1. Ncinzi cakali kusinkila mukwasyi wa Adamu a Eva kunjila mumuunda wa Edeni, alimwi ncinzi Abelo ncaakali kuyandisya kapati kwiinda zyintu zyoonse?

ABELO wakali kulangilila mbelele zyakwe nozyakali kucela caluumuno mumbali aamulundu. Ambweni wakali kukonzya kubona ikutali buyo mbelele zyakwe, pele akulaale nkwaakali kukonzya kubona mulilo iwakali kuyaka asyoonto. Wakalizyi kuti nkukonya ookuya ikwakali kuyaka mulilo kwakali panga libosya ilyakali kuzinguluka lyoonse, kusinkila nzila yakali kutozya mumuunda wa Edeni. Bazyali bakwe cimwi ciindi mobakali kukkala mumuunda oomo, pele lino kunyina wakali kukonzya kunjila. Amweezeezye muuwo kaupepelula masusu aa Abelo ciindi camasyikati naalanga kujulu akuyeeya Mulengi wakwe. Sena cilongwe icakanyongana akati kabantu a Leza cakali kuyakubambululwa? Eeco ncencico ncaakali kuyandisya kapati Abelo.

2-4. Muunzila nzi Abelo mwaambaula kulindiswe mazuba aano?

² Abelo ulaambaula andinywe mazuba aano. Sena mulimumvwide? Mulakonzya kwaamba kuti eeci tacikonzyi kucitika. Kayi, mwana ooyu wabili wa Adamu wakafwa kaindi. Mubili wakwe wakabola kaindi alimwi wakavwelana abulongo myaanda yamyaka iitandila ku 60 yainda. Kujatikizya bantu bafwide, Ibbaibbele lituyiisya kuti: “Tabezi cintu niciba comwe.” (Muk. 9:5, 10) Kuyungizya waawo, Abelo taakwe naakaamba ijwi noliba lyomwe ilyakalembwa mu Bbaibbele. Aboobo, ino waambaula buti andiswe?

³ Mwaapostolo Paulo wakasololelwa amuuya kwaamba kujatikizya Abelo kuti: “Nokuba kuti wakafwa, ucaambaula kwiinda mulusyomo lwakwe.” (Amubale Bahebulayo 11:4.) Ino Abelo waambaula kwiinda munzi? Kwiinda mulusyomo. Abelo ngowakali muntu wakusaanguna kuba abube bubotu oobu. Lusyomo lwakwe lwakali luyumu kapati cakuti cikozyanyo cakwe cibotu nkocicili alimwi tulakonzya kucitobela mazuba aano. Ikuti twaiya cikozyanyo calusyomo lwakwe akucitobela, cili mbuli kuti Abelo ulaambaula kulindiswe alimwi eeci cilakonzya kutugwasya.

⁴ Aboobo, ncinzi ncotukonzya kwiiya kuzwa kuli Abelo alusyomo lwakwe kakuli mu Bbaibbele kuli buyo twaambo tusyoonto twaambidwe kujatikizya nguwe? Atubone.

5. Ino majwi aa Jesu aajatikizya Abelo aamba ‘zyamalengelo aanyika’ aamba nzi? (Amubone amajwi aamunsi.)

⁵ Abelo wakazyalwa bantu kabatanavwula munyika. Nokwakainda ciindi, Jesu wakaamba kuti Abelo wakali kupona “kumalengelo aanyika.” (Amubale Luka 11:50, 51.) Cakutadooneka, Jesu wakali kupandulula bantu bamunyika bajisi bulangizi bwakunununwa kucibi. Nokuba kuti Abelo ngowakali muntu wane kupona anyika, cilibonya kuti ngowakali wakusaanguna Leza ngwaakabona kuti uleelela kunununwa. * Cilasalala kuti Abelo tanaakakomenena akati kabantu ibakali kunga bamukulwaizya kucita zyintu zibotu.

