‘Uhinga ‘Oku Kei Mahu‘inga Ai ‘a e Angavaivaí
“Ko e angavaivai ‘oku ai ‘ene poto.”—PAL. 11:2.
HIVA: 38, 11
1, 2. Ko e hā na‘e taliteke‘i ai ‘e he ‘Otuá ‘a Saulá? (Sio ki he ‘uluaki fakatātā ‘i he kupú ni.)
‘I HE taimi na‘e fili ai ‘e Sihova ‘a e Saula ke hoko ko e tu‘í, na‘e angavaivai ‘a Saula. (1 Sām. 9:1, 2, 21; 10:20-24) Ka ‘i he lolotonga ‘ene hoko ko e tu‘í, na‘e kamata ke ne ‘afungi. ‘I he tu‘unga ‘e taha, na‘e ha‘u ‘a e kau Filisitia ‘e laui afe ke faitau mo e kau ‘Isilelí. Na‘e tala ‘e he palōfita ko Sāmiuelá kia Saula te ne ha‘u ‘o ‘oatu ha feilaulau kia Sihova. Kae kehe, ki mu‘a ke a‘u atu ‘a Sāmiuelá, na‘e manavahē ‘a e kau ‘Isilelí pea li‘aki ‘e he tokolahi ‘o kinautolu ‘a Saula. Na‘á ne hoko ‘o ta‘ekātaki pea ‘i he ‘ikai ke ne tatali kia Sāmiuelá, na‘á ne ‘oatu ‘e ia ‘a e feilaulaú. Na‘e ‘ikai ke ma‘u ‘e Saula ha mafai ke fai eni, pea na‘e houhau ‘a Sihova.—1 Sām. 13:5-9.
2 ‘I he a‘u atu ‘a Sāmiuelá, na‘á ne valoki‘i ‘a Saula ‘i he‘ene talangata‘a kia Sihová. Ka na‘e ‘ikai ke fakakaukau ‘a Saula ia na‘á ne fai ha kovi. Na‘á ne feinga ke kumi kalofanga, pea a‘u ‘o ne tukuaki‘i ‘a e ni‘ihi kehé ki he‘ene fehālākí. (1 Sām. 13:10-14) Talu mei he taimi ko iá, na‘e toe fai ‘e Saula mo e ngaahi tō‘onga hīkisia kehe. Ko ia na‘e taliteke‘i ia ‘e Sihova mei he‘ene hoko ko e tu‘í. (1 Sām. 15:22, 23) Na‘e kamata lelei ‘a e mo‘ui ‘a Saulá ka na‘e iku ‘o kovi ‘aupito.—1 Sām. 31:1-6.
3. (a) Ko e hā ‘a e fakakaukau ‘a e kakai tokolahi fekau‘aki mo e angavaivaí? (e) Ko e hā ‘a e ongo fehu‘i te tau talí?
3 ‘Oku ongo‘i ‘e he kakai tokolahi ‘i he ‘ahó ni ‘oku ‘ikai lava ke nau angavaivai pea ‘i he taimi tatau te nau hoko ai ‘o lavame‘a ‘i he mo‘uí pe ngāué. ‘Oku nau pōlepole fekau‘aki mo kinautolu ke nau hā lelei ange ‘i he ni‘ihi kehé. Ko e fakatātaá, na‘e pehē ‘e ha tokotaha ‘eti faiva mo fakapolitikale ‘iloa: “Ko e angavaivaí ‘oku ‘ikai ko ha fo‘i lea ia ‘oku ngāue‘aki kiate au ‘i ha fa‘ahinga founga—‘oku ou tui he‘ikai ‘aupito hoko ia.” Neongo ia, ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke angavaivai ha Kalisitiane? Ko e hā ‘a e angavaivai, pea ko e hā ‘oku ‘ikai ko e angavaivaí? ‘I he kupu ko ení, te tau tali ai ‘a e ongo fehu‘i ko ení. Pea ‘i he kupu hoko maí, te tau sio ai ki he founga ‘e lava ke tau hanganaki angavaivai aí na‘a mo e taimi ‘oku faingata‘a nai ai ke fai peheé.
