Bayibolu le ndi mabuku ngamanangamana 66 ngakupaturika. Likulembeka kwa vyaka pafufupi 1,600. Mu Bayibolu mwe uthenga wakutuliya kwaku Chiuta pamwenga kuti “mazu ngaku Chiuta.”—1 Atesalonika 2:13.

Mu nkhani iyi, tikambiskanengi fundu izi:

•  Fundu zauneneska zakukwaskana ndi Bayibolu

•  Kumbi Bayibolu le ndi uthenga wuli?

•  Kumbi uthenga wa mu Bayibolu ukusinthika?

•  Ntchifukwa wuli pe Mabayibolu ngakupambanapambana?

•  Ndiyani yo wasankhanga vo vitenere kulembeka mu Bayibolu?

•  Kumbi mabuku nganyaki nga Bayibolu ngakusoŵa?

•  Kumbi mungasaniya wuli mavesi nga mu Bayibolu?

•  Mabuku nga mu Bayibolu

•   Kumbi ndiyani yo wakulemba Bayibolu? Chiuta ndiyu Mweneku wa Bayibolu kweni wangugwiriskiya ntchitu anthulumi pafufupi 40 kuti alilembi. Anyaki mwa anthulumi ŵenaŵa ndi Mozesi, Fumu Davidi, Mateyu, Mariko, Luka, ndi Yohane. a Chiuta wanguŵika maŵanaŵanu ngaki mu maŵanaŵanu ngawu kuti alembi uthenga waki.—2 Timote 3:16.

   Tiyeruzgiyi viyo: Bwana watuma wantchitu waki kuti walembi kalata, ndipu watimukambiya fundu zakuti zilembeki mu kalata yo. Chinanga kuti bwana watuma wantchitu waki kuti ndiyu walembi kalata, kweni uthenga wosi ngwaki. Mwakuyanana ŵaka, chinanga kuti Chiuta wangugwiriskiya ntchitu ŵanthu pakulemba uthenga waki, kweni Mweneku chayiyu wa Bayibolu ndi Chiuta.

•   Kumbi mazu ngakuti “Bayibolu” ngang’anamuwanji? Mazu ngakuti “Bayibolu” ngakutuliya ku mazu nga Chigiriki ngakuti biblia, ngo ngang’anamuwa kuti “mabuku ngamanangamana.” Pati pajumpha nyengu, mazu ngakuti biblia ngangwamba kung’anamuwa mabuku ngosi ngamanangamana ngo asani ngasazgika pamoza ngajanga Bayibolu.

•   Kumbi Bayibolu likulembeka zukwanji? Bayibolu lingwamba kulembeka cha 1513 B.C.E. ndipu likumala kulembeka cha mu ma 98 C.E. pati pajumpha vyaka vakujumpha 1,600.

•   Kumbi Bayibolu lakwamba chayilu lepani? Palivi mipukutu yakwambiriya chayiyu yo yilipu pasonu panu. Ve viyo chifukwa chakuti wo angulemba Bayibolu, pakulilemba angugwiriskiya ntchitu vinthu vo vinangika liŵi vo vengaku pa nyengu yo, nge vikopa ndipuso mapepala ngakupangika kutuliya ku gumbwa. Kweni akukope alusu, akopanga Bayibolu mwakuwerezawereza kwa vyaka vinandi ndipu venivi vikuwovya kuti Bayibolu lisungiki mpaka sonu.

•   Kumbi “Chipanganu Chakali” ndipuso “Chipanganu Chasonu” ndi vinthu wuli? Chigaŵa cho ŵanthu anandi atichidana kuti Chipanganu Chakali ntchigaŵa cha Bayibolu cho chingulembeka ukongwa mu Chiheberi, b ndipu chiziŵika so kuti Malemba nga Chiheberi. Chigaŵa cho atichidana kuti Chipanganu Chasonu ndi mabuku ngo ngangulembeka mu Chigiriki ndipu chiziŵika so kuti Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu. Vigaŵa vosi viŵi venivi ndivu vipanga buku limoza lamphumphu lo lidanika kuti Malemba Ngakupaturika. c

•   Kumbi mu Bayibolu mwenji? Mu Bayibolu mwe mbiri, marangu, mauchimi, ndakatulu, nthanthi, sumu ndipuso makalata.—Wonani “ Mabuku nga mu Bayibolu.”

 Bayibolu litamba kukonkhoska mo Chiuta Wanthazizosi wakulenge kuchanya ndi charu chapasi. Kuziya mu Bayibolu, iyu watitikambiya zina laki kuti ndi Yehova, ndipu wakhumba kuti ŵanthu amuziŵi umampha.—Salimo 83:18.

 Bayibolu likonkhoska kuti pe vinthu vinandi vaboza vo vikambika vakukwaskana ndi Chiuta, ndipu lilongo vo iyu wazamuchita kuti mbiri yaki yije so yamampha.