6. Ino Abelo wakajisi bazyali bali buti?

⁶ Nokuba kuti bantu tiibakaningapona kwaciindi cilamfwu, bakajisi kale mapenzi. Kulangilwa kuti bazyali ba Abelo ba Adamu a Eva, bakali kuboneka kabotu alimwi basinguzu. Nokuba boobo, bakaalilwa kuzwidilila mubuumi bwabo alimwi bakalizyi kuti baalilwa. Kumatalikilo bakali bantu balondokede, alimwi bakalijisi bulangizi bwakupona buumi butamani. Mpoonya bakazangila Jehova Leza, aboobo bakatandwa mumunzi wabo wa Paradaiso, muunda wa Edeni. Kwiinda mukubikka kulombozya kwabo kumbele kwiinda zyoonse—kubikkilizya aziyandika zyabana babo—bakasweekelwa buumi butamani alimwi abuumi bulondokede.—Matl. 2:15–3:24.

7, 8. Ncinzi Eva ncaakaamba ciindi Kaini naakazyalwa, alimwi ino kweelede kuti wakali kuyeeya nzi?

 ⁷ Ba Adamu a Eva nobakazwa mumuunda wa Edeni, buumi bwakabayumina kapati. Pele mwanaabo wakusaanguna naakazyalwa, bakamuulika zyina lyakuti Kaini, naa “Kwajanwa Cintu,” mpoonya Eva wakati: “Ndazyala mwana musankwa kwiinda mulugwasyo lwa Jehova.” Majwi aakwe atondezya kuti wakali kuyeeya cisyomezyo ca Jehova camumuunda wa Edeni, ncaakasinsima kuti mukaintu umwi uyakuzyala “lunyungu” ilwakali kuyakunyonyoona mubi ooyo wakapa kuti ba Adamu a Eva babisye. (Matl. 3:15; 4:1) Sena Eva wakali kuyeeya kuti ngomukaintu iwakaambwa mubusinsimi alimwi akuti Kaini ‘ndolunyungu’ lwakasyomezyedwe?

⁸ Ikuti kacili boobo, wakalisweekede kapati. Inga cainda kubija kuti naa Eva alimwi a Adamu bakamwaambila Kaini mizeezo iili boobu naakali kuyaabukomena, nkaambo cakapa kuti aindile kulisumpula. Mukuya kwaciindi, Eva wakazyala mwana wabili, pele kunyina nkotujana majwi aakutembaula aali boobo aakaambwa kujatikizya nguwe. Bakamuulika zyina lyakuti Abelo, lyalo likonzya kwaamba kuti “Cintu cimana,” naa “Cabuyo.” (Matl. 4:2) Sena zyina eeli ndyobakamuulika lyakali kutondezya kuti tiibakajisi bulangizi bwini-bwini mulinguwe, mbuli kuti bakali abulangizi bwini-bwini muli Kaini kwiinda muli Abelo? Ambweni oobo mbocakabede, pesi tatukonzyi kuzyiba bwini.

9. Ncinzi bazyali mazuba aano ncobakonzya kwiiya kuzwa kubazyali besu bakusaanguna?

⁹ Mazuba aano bazyali balakonzya kwiiya zinji kubazyali aaba bakusaanguna. Kwiinda mumajwi amumicito yanu, sena muyakukulwaizya bana banu kutalika kulisumpula, kuba amakanze mabi, alimwi akuliyanda? Sena muyakubayiisya kuyanda Jehova Leza akuyanda kuba acilongwe anguwe? Cuusisya ncakuti, bazyali bakusaanguna bakaalilwa kuuzuzikizya mukuli wabo. Nokuba boobo, kwakali bulangizi kubana babo.

10, 11. Milimo nzi Kaini a Abelo njobakali kucita, alimwi mbube buli buti Abelo mbwaakaba ambubo?

¹⁰ Nobakali kuyaabukomena balombe bobilo aaba, kulangilwa kuti Adamu wakali kubayiisya milimo yakeelede kucitwa kutegwa bajane ziyandika zyamukwasyi. Kaini wakaba mulimi; Abelo wakaba mweembezi.