KO E HĀ ‘OKU MAHU‘INGA AI ‘A E ANGAVAIVAÍ?
4. Ko e hā ‘a e ‘afungi?
4 ‘Oku fakahaa‘i ‘e he Tohi Tapú ko e ‘afungí ko e fehangahangai ia ‘o e angavaivaí. (Lau ‘a e Palōveepi 11:2.) Na‘e kōlenga ‘a Tēvita kia Sihova: “Ta‘ofi foki ho‘o tamaio‘eiki mei he ngaahi angahala ‘oku fai pau‘u [pe ‘afungí].” (Saame 19:13) Ko e hā ‘a e ‘afungi? Ko hono fai ha me‘a ‘oku ‘ikai ha‘atau totonu pe mafai ke fai ia, koe‘uhí mahalo ko ‘etau ta‘ekātakí pe pōlepolé. Ko kitautolu kotoa ‘i he taimi ‘e ni‘ihi kuo tau fai ha me‘a ‘i he ‘afungi koe‘uhí ko ‘etau ta‘ehaohaoá. Ka ‘i he‘etau ako mei he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a Tu‘i Saulá, kapau ‘oku hoko eni ‘o tō‘onga‘aki, he‘ikai ke fakahōifua ia kia Sihova. ‘Oku pehē ‘e he Saame 119:21 ko Sihová te ne “valoki ‘a e fielahi [pe ‘afungí].” Ko e hā ‘okú ne fai pehē aí?
5. Ko e hā ‘oku hoko ai ‘a e ‘afungí ko ha fehālaaki mafatukitukí?
5 ‘Uluakí, kapau ‘oku tau fai ha me‘a ‘i he ‘afungi, ‘oku tau fakahaa‘i ai ‘a e ta‘efaka‘apa‘apa kia Sihova, ko hotau ‘Otuá mo e Pulé. Uá, ‘i he taimi ‘oku tau fai ai ha ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai ha‘atau mafai ke fai ia, ngalingali te tau fakakikihi mo ta‘efelotoi ai mo e kakai kehé. (Pal. 13:10) Pea tolú, te tau hā ngalivale nai ‘i he taimi ‘e ‘ilo‘i ai ‘e he ni‘ihi kehé kuo tau fai ha me‘a ‘i he ‘afungi. (Luke 14:8, 9) Ko e mo‘oni, ‘oku lava ke tau ‘ilo‘i ‘a e ‘uhinga ‘oku fiema‘u ai ‘e Sihova ke tau angavaivaí.
KO E HĀ ‘OKU KAUNGA KI HE ANGAVAIVAÍ?
6, 7. Ko e hā ‘a e fekau‘aki ‘a e angavaivaí mo e anga-fakatōkilaló?
6 ‘Oku fekau‘aki vāofi ‘a e angavaivaí mo e anga-fakatōkilaló. Ko ha Kalisitiane anga-fakatōkilalo ‘oku ‘ikai ke pōlepole ka ‘okú ne vakai ki he ni‘ihi kehé ‘oku nau mā‘olunga ange ‘iate ia. (Fil. 2:3) Ko ha tokotaha anga-fakatōkilalo ‘okú ne toe angavaivai ma‘u pē. ‘Okú ne lāu‘ilo ki hono ngata‘angá, pea ‘okú ne fakahaa‘i anga-fakatōkilalo ‘ene ngaahi fehālākí. ‘Okú ne loto-lelei ke fanongo ki he ngaahi fakakaukau ‘a e kakai kehé pea ako mei ai. Ko ha tokotaha anga-fakatōkilalo ‘okú ne fakahōifua‘i mo‘oni ‘a Sihova.
7 ‘Oku fakahaa‘i ‘i he Tohi Tapú ko ha tokotaha angavaivai ‘okú ne ‘ilo‘i ia pea ‘okú ne ‘ilo‘i ‘a e ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai ke ne malava ‘o faí pe ngaahi me‘a ‘okú ne malava ‘o faí. ‘Oku tokoni eni ke ne faka‘apa‘apa‘i ‘a e ni‘ihi kehé pea fakafeangai lelei ai kia kinautolu.
