‘Uhinga ke Falala Ai ki he Tohi Tapú
1. Tonu Fakahisitōlia
‘E faingata‘a ke falala ki ha tohi ‘a ia ‘oku ‘ilo ai ha ngaahi hala. Faka‘uta atu ki hono lau ha tohi hisitōlia fakaeonopooni ‘oku fakahaa‘i ai na‘e hoko ‘a e tau hono ua ‘a e māmaní ‘i he 1800 tupú pe ‘okú ne ui ‘a e palesiteni ‘o ‘Ameliká ko ha tu‘i. ‘Ikai ‘e hanga ‘e he ongo hala ko iá ‘o langa‘i hake ‘a e ngaahi fehu‘i ‘i ho‘o fakakaukaú fekau‘aki mo e tu‘unga alafalala‘anga fakalūkufua ‘o e tohí?
‘OKU ‘ikai ha taha kuó ne fakakikihi‘i lavame‘a ‘a e tonu fakahisitōlia ‘a e Tohi Tapú. ‘Oku lave ai ki he kakai mo‘oni mo e ngaahi me‘a mo‘oni na‘e hoko.
Kakai.
Ko e kau fakaanga Tohi Tapú na‘a nau fehu‘ia ‘a e ‘i ai ‘a Ponitō Pailato, ko e kōvana Loma ‘o Siutea ‘a ia na‘á ne tuku atu ‘a Sīsū ke tutukí. (Mātiu 27:1-26) Ko e fakamo‘oni ko Pailato ko e pule ia ki mu‘a ‘o Siuteá ‘oku tā tongitongi ia ‘i ha maka na‘e ‘ilo‘i ‘i he kolo taulanga Metiteleniane ‘o Sesaliá ‘i he 1961.
Ki mu‘a ‘i he 1993, na‘e ‘ikai ha fakamo‘oni ‘i tu‘a mei he Tohi Tapú ke ne poupou‘i ‘a e mo‘oni fakahisitōlia ‘o Tēvita, ko e talavou tauhi-sipi to‘a ‘a ia na‘e hoko ki mui ko e tu‘i ‘o ‘Isilelí. Kae kehe, ‘i he ta‘u ko iá, na‘e ma‘u hake ai ‘e he kau keli fakatotoló ‘i he fakatokelau ‘o ‘Isilelí ha fu‘u makahunu, fakafuofua ki he senituli hono hiva K.M., ‘a ia ‘oku pehē ‘e he kau mataotaó ‘oku ‘i ai ‘a e lea “Fale ‘o Tēvita” mo e “tu‘i ‘o ‘Isileli.”
Me‘a na‘e hoko.
Ki muí ni mai, na‘e veiveiua ‘a e kau mataotao tokolahi ‘i he tonu ‘a e fakamatala Tohi Tapu ki he faitau ‘a e pule‘anga ‘Ītomí mo ‘Isileli ‘i he taimi ‘o Tēvitá. (2 Samiuela 8:13, 14) Na‘a nau faka‘uhinga ko ‘Ītomí ko ha sōsaieti pē ia ‘o e kau tauhi monumanu pea na‘e ‘ikai ke fokotu‘utu‘u maau fe‘unga ia pe ma‘u ‘a e mālohi ke ne fakamanamana‘i ‘a ‘Isileli ‘i he taimi ko iá ka ne toki hoko ia ki mui ‘aupito. Kae kehe, ko e ngaahi keli fakatotolo fakamuimuí ‘oku fakahaa‘i ai “ko ‘Ītomí ko ha sōsaieti fakalakalaka ia ‘i he ngaahi senituli ki mu‘a ‘aupito [‘i he fakakaukau ki mu‘á], hangē ko ia ‘oku fakahaa‘i ‘i he Tohi Tapú,” ko e fakamatala ia ‘a ha kupu ‘i he pepa ko e Biblical Archaeology Review.
Hingoa fakalakanga totonu.
Na‘e tokolahi ‘a e kau pule ‘i he māmaní lolotonga ‘a e senituli ‘e 16 na‘e tohi ai ‘a e Tohi Tapú. ‘I he lave ‘a e Tohi Tapú ki ha pulé, ‘okú ne ngāue‘aki ma‘u pē ai ‘a e hingoa fakalakanga totonu. Ko e fakatātaá, ‘oku lave totonu ia kia Hēlota ‘Anitipasa ko e “pule fakavahe” mo Kalio ko e “kovana.” (Luke 3:1, NW; Ngāue 18:12) ‘Oku lave ‘a e Esela 5:6 kia Tatenai, ko e kōvana ‘o e vahefonua Pēsia ‘o e “Tu‘a-vaitafe,” ‘a e Vaitafe ‘Iufaletesí. ‘Oku ‘asi ‘i ha koini na‘e fa‘u ‘i he senituli hono fā K.M. ha fakamatala meimei tatau, ‘o fakahaa‘i ai ‘a e kōvana Pēsia ko Masaiasi ko e pule ia ‘o e vahefonua ‘i “Tu‘a-Vaitafe.”
Ko e tonu ‘i he ngaahi fakaikiiki hā ngali īkí ‘oku ‘ikai ko ha me‘a si‘i ia. Kapau ‘oku lava ke tau falala ki he kau hiki Tohi Tapú ‘o a‘u ki he ngaahi fakaikiiki īkí, ‘ikai ‘oku totonu ai ke tau tuipau ‘aupito ki he ngaahi me‘a kehe na‘a nau tohí?