¹¹ Nokuba boobo, Abelo wakacita cimwi cintu ciyandika kapati. Mukuya kwaciindi, wakaba alusyomo, ibube bubotu oobo mbwaakalemba Paulo. Amuciyeeyele buyo, Abelo wakanyina cikozyanyo camuntu ncaakali kukonzya kwiiya. Aboobo, ino wakatalika buti kuba alusyomo muli Jehova Leza? Amubone twaambo totatwe tulangilwa kuti ntotwakapa Abelo kuti abe alusyomo luyumu.

12, 13. Muunzila nzi kulangilila zilenge zya Jehova mokweelede kuti kwakamugwasya Abelo kuba alusyomo luyumu?

¹² Zilenge zya Jehova. Masimpe kuti Jehova wakaliisinganizyide nyika, calo cakapa kuti kakumena mamvwa alimwi amitubetube  iyakali kunyonganya bulimi. Nokuba boobo, nyika yakali kupa zyakulya zinji nzyobakali kulya banamukwasyi wa Abelo. Alimwi banyama tiibakasinganizyidwe, kubikkilizya abayuni answi; naaba malundu, maziba, milonga, lwizi, majulu, makumbi, izuba, mwezi alimwi anyenyeezi azyalo tiizyakasinganizyidwe pe. Kuli koonse Abelo nkwaakali kulanga, wakali kubona bumboni bwaluyando lwini-lwini, busongo alimwi abubotu bwa Jehova Leza walo iwakalenga zyintu zyoonse. (Amubale Baloma 1:20.) Kuzinzibala kuyeeya azyintu zili boobo kwakayumya lusyomo lwa Abelo.

¹³ Masimpe, Abelo wakali kuba aciindi cakuzinzibala kuyeeya zyintu zyakumuuya. Amweezeezye kuti weembela mbelele. Buumi bwamweembezi bwakali kujatikizya kweenda kapati. Wakali kweembela banyama aaba babombe mumalundu, mumakkuti, amutala aamilonga lyoonse kayandaula mweemvwe, mumasena mwaakali kujanika maanzi manji alimwi amwakulyookezyezya muli zimvwule zibotu. Akati kazilenge zya Leza zyoonse, mbelele zyakali kulibonya kuti tazijisi mugwasyi, mbuli kuti zyakalengelwa kuti kazisololelwa akukwabililwa amuntu. Sena Abelo awalo wakabona kuti wakali kuyandika kusololelwa, kukwabililwa alimwi akulanganizyigwa a Muntu umwi musongo kapati alimwi uujisi nguzu kwiinda muntu uuli woonse? Cakutadooneka, wakali kwaamba mizeezo iili boobu mumipailo yakwe alimwi akaambo kaceeci, lusyomo lwakwe lwakazumanana kukomena.

14, 15. Ino zisyomezyo zya Jehova zyakamugwasya kuzinzibala kuyeeya nzi Abelo?

¹⁴ Zisyomezyo zya Jehova. Kweelede kuti ba Adamu a Eva bakabaambila bana babo zyintu izyakacitika mumuunda wa Edeni izyakapa kuti batandwe. Aboobo, Abelo wakalijisi zyintu zinji zyakuzinzibala kuyeeya.

¹⁵ Jehova wakaamba kuti nyika iyakusinganizyigwa. Abelo wakali kwaabona mamvwa alimwi amitubetube iyakali kuzuzikizya majwi aayo. Alimwi Jehova wakaambila limwi kuti Eva wakali kunoomvwa kucisa ciindi namitide alimwi aciindi cakutumbuka. Ciindi banabokwabo Abelo nobakali kuzyalwa, cakutadooneka wakazyiba kuti majwi aayo aalo akazuzikizyigwa. Alimwi Jehova wakabonena limwi kuti Eva wakali kuyakuciindizya kuyanda kuti mulumaakwe kamuyanda alimwi akumubikkila maano alimwi akuti Adamu walo wakali kuyakumweendelezya. Abelo wakazibona zyintu zyuusisya eezyi kazicitika akati kabausyi abanyina. Muzyintu zyoonse, Abelo wakabona kuti ijwi lya Jehova lilasyomeka kapati. Aboobo, Abelo wakalijisi twaambo tuzulide twakamupa kusyoma cisyomezyo  ca Leza cijatikizya ‘lunyungu’ lwalo bumwi buzuba iluyakubambulula zyintu zyakatalikila mu Edeni kunyongana.—Matl. 3:15-19.