8. Ke hanganaki angavaivaí, ko e hā ‘a e fa‘ahinga fakakaukau ‘oku totonu ke tau faka‘ehi‘ehi mei aí?
8 Kae kehe, ‘e lava ke tau kamata fakakaukau ‘i ha founga ‘afungi ‘o ‘ikai ke tau fakatokanga‘i ia. ‘Oku anga-fēfē nai ‘ene hoko ení? Te tau kamata nai ke ongo‘i ‘oku tau Loma 12:16) Pe ‘oku kamata nai ke tau tohoaki‘i mai ha tokanga tōtu‘a kia kitautolu. (1 Tīm. 2:9, 10) ‘E a‘u nai ‘o tau kamata ke tala ki he ni‘ihi kehé ‘a e me‘a ‘oku totonu pe ‘ikai totonu ke nau faí.—1 Kol. 4:6.
mahu‘inga ange ‘i he ni‘ihi kehé koe‘uhí ‘oku tau ma‘u ‘a e ngaahi fatongia pau pe ko e fa‘ahinga ‘oku tau ‘ilo‘i lelei ‘i he fakataha‘angá. (9. Ko e hā kuo hoko ai ‘a e ni‘ihi ‘o ‘afungí? ‘Omai ha fakatātā Fakatohitapu.
9 ‘E lava ke tau kamata ke ‘afungi kapau ‘e ‘ikai ke tau mapule‘i ‘etau ngaahi holi fehālākí. Kuo hoko ‘a e tokolahi ‘o ‘afungi koe‘uhí ‘oku nau loto ke fakalāngilangi‘i kinautolu, meheka ki he ni‘ihi kehé, pe ‘ikai mapule‘i ‘enau ‘itá. Na‘e hoko eni ki he ni‘ihi ‘oku lave ki ai ‘i he Tohi Tapú, hangē ko ‘Apisalome, ‘Ūsaia mo Nepukanesa. Na‘e fakahaa‘i mahino ‘e Sihova kia kinautolu ‘a e fiema‘u ke nau hoko ‘o anga-fakatōkilaló.—2 Sām. 15:1-6; 18:9-17; 2 Kal. 26:16-21; Tan. 5:18-21.
10. Ko e hā ‘oku totonu ai ke tau faka‘ehi‘ehi mei hono fakamāu‘i ‘a e fakaue‘iloto ‘a e kakai kehé? ‘Omai ha fakatātā Fakatohitapu.
10 ‘Oku ‘i ai nai ha ngaahi ‘uhinga kehe ‘oku ‘ikai ai ke angavaivai ‘a e kakaí ‘i he taimi ‘e ni‘ihi. Fakakaukau ki he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a ‘Apimeleki mo Pitá. (Sēn. 20:2-7; Māt. 26:31-35) Na‘e ‘afungi ‘a e ongo tangata ko ení? Pe na‘e ‘ikai nai ke na ‘ilo‘i ‘a e ngaahi mo‘oni‘i me‘a kotoa pe fai ta‘efakakaukau‘i ha me‘a? Koe‘uhí ‘oku ‘ikai lava ke tau sio ki he lotó, ‘oku totonu ke ‘oua te tau fakamāu‘i ‘a e fakaue‘iloto ‘a e kakai kehé.—Lau ‘a e Sēmisi 4:12.