 Bayibolu likonkhoska chifukwa cho Chiuta wakulenge ŵanthu kweniso charu chapasi. Lilongo mo Chiuta wazamutuzgiyapu vinthu vosi vo vichitiska kuti ŵanthu asuzgikengi.

 Bayibolu lititipaska ulongozgi wakovya pa umoyu widu wa zuŵa ndi zuŵa. Mwakuyeruzgiyapu lititikambiya vo tingachita kuti:

•   Tilutirizgi kuja pa ubwezi wamampha ndi anyidu. “Vinthu vosi vo mukhumba kuti ŵanthu akuchitiyeni, namwi muŵachitiyi venivo.”—Mateyu 7:12.

   Vo lemba ili ling’anamuwa: Titenere kuchitiya anyidu vinthu vo tingayanja kuti anyidu atichitiyengi.

•   Timalani ndi vinthu vo vititifipiska mtima. “Lekani kufipiya mtima va mawa, chifukwa lamawa le ndi vakufipiska mtima vaki.”—Mateyu 6:34.

   Vo lemba ili ling’anamuwa: Mumalu mwakufipa mtima ukongwa ndi vinthu vo vingazichitika kunthazi, tiŵanaŵaniyengi ŵaka vinthu va zuŵa lo.

•   Tikondwengi mu nthengwa. “Munthulumi weyosi wayanjengi muwolu waki nge mo watijiyanjiya mweneku, ndipuso munthukazi nayu wamutumbikengi ukongwa mulumu waki.”—Aefeso 5:33.

   Vo lemba ili ling’anamuwa: Chanju ndi ulemu vakukhumbika ukongwa kuti ŵanthu akutorana akondwengi mu nthengwa yawu.

 Awa. Akaswiri anyaki anguyeruzgiya uthenga wo we mumipukutu yakali ya Bayibolu ndi Bayibolu la mazuŵa nganu ndipu akusaniya kuti uthenga waki ukusinthika cha. Venivi vakuvwika. Chifukwa asani Chiuta wakhumba kuti ŵanthu aŵerengi ndi kuvwisisa uthenga waki, ndikuti iyu wawonesesengi kuti uthenga wenuwu uleki kusinthika. d—Yesaya 40:8.

 Ŵanthu anandi wo aŵerenga Bayibolu mazuŵa nganu angavwa cha vineneru vakwambiriya vo Bayibolu lingulembekamu. Kweni Bayibolu le ndi “uthenga wamampha” wo uluta ku ŵanthu a “mtundu wewosi, fuku lelosi, [ndi] chineneru chechosi.” (Chivumbuzi 14:6, mazu ngamumphata) Mwaviyo, ŵanthu akhumbika Bayibolu la muchineneru cho angavwa kuti aŵerengi ndi kuvwisa umampha uthenga waku Chiuta.

 Mabayibolu ngakufwatulika munthowa zitatu:

•   Kufwatuliya mazu ngengosi mo ngaliri.

•   Kufwatuliya ŵaka fundu, mwakugwiriskiya ntchitu mazu ngo ngakonkhoska vo mazu nga chineneru chakwambiriya ngang’anamuwa.

•   Kufwatuliya mwakudumuwa kuti ŵanthu angasuzgikanga cha pakuŵerenga. Kweni nyengu zinyaki kuchita venivi kusintha fundu yauneneska yo ye mu Bayibolu.

 Kweni Bayibolu lo likufwatulika umampha, lifwatulika mwakulondo, mo mazu ngaliri kweniso mwakukoliyana ndi mo ŵanthu aŵereŵete mazuŵa nganu. e

 Nge Mweneku, Chiuta ndiyu wakusankha vo vitenere kulembeka mu Bayibolu. Pakwamba, iyu wangusankha mtundu wa Isirayeli kuti ‘usungengi mazu ngakupaturika ngaku Chiuta,” ndipu yiwu ŵenga ndi udindu wakuvikiliya Malemba nga Chiheberi.—Aroma 3:2.

 Awa. Bayibolu lilipu losi lamphumphu ndipu palivi buku lo “likusoŵapu.” Ŵanthu anyaki angakamba kuti mabuku nganyaki ngakali ngo ngakubisika, nangu ngenga chigaŵa cha Bayibolu. f Kweni Bayibolu leneku lilongo kuti uthenga wo we mwenimo ngwaunenenska ndipuso ngwakukwana. (2 Timote 1:13) Fundu yeniyi yilongo kuti mabuku ngosi nga mu Bayibolu lo likukambirika ndi Chiuta ngakoliyana. Kweni ndimu viliri cha ndi mipukutu yosi yakali yo ŵanthu anyaki akamba kuti ntchigaŵa cha Bayibolu. g