16, 17. Ncinzi cilangilwa kuti Abelo wakaiya kuli bakerebimu ba Jehova?

¹⁶ Babelesi ba Jehova. Abelo tanaakajana zikozyanyo zyabantu zibotu, pele aciindi eeciya bantu tiibakali nzezilenge zilikke zyamaano izyakaliko anyika. Ciindi ba Adamu a Eva nobakatandwa mumuunda wa Edeni, Jehova wakabona kwaamba kuti balo nobaba bana babo tiibakali kukonzya kunjila mu Paradaiso eeyo yaanyika. Kutegwa batanjili, Jehova wakabikka bakerebimu amulyango, bangelo basumpukide kapati, alimwi apanga libosya ilyakali kuzinguluka ciindi coonse.—Amubale Matalikilo 3:24.

¹⁷ Amweezeezye mbwaakali kulimvwa Abelo kubona bakerebimu aabo kacili mulombe. Mbwaanga bakajisi mibili yabuntu, Abelo wakali kukonzya kubona kuti balaanguzu kapati. Alyalo “panga” eelyo ilyakali kuyaka mulilo ciindi coonse alimwi akuzinguluka ciindi coonse lyakali kumugambya kapati. Ciindi Abelo naakali kuyaabukomena, sena kuli naakajana kuti bakerebimu aabo bakatala alimwi akuzwa abusena oobo? Peepe. Masiku asyikati, mwaka amwaka, bangelo aabo basinguzu bakaliimvwi abusena oobo. Aboobo, Abelo wakaiya kuti Jehova Leza wakalijisi babelesi baluleme alimwi basyomeka. Kwiinda muli bakerebimu aabo, Abelo wakabona kusyomeka akulibombya kuli Jehova nkwaatakali kukonzya kujana kubanamukwasyi wakwe. Cakutadooneka, cikozyanyo cabangelo eeci cakayumya lusyomo lwakwe.

18. Ncoolwe nzi ncotujisi mazuba aano cikonzya kutugwasya kuba alusyomo?

¹⁸ Lusyomo lwa Abelo lwakali kuyaabuyuma kapati kwiinda mukuzinzibala kuyeeya zyintu zyoonse Jehova nzyaakayubununa muzilenge, muzisyomezyo zyakwe, alimwi amuzikozyanyo zyababelesi bakwe.  Cilisalede kuti tulakonzya kwiiya zinji kucikozyanyo cakwe. Kwaambisya, bakubusi balakonzya kukulwaizyigwa kuzyiba kuti balakonzya kuba alusyomo luyumu muli Jehova Leza nokuba kuti banamukwasyi tabaciti oobo. Mbwaanga mazuba aano tulizingulukidwe azilenge zigambya, tulijisi Bbaibbele likkwene alimwi azikozyanyo zinji zyabantu bakajisi lusyomo, aboobo tulijisi twaambo ncotweelede kuba alusyomo.

19. Nkasimpe nzi nkaakatalika kumvwisya Abelo mukuya kwaciindi?

¹⁹ Lusyomo lwa Abelo muli Jehova nolwakali kuyaabukomena, wakayanda kujana nzila zyakutondezya lusyomo oolo kwiinda mumilimo. Pele ncinzi muntu buyo ncaakali kukonzya kupa Mulengi wabubumbo boonse? Mubwini, Leza kunyina naakali kuyanda cipego cilicoonse naa lugwasyo kuzwa kubantu. Mukuya kwaciindi, Abelo wakazyiba kasimpe kayandika kapati kakuti: Ikuti kajisi makanze mabotu, akupa Jehova cintu ciinda kubota akati kazyintu zyoonse nzyajisi, Usyi siluyando wakujulu uyakukkomana.