KO HO FATONGIA ‘I HE FOKOTU‘UTU‘U ‘A E ‘OTUÁ
11. Ko e hā ‘oku fiema‘u ke tau mahino‘í?
11 Ko ha tokotaha angavaivai ‘okú ne mahino‘i hono fatongia ‘i he fokotu‘utu‘u ‘a e ‘Otuá. Ko Sihová ko e ‘Otua ia ‘o e maau. Kuó ne ‘oange ki he mēmipa taki taha ha fatongia ‘i he fakataha‘angá. ‘Oku fiema‘u kotoa kitautolu. Kuo ‘omai ‘e Sihova kiate kitautolu taki taha ‘a e me‘a‘ofa, pōto‘i, talēniti, pe malava kehekehe, pea ‘okú ne faka‘atā kitautolu ke tau fili ‘a e founga te ngāue‘aki ai iá. Kapau ‘oku tau angavaivai, te tau ngāue‘aki ‘a e me‘a‘ofá ‘i he founga ‘oku fiema‘u mai ‘e Sihová. (Loma 12:4-8) ‘Oku tau ‘ilo‘i ‘oku ‘amanekina mai ‘e Sihova ke tau ngāue‘aki kinautolu ke fakalāngilangi‘i ia mo tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé.—Lau ‘a e 1 Pita 4:10.
12, 13. Ko e hā ‘oku totonu ke tau manatu‘í kapau ‘oku tau hokosia ha ngaahi liliu ‘i he‘etau ngāue kia Sihová?
12 Ko e me‘a ‘oku tau fai ‘i he ngāue ‘a Sihová ‘e liliu nai ‘i he faai mai ‘a e taimí. Ko e fakatātaá, fakakaukau ki he ngaahi liliu na‘e hokosia ‘e Sīsuú. ‘Uluakí, na‘á ne toko taha mo ‘ene Tamaí. (Pal. 8:22) Na‘á ne tokoni leva kia Sihova ki hono ngaohi ‘a e kau ‘āngeló, ‘univēsí mo e fa‘ahinga ‘o e tangatá. (Kol. 1:16) Ki mui ai, na‘e fekau‘i mai ia ki he māmaní. Na‘e ‘alo‘i ia ko ha ki‘i pēpē fakaetangata pea na‘á ne tupu hake leva ‘o hoko ko ha tokotaha lahi. (Fil. 2:7) Hili ‘ene pekiá, na‘e foki ‘a Sīsū ki hēvani, pea ‘i he 1914 na‘á ne hoko ko e Tu‘i ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá. (Hep. 2:9) Pea ‘i he kaha‘ú, hili ‘ene pule ko e Tu‘i ‘i he ta‘u ‘e taha afé, ‘e fakafoki ‘e Sīsū ‘a e Pule‘angá kia Sihova koe‘uhí “ke hoko ‘a e ‘Otuá ‘o tāfataha ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē ki he tokotaha kotoa pē.”—1 Kol. 15:28.
13 Te tau toe hokosia nai ha ngaahi liliu ‘i he‘etau mo‘uí. ‘I he taimi ‘e ni‘ihi ‘e liliu nai hotau ngaahi fatongiá koe‘uhí ko e ngaahi fili na‘a tau faí. Ko e fakatātaá, mahalo pē na‘e te‘eki ke tau mali pea tau fili leva ke mali. Pe ‘oku tau ma‘u nai ha fānau. Ki mui aí, na‘a tau fili nai ke fai ha ngaahi fe‘unu‘aki koe‘uhí ke tau lava ‘o ngāue taimi kakato kia Sihova. ‘I ha taimi kehe, ‘e liliu nai hotau Hep. 6:10.
ngaahi fatongiá koe‘uhí ko hotau ngaahi tu‘ungá. Te tau malava nai ke fai ha ngaahi me‘a lahi ange pe si‘isi‘i ange. Kae tatau ai pē pe ‘oku tau kei iiki pe ta‘umotu‘a, mo‘ui lelei pe mahamahaki, ‘oku ‘afio‘i ‘e Sihova ‘a e founga ‘e lava ke tau taki taha fai ai hotau lelei tahá ke tauhi kiate ia. ‘Oku ‘ikai ke ne ‘amanekina ha me‘a lahi ange meiate kitautolu ‘i he me‘a ‘e lava ke tau faí. Pea ‘okú ne fiefia ‘aupito ‘i ha me‘a pē ‘oku tau fai ma‘ana.—14. ‘E lava fēfē ke hoko ‘a e tō‘onga angavaivaí ‘o tokoni‘i kitautolu ke tau fiemālie pē mo fiefia ‘i ha fa‘ahinga tu‘unga?
