsung ne vea mbayev enev ken mcivir wen u hen tsombor la vee? Aluer ne er nahan yô, kwagh ne una wase ve u wuese Aôndo u uma. Alaghga u ngu a mbayev mba hemban anyom pue, mba ve lu zan kôleeji yô. Ka ve je mbatesen ityesen i akaa cii gba duen tsô la ka ve nôngon kpoghuloo ér vea tsugh ve ve̱  na jighjigh ér Orgbanakaa ngu ga ye. Mbatimen sha kwagh u sainsi man atica a ken makeranta man akaa a i tesen sha televishen sha kwagh u igbetar la, man ufiim, ka ve tese ér ityesen i akaa cii gba duen tsô la ka i mimi. U fatyô u wasen mbayev ou u vendan ityesen ne, sha u eren tom a antakerada ugen u yange i due a mi ken inyom i 2010, a lu a itinekwagh ér The Origin of Life—Five Questions Worth Asking (Mhii u Uma—Mbampin Utaan mba I Doo u A Pine Yô) la. Antakerada ne kpa ngu a wase agumaior u ‘eren kwagh sha inja,’ vough er antakerada u Was Life Created? la nahan. (Anz. 2:10, 11) Ngu a tese ve u karen kwagh u i tese ve ken makeranta la fan una lu u mimi yô.

¹⁸ I er antakerada u Origin of Life la ér a wase mbayevmakeranta u tôvon sha abaver a nyohon ken ato a ka i due a mi ér mbatimen sha kwagh u sainsi zua a akuhe a annyamev mba ngise i fa kwagh ve ga, a a tese ér ityesen i akaauma gba duen tsô la ka i mimi la. Á taver ve ishima ér ve kar ayol a ve ve nenge aluer abaver la nahan tese ér yange orumace due ken inyam mimi mimi yô. Shi á tese ve er vea na mlumun sha akaa a ior ve senge ér mbatimen sha kwagh u sainsi tôv ken ayou a ve a timen sha akaa la, nahan ve due a ikyav i tesen ér uma yange gba hiin abu tsô la. Mbamaren, aluer ne er tom a antyakeradav mban yô, ne kôrcio u wasen mbayev enev u lun a vangertiôr shighe u ve lu pasen mbagenev er i hii ve ve ne jighjigh ér Orgbanakaa nan ngu yô.—Ôr 1 Peteru 3:15.

19. Se cii se mba a ian i eren nyi?

¹⁹ Ityakerada i nongo u Yehova, ka u tov sha akaa vighe vighe cii ve u gber ne ka i wase se u nengen a aeren a na a dedoo la ken akaa a a gbe la. Akaa a a gbe ne cii na yô, doo se u wuese Aôndo wase. (Ps. 19:1, 2) Se mba a ian i wuese Yehova, u a gbe akaa cii la, shi nan un icivir i a kom u a na un la kpaa!—1 Tim. 1:17.