1. Ntchinthu wuli chinguchitisa kuti Kaini waleki kusankha vinthu mwazeru, nanga venivi vinguchitisanji?

KAINI wakhumbikanga kusankha vo wangachita. Iyu wakhumbikanga kukana kuti maŵanaŵanu ngaki nga ubudi ngamulamuliyi pamwenga kuzomereza kuti ngamulamuliyi. Vo watingi wasankhengi vatingi vikwaskengi umoyu waki wosi. Muziŵa kuti Kaini wangusankha umampha cha. Vo wangusankha vinguchitisa kuti wabayi mvurwa waki Abelu, yo wenga wakugomezeka kweniso vinguchitisa kuti waleki kuja pa ubwezi ndi Mulengi waki.—Chiy. 4:3-16.

2. Ntchifukwa wuli tikhumbika kusankha vinthu mwazeru?

² Nasi tikhumbika kusankha vinthu pa umoyu widu. Kweni ndi vosi cha vo tingasankha vo vingachitisa kuti tije ndi umoyu pamwenga cha. Chinanga kuti ve viyo, vinandi vo tisankha vingakwaska umoyu widu. Asani tasankha umampha, vingatiwovya kuja ndi umoyu wamamphaku, wachimangu m’malu mwakuja umoyu wamasuzgu, wakwambana ndipuso wakuguŵisana.—Nthanthi 14:8.

3. (a) Kuti tisankhi vinthu mwazeru, tikhumbika kugomezanji? (b) Kumbi tikambisanengi mafumbu nanga?

³ Ntchinthu wuli chingatiwovya kusankha mwazeru? Titenere kugomeza Chiuta, tingakayikanga cha kuti ngwakunozgeka kutiwovya  ndipuso kutipasa zeru zo zingatiwovya kusankha vinthu mwazeru. Tikhumbika kugomeza Mazu ngaku Yehova, ulongozgi waki kweniso kuti iyu wachita vinthu umampha. (Ŵerengani Yakobe 1:5-8.) Po tilutiriza kuja pa ubwezi wakukho ndi Chiuta ndipuso kwanja ukongwa Mazu ngaki, vitiwovyengi kuziŵa kuti watitikhumbiya vamampha. Mwaviyo, nyengu zosi pa umoyu widu tipenjengi ulongozgi kutuliya m’Mazu ngaku Chiuta techendasankhi vo tikhumba kuchita. Kumbi tingachita wuli kuti tisankhengi vinthu mwazeru kuluska po tachitiyanga kali? Kumbi ndisi akunozgeka kusintha vo tasankha kali?

4. Kumbi Adamu wakhumbikanga kusankhanji, nanga vo wangusankha vinguchitisanji?

⁴ Kwambiya po ŵanthu akulengeke, akhumbika kusankha vinthu vakukhumbika ukongwa pa umoyu wawu. Adamu wakhumbikanga kusankha kuvwiya Mulengi waki pamwenga muwolu waki Eva. Iyu wakhumbisisanga kusankha vo wangachita kweni muwona wuli pa vo wangusankha? Muwolu waki yo wangulandizgika, wanguchitisa kuti Adamu wasankhi uheni. Ivi vinguchitisa kuti waleki kuja ndi umoyu wamuyaya muparadayisu mo wenga ndipu pavuli paki wafwi. Uku kwenga ŵaka kwamba kwa masuzgu. Teche kukumana ndi masuzgu chifukwa chakuti Adamu wangusankha umampha cha.

5. Ntchifukwa wuli titenere kusankha tija vinthu?

⁵ Anyaki angaŵanaŵana kuti umoyu watingi uŵengi wamampha ukongwa asani tasankhanga vinthu cha. Kumbi imwi muwona wuli? Kumbukani kuti Yehova wakupanga ŵanthu nge maroboti cha kuti atondekengi kuŵanaŵana ndipuso kusankha ŵija vinthu. Bayibolu lititisambiza mo tingasankhiya vinthu mwazeru. Yehova wakhumba kuti asani tasankha vinthu, vitiwovyengi. Tiyeni tiwoni maukaboni nganyaki nga venivi.