14 Na‘e fiefia ‘a Sīsū ‘i ha ngāue pē na‘e ‘oange ‘e Sihova kiate iá, pea ‘e lava ke tau fiefia foki mo kitautolu. (Pal. 8:30, 31) Ko ha tokotaha angavaivai ‘okú ne fiemālie pē ‘i he ngāue mo e fatongia ‘okú ne fai ‘i he fakataha‘angá. ‘Oku ‘ikai ke ne tokangataha ki he me‘a ‘oku fai ‘e he kakai kehé. ‘I hono kehé, ‘okú ne fiemālie pē ‘i he fatongia ‘okú ne ma‘u ‘i he kautaha ‘a e ‘Otuá. ‘Okú ne vakai ki ai ko e ha‘u ia meia Sihova. Ko ha tokotaha angavaivai ‘okú ne toe faka‘apa‘apa‘i ‘a e ni‘ihi kehé pea fiefia ke poupou‘i kinautolu. ‘Okú ne ‘ilo‘i kuo toe ‘oange ‘e Sihova ha fatongia kia kinautolu foki.—Loma 12:10.
KO E VAKAI TOTONU KI HE ANGAVAIVAÍ
15. Ko e hā ‘e lava ke tau ako mei he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a Kitioné?
15 Ko Kitioné ko ha fa‘ifa‘itaki‘anga lelei ‘aupito ia ‘o e angavaivaí. ‘I he taimi na‘e vahe‘i ai ia ‘e Sihova ke ne fakahaofi ‘a ‘Isileli mei he kau Mitianí, na‘e pehē ‘e Kitione: “Ko e kogakau ‘oku ou kau ki ai ko e vaivai Fkm. 6:15) Ka na‘e falala ‘a Kitione kia Sihova pea tali ‘a e ngāué. Na‘e fakapapau‘i leva ‘e Kitione na‘á ne mahino‘i kakato ‘a e me‘a na‘e fiema‘u ‘e Sihova meiate iá pea lotu ‘o kole ‘ene tatakí. (Fkm. 6:36-40) Ko Kitioné ko ha tangata mālohi mo loto-to‘a, ka na‘á ne toe fakapotopoto mo tokanga. (Fkm. 6:11, 27) Ki mui aí, ‘i he taimi na‘e loto ai ‘a e kakaí ke ne pule‘i kinautolú, na‘á ne fakafisi. Hili ‘ene fai ‘a e me‘a na‘e kole ange ‘e Sihova ke ne faí, na‘á ne foki ki ‘api.—Fkm. 8:22, 23, 29.
taha ia ‘ia Manase, pea ko e si‘i taha au ‘i he fale o ‘eku tamai.” (16, 17. ‘E lava fēfē ke fakalakalaka ha tokotaha angavaivai?
16 Kapau ‘oku tali ‘e ha taha ha vāhenga-ngāue fo‘ou pe loto ke fai ha me‘a lahi ange ‘i he fakataha‘angá, ‘oku ‘ikai ‘uhinga iá ‘oku ‘ikai ke ne angavaivai. ‘Oku pehē ‘e he Tohi Tapú ‘oku lelei ki ha sevāniti ‘a Sihova ke ne loto ke ngāue kakato ange ma‘a hono fanga tokouá pea laka ki mu‘a, pe fakalakalaka. (1 Tīm. 4:13-15) Ka ‘oku tau fiema‘u ha vāhenga-ngāue fo‘ou ke tau fakalakalaka ai? ‘Ikai. Ko kitautolu kotoa ‘e lava ke tau hanganaki fakalelei‘i hotau anga‘itangata faka-Kalisitiané mo e malava kuo foaki mai ‘e Sihová koe‘uhí ke toe lelei ange ai ‘etau tauhi kiate iá pea tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé.