20, 21. Nzituuzyo zili buti Kaini aa Abelo nzyobakapa kuli Jehova, alimwi ino wakacita buti?

²⁰ Abelo wakalibambila kutuula mbelele kuzwa kubutanga bwakwe. Wakasala mbelele zibotu kapati, zitaanzi kuzyalwa, alimwi izyakali kulibonya kuti nzeziinda kubota. Awalo Kaini wakayanda kuti alongezyegwe akukkomaninwa a Leza kwiinda mukubamba cituuzyo kuzwa kuzisyango zyakwe. Pele makanze aakwe tanaakali mabotu mbuli ngaakajisi Abelo. Ikwiimpana kwakalibonya ciindi banabokwabo aaba nobakapa zituuzyo zyabo.

²¹ Boonse bobilo bana ba Adamu beelede kuti bakabelesya zipaililo alimwi amulilo kutuula zituuzyo zyabo, ambweni abakerebimu bakali kulangilila nzyobakali kucita, aaba bakerebimu mbembabo balikke bakali kwiiminina Jehova anyika aciindi eeco. Jehova wakazibona zituuzyo eezyo. Tubala kuti: “Jehova wakabotelwa Abelo acituuzyo cakwe.” (Matl. 4:4) Ibbaibbele talyaambi Leza mbwaakatondezya kubotelwa kwakwe.

22, 23. Nkaambo nzi Jehova wakacitambula cituuzyo ca Abelo?

²² Nkaambo nzi Leza ncaakamukkomanina Abelo? Sena cituuzyo kucigama ncecakapa kuti Leza abotelwe? Abelo wakatuula cilenge cipona alimwi ciyoya, ikutila bulowa bwaco buyandisi. Sena Abelo wakalizyi mbocakali kuyakuyandika cipaizyo cili boobu? Nokwakainda myaanda yamyaka minji kuzwa ciindi Abelo naakali kupona, Leza wakabelesya cipaizyo camwanaambelele uutakwe kampenda kwiiminina cipaizyo ca Mwanaakwe uulondokede, “Mwanaambelele wa Leza,” walo iwakali kuyakutila bulowa bwakwe butakwe cibi. (Joh. 1:29; Kul. 12:5-7) Nokuba boobo, bunji bwatwaambo ootu Abelo taakwe naakali kutumvwisya pe.

²³ Ncotuzyi ncakuti: Abelo wakatuula cintu ciinda kubota akati kazyintu nzyaakajisi. Jehova wakabotelwa kutali buyo acituuzyo, pele amuntu lwakwe kumugama. Abelo wakatuula cipaizyo nkaambo wakakulwaizyigwa aluyando ndwaakajisi kuli Jehova alimwi alusyomo lwini-lwini mulinguwe.

24. (a) Nkaambo nzi ncotwaamba kuti cituuzyo ca Kaini kucigama tiicakali cibi? (b) Muunzila nzi Kaini mwaakali mbuli bantu banji bamazuba aano?

 ²⁴ Kaini wakacita cintu ciimpene ancaakacita Abelo. Jehova ‘tanaakabotelwa a Kaini acituuzyo cakwe.’ (Matl. 4:5) Tacaambi kuti cituuzyo ca Kaini kucigama tiicakali kabotu, nkaambo nokwakainda ciindi kuzwa leelyo, Mulawo wa Leza wakazumizya kutuula zisyango. (Lev. 6:14, 15) Pele kujatikizya Kaini, Ibbaibbele lyaamba kuti, “milimo yakwe yakali mibi.” (Amubale 1 Johane 3:12.) Mbubwenya mbobayeeya bantu banji mazuba aano, cakutadooneka Kaini wakali kuyeeya kuti kulitondezya buyo atala kuti ulilyaabide kuli Leza kwakalizulide. Kubula lusyomo lwini-lwini nkwaakatondezya naa kubula luyando kuli Jehova kwakalibonya mpoonya-mpoonya mumicito yakwe.

25, 26. Nkucenjezya kuli buti Kaini nkwaakapegwa aa Jehova, pele ncinzi ncaakacita?

²⁵ Ciindi