6, 7. Kumbi Ayisraele akhumbikanga kusankhanji, ndipu ntchifukwa wuli atondekanga kusankha vinthu mwazeru? (Wonani chithuzi cho che papeji 13.)

⁶ Ŵati ajalikiskika mu Charu Chakulayizgika, Ayisraele a munyengu yakali akhumbika kusankha chinthu chakukhumbika ukongwa: Kusopa Yehova pamwenga achiuta anyaki. (Ŵerengani Yoswa 24:15.) Kusankha kuchita venivi kungawoneka nge kwenga kwambula kusuzga. Kweni vo yiwu atingi asankhengi, vatingi vichitisengi kuti aje ndi umoyu pamwenga afwi. Munyengu ya Akuyeruzga, kanandi Ayisraele asankhanga vinthu mwambura zeru. Yiwu anguleka kusopa Yehova ndipu asopanga achiuta aboza. (Ŵer. 2:3, 11-23) Ŵanaŵaniyani vo vinguchitika nyengu yinyaki, ŵanthu aku Chiuta ŵati akambirika kuti asankhi vo angachita. Muchimi Eliya wanguŵakambiya mwakuvwika umampha kuti: Sankhani kuteŵete Yehova pamwenga Bala. (1 Ŵakar. 18:21) Eliya wanguchenya ŵanthu ŵenaŵa chifukwa atondekanga kusankha vo angachita. Mungaŵanaŵana kuti kwenga kwambula kusuzga kusankha chifukwa tiziŵa kuti kuteŵete Yehova nkhwamampha ndipuso nkhwakovya. Munthu wazeru watingi wasopengi Bala cha. Chinanga kuti venga viyo, Ayisraele “angulutiriza kukayikakayika pa vinthu viŵi.” Eliya wanguchita vinthu mwazeru pakuŵachiska kuti asankhi kusopa kwakwenere, ko kwenga kusopa Yehova.

⁷ Ntchifukwa wuli Ayisraele atondekanga kusankha vinthu mwazeru? Chakwamba ŵengavi chivwanu mwaku Yehova ndipu angukana kuvwiya vo waŵakambiyanga. Yiwu aziŵanga vinthu mwauneneska cha ndipu ŵengavi zeru zaku Yehova kweniso amugomezanga cha. Asani aziŵanga vinthu mwauneneska atingi asankhengi vinthu mwazeru. (Sumu 25:12) Ayisraele achitanga vinthu mwakulondo ŵanthu ndipu akhumbanga kuti ŵanthu wo ndiwu aŵasankhiyengi vinthu. Ŵanthu a mucharu cho, wo alekanga kusopa Yehova anguchitisa kuti Ayisraele aŵanaŵanengi umampha cha, vo vinguchitisa  kuti aŵalondongi. Venivi ndivu Yehova wanguŵatcheŵeska vyaka vinandi kuti ndivu vazamuchitika.—Chit. 23:2.

8. Kumbi ndi fundu yakukhumbika niyi yo tisambira pa mo Ayisraele asankhiyanga vinthu?

⁸ Vakuwoniyapu vo vakambika pachanya yapa, vititisambiza fundu yakuvwika umampha. Weyosi wakhumbika kusankha yija vo wangachita ndipu kuti tisankhi mwazeru, tikhumbika kugwirisiya ntchitu fundu zakovya za m’Malemba. Lemba la Ŵagalatia 6:5, lititikumbusa kuti: “Munthu weyosi watenere kunyamuwa katundu waki.” Tikhumbika cha kuti anyidu ndiwu atisankhiyengi vo tingachita. M’malu mwaki tikhumbika kuziŵa cho Chiuta wawona kuti ntchakwenere ndipu tichitengi chenicho.