17 Ki mu‘a ke ne tali ha vāhenga-ngāué, ‘oku ‘ilo‘i ‘e ha tokotaha angavaivai ‘a e me‘a ‘e fiema‘u meiate iá. ‘Okú ne lotu fekau‘aki mo ia pea fakakaukau fakalelei pe te ne malava ke fai ‘a e ngāué. Te ne kei ma‘u ha taimi mo e ivi fe‘unga ke fai ai ‘a e me‘a mahu‘inga kehé? Kapau ‘oku ‘ikai, ‘e lava ke fai ‘e he ni‘ihi kehé ‘a e ni‘ihi ‘o e ngāue ‘okú ne lolotonga faí? Hili ‘ene fakakaukau ki he me‘á ni, ‘e fili nai ha tokotaha angavaivai he‘ikai lava ke ne tokanga‘i lelei ‘a e fatongia fo‘ou ko ení. Kapau ‘oku tau angavaivai, ‘e fiema‘u ke tau lea ‘ikai.
18. (a) Ko e hā ‘e fai ‘e ha tokotaha angavaivai ‘i he taimi ‘oku ‘oange ai kiate ia ha vāhenga-ngāue fo‘oú? (e) ‘Oku anga-fēfē hono tokoni‘i kitautolu ‘e he Loma 12:3 ke tau hoko ‘o angavaivaí?
18 ‘Oku fiema‘u ‘e Sihova ke tau ‘aeva i he agavaivai’ mo ia. (Mai. 6:8, PM) Ko ia ‘i hono ‘omai kia kitautolu ha vāhenga-ngāue fo‘ou, ‘oku tau kumi ki he‘ene tatakí pea kole tokoni kiate ia, ‘o hangē ko ia na‘e fai ‘e Kitioné. ‘Oku fiema‘u ke tau fakakaukau fakamātoato fekau‘aki mo e me‘a ‘oku tala mai ‘e Sihova fakafou ‘i he Tohi Tapú mo ‘ene kautahá. ‘Ofa ke tau manatu‘i ko e hā pē ha me‘a ‘oku malava ke tau fai ‘i he‘ene ngāué ‘oku ‘ikai koe‘uhí ko ha malava pē ‘oku tau ma‘u ka koe‘uhí ‘oku anga-fakatōkilalo mo loto-lelei ‘a Sihova ke tokoni‘i kitautolu. (Saame 18:35) Ko ha tokotaha angavaivai ‘e ‘ikai ke ne “fakakaukau kiate ia tonu ‘o mahulu hake ia ‘i he me‘a ‘oku totonu ke fakakaukau ki aí.”—Lau ‘a e Loma 12:3.
19. Ko e hā ‘oku totonu ai ke tau hoko ‘o angavaivaí?
19 ‘Oku ‘ilo‘i ‘e he tokotaha angavaivaí ko Sihova pē ‘oku tuha mo e fakalāngilangi kotoa pē, koe‘uhí ko ia ‘a e Tokotaha-Fakatupú pea mo e Fungani Mā‘olunga ‘i he ‘univēsí. (Fkh. 4:11) Kapau ‘oku tau angavaivai, te tau fiefia ‘i ha me‘a pē ‘oku lava ke tau fai ‘i he ngāue ‘a Sihová. Te tau faka‘apa‘apa‘i ‘a e ngaahi ongo‘i mo e fakakaukau hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné, pea ko hono olá, te tau hoko ai ‘o fā‘ūtaha kotoa. Ko ha tokotaha angavaivai ‘okú ne fakakaukau lelei ki mu‘a ke ne fai ha me‘a, pea ‘i he founga ko ení ‘okú ne faka‘ehi‘ehi ai mei hono fai ha ngaahi fehālaaki mafatukituki. ‘Oku fiefia lahi ‘a Sihova ‘i he fa‘ahinga ‘oku nau angavaivaí. ‘I he ngaahi ‘uhinga ko ení, ko e angavaivaí ‘oku mātu‘aki mahu‘inga ki he kakai ‘a e ‘Otuá. ‘I he kupu hoko maí, te tau vakai ai ki he founga ‘e lava ke tau hanganaki angavaivai ai ‘i he taimi ‘oku faingata‘a nai ai ke fai peheé.