9. Ntchifukwa wuli kungaŵa kwakofya kuti anyidu atisankhiyengi vo tingachita?

⁹ Kumbi kungaŵa kwakofya wuli, asani tingazomereza kuti anyidu ndiwu atisankhiyi vakuchita? Kusankha vinthu chifukwa chakuti anyidu atitichichizga, vingachitisa kuti tisankhi uheni. (Nthanthi 1:10, 15) Kaya anyidu angatichichizga wuli, ndi udindu widu kulondo vo njuŵi yidu yakusambizika Bayibolu yititikambiya. Kanandi asani tizomereza kuti anyidu atisankhiyengi vakuchita, ndikuti ‘tilondo yiwu’ ndipu tingakumana ndi masuzgu ngakulu.

10. Kumbi Paulo wanguŵatcheŵeskanji Akhristu a ku Galatia?

¹⁰ Wakutumika Paulo wangutcheŵeska Akhristu a ku Galatia za kofya kwakuzomereza anyawu kuti aŵasankhiyengi vo angachita. (Ŵerengani Ŵagalatia 4:17.) Anyaki mumpingu asankhiyanga anyawu vakuchita kuti aŵapatusi kwa akutumika. Ntchifukwa wuli? Ŵanthu akujikuzga ŵenaŵa akhumbanga kutchuka. Yiwu achitanga vinthu mwakujumphisa ndipu atumbikanga cha udindu wa Akhristu anyawu wakusankha ŵija vo angachita.

11. Kumbi tingaŵawovya wuli anyidu asani akhumba kusankha vo angachita?

¹¹ Paulo wangulongo chakuwoniyapu chamampha pa nkhani yakutumbika wanangwa wa anyaki wakusankha ŵija vinthu. (Ŵerengani 2 Ŵakorinte 1:24.) Mazuŵa nganu, ŵara akhumbika kulondo vo Paulo wanguchita asani apereka ulongozgi pa nkhani ya vo munthu wangasankha yija. Yiwu akondwa kukambiyaku Akhristu  anyawu fundu za m’Bayibolu. Chinanga kuti ve viyo, ŵara akhumbika kuŵaleka Abali ndi Azichi kuti asankhengi ŵija vo akhumba kuchita. Mbumampha kuchita viyo chifukwa vo yiwu angakumana navu, viŵengi chifukwa cha vo asankha. Fundu yakukhumbika ukongwa yo tisambirapu njakuti: Tingalongo kuti tikhumba kovya anyidu ndipu tingaŵalongo fundu pamwenga ulongozgi wa m’Malemba kweni ŵe ndi wanangwa ndipuso udindu wakusankha ŵija vo angachita. Asani angasankha ŵija vinthu mwazeru, angayanduwa. Mwaviyo, nyengu zosi titenere cha kuja ndi maŵanaŵanu ngakuti te ndi udindu wakusankhiya abali ndi azichi vo angachita.

12, 13. Ntchifukwa wuli nkhwakofya kulondo mtima widu asani takwiya pamwenga taguŵiskika?

¹² Ŵanthu anandi ŵe ndi maŵanaŵanu ngakuti: Londo vo mtima waku ukhumba. Kweni kuchita venivi kungaŵa kwakofya ndipuso kukoliyana cha ndi fundu za m’Malemba. Bayibolu litititcheŵesa kuti tingalondonga mtima widu wakubuda cha pamwenga maŵanaŵanu ngidu kuti ngatilamuliyengi asani tikhumba kusankha vinthu. (Nthanthi 28:26) M’Bayibolu mwe nkhani zo zikonkhosa vinthu viheni vo ŵanthu anyaki angukumana navu chifukwa chakulondo vo mtima wawu wakhumbanga. Suzgu likulu ndakuti ndisi ŵanthu akubuda, ‘mtima widu ngwakunyenga kuluska chechosi kweniso nguheni ukongwa.’ (Yer. 3:17; 13:10; 17:9; 1 Ŵakar. 11:9) Nanga ntchinthu wuli chingachitika asani tingalondo vo mtima widu ukhumba?

¹³ Mtima ngwakukhumbika kwa Akhristu chifukwa Yehova wakhumba kuti amuyanjengi ndi mtima wosi ndipuso ayanjengi anyawu nge mo atijiyanjiya ŵeneku. (Mat. 22:37-39) Kweni malemba ngo nge mundimi yapachanya ngakonkhosa kofya kwakulondo vo tingaŵanaŵana mu mtima kweniso vo ungatituma kuchita pa nyengu yo takwiya. Mwakuyeruzgiyapu, ntchinthu wuli chingachitika asani tisankha vinthu pa nyengu yo takwiya? Asani tikuchitapu kali venivi, tiziŵa kwamuka kwaki. (Nthanthi 14:17; 29:22) Nanga asani taguŵa, kumbi tingasankha vinthu umampha? (Maŵ. 32:6-12; Nthanthi 24:10) Kumbukani kuti mazu ngaku Chiuta ngalongo kuti mbumampha kuja “kapolu wa dangu laku Chiuta.” (Ŵar. 7:25) Mwaviyo, asani tingazomereza maŵanaŵanu ngidu kutilongozga pa nyengu yo tisankha vinthu vakukhumbika ukongwa, kungaŵa kwambula kusuzga kupusisika.

14. Kumbi tiziŵa wuli kuti nyengu zinyaki nkhwakwenere kusintha vinthu vo tingusankha?

¹⁴ Tikhumbika kusankha mwazeru vo tingachita. Chinanga kuti ve viyo, tikhumbika cha kukana kusintha vinthu vo tikusankha kali. Nyengu zinyaki tingachita umampha kuŵanaŵaniyapu pa vo tasankha ndipu panyaki tingavisintha. Ŵanaŵaniyani vo Yehova wanguchita munyengu yaku Yona pa nkhani yakukwaskana ndi Nineve. “Chiuta wauneneska wati wawona vo anguchita, mo anguleke nthowa zawu ziheni, wanguŵanaŵaniya za cheruzgu cho wangukamba kuti waŵazisiyengi ndipu wanguzisa cha.” (Yona 3:10) Yehova wati wawona kuti ŵanthu a ku Nineve angulapa ndipuso angusintha nkharu yawu, iyu wangusintha vo wakhumbanga kuchita. Vo Yehova wanguchita vingulongo kuti ngwambula kumiziriya vinthu, ngwakujiyuyuwa kweniso ngwalisungu. Kusazgiyapu pa fundu yeniyi, iyu wasankha cha vo wangachita pa nyengu yo wakwiya nge mo ŵanthu anandi achitiya.

15. Ntchinthu wuli cho chingachitisa kuti tisinthi vo tingusankha?

¹⁵ Nyengu zinyaki vingaŵa umampha kuŵanaŵaniya so vo tikhumba kusankha pamwenga vo tasankha. Tingachita ivi asani vinthu vasintha pa umoyu. Nyengu yinyaki, Yehova wangusintha vo wakhumbanga kuchita, vinthu vinyaki vati vasintha. (1 Ŵakar. 21:20, 21, 27-29;  2 Ŵakar. 20:1-5) Pamwenga tingasintha vo tingusankha kuti tichitengi chifukwa cha ulongozgi wasonu wo tapasika. Fumu Davidi angumukambiya nkhani yaboza yakukwaskana ndi Mefiboshete yo wenga muzuku waku Sauli. Davidi wati waziŵa uneneska wa nkhani yo wangusintha vo wangusankha pakwamba. (2 Sam. 16:3, 4; 19:24-29) Nyengu zinyaki, chingaŵa chazeru nasi kuchita viyo.

16. (a) Kumbi ndi ulongozgi unyaki nuwu wo ungatiwovya kuti tisankhengi vinthu mwazeru? (b) Kumbi tikhumbika kuchita wuli ndi vo tasankha kali, nanga ntchifukwa wuli?

¹⁶ Mazu ngaku Chiuta ngatitipasa ulongozgi wakuti titenere cha kuthaŵiliya asani tikhumba kusankha vinthu vakukhumbika ukongwa. (Nthanthi 21:5) Asani tija ndi nyengu yakukwana yakuŵanaŵaniya mwakuphwere vigaŵa vosi pamwenga fundu zakukwaskana ndi vo tasankha, viwovyengi kuti vinthu vitiyende umampha. (1 Ŵat. 5:21) Mutu wabanja wechendasankhi vo banja laki lingachita, wakhumbika kusaniya nyengu yakukwana yakufufuziya m’Malemba ndi mumabuku ngidu. Iyu wangaŵanaŵaniya so fundu zo a mu banja laki akamba ndipuso mo awone nkhani yo. Kumbukani kuti Chiuta wangukambiya Abrahamu kuti wavwisiyi vo muwolu waki watingi wakambengi. (Chiy. 21:9-12) Ŵara atenere kusaniya nyengu yakukwana yakufufuziya. Asani vo ŵavwa vilongo kuti akhumbika kusintha vo angusankha pakwamba, yiwu atopa cha kuti alekengi kutumbikika ndi ŵanthu. Asani mbakuŵanaŵana umampha ndipuso mbakujiyuyuwa, atenere kusintha maŵanaŵanu ngawu kweniso vo asankha asani mphakwenere. Tosi tikhumbika kulondo venivi chifukwa vingachitisa kuti mumpingu muje chimangu ndipuso kukoliyana.—Mac. 6:1-4.

17. Kumbi tingachita wuli kuti tisankhengi vinthu umampha?

¹⁷ Nkhani zinyaki zo tingakhumbika kusankha zingaŵa zikuluzikulu kuluska zinyaki. Nkhani zikuluzikulu zingakhumbika kuziŵanaŵaniya ukongwa ndipuso tingakhumbika kupemphera. Venivi vingakhumbika nyengu yikulu. Akhristu anyaki akhumbika kusankha asani angakhumba kuto pamwenga kuyirwa kweniso munthu yo angatolana nayu. Uteŵeti wanyengu zosi uzisa vitumbiku vinandi kweni kwamba uteŵeti wenuwu kweniso kuziŵa vo tingachita kuti tiwuyambi, ndi nkhani yinyaki yikulu yo tingakhumbika kuyiŵanaŵaniya ukongwa. Pa nkhani zenizi, tikhumbika kugomeza ukongwa Yehova kuti watipasi ulongozgi wo ungatiwovya kuti tisankhi vinthu mwazeru. (Nthanthi 1:5) Mwaviyo, tikhumbika kuŵerenganga Bayibolu chifukwa ndimu tingasaniya ulongozgi ndipuso kupemphera kwaku Yehova kuti watilongozgi. Titenere kuziŵa kuti Yehova wangatipasa mijalidu yo yingatiwovya kusankha vinthu mwakukoliyana ndi khumbu laki. Asani tikhumba kusankha chinthu chakukhumbika ukongwa, tijifumbengi kuti: ‘Kumbi vo ndikhumba kusankha vilongongi kuti nditanja Yehova? Kumbi ŵanthu a mu banja langu akondwengi navu kweniso ndijengi nawu mwachimangu? Kumbi vilongongi kuti ndini wakuzikira ndipuso ndiŵanaŵana umampha?’

18. Ntchifukwa wuli Yehova wakhumba kuti tisankhengi tija vakuchita?

¹⁸ Yehova watitichichiza cha kuti timuyanjengi ndipuso timuteŵetiyengi kweni tisankha tija. Chifukwa chakuti wakutipasa wanangwa wakusankha, watumbika udindu widu ndipuso wanangwa ‘wakusankha’ kumuteŵete pamwenga cha. (Yos. 24:15; Wak. 5:4) Asani tasankha kumuteŵete, wakhumba kuti tifiskengi vo tasankha mwakulondo ulongozgi waki. Mwaviyo, tisankhengi vinthu mwazeru kweniso tilongongi kuti tisinthasintha cha nthowa zidu, asani tivwana kuti Yehova wachita vinthu umampha ndipuso fundu zo watitipasa zakovya.—Yak. 1:5-8; 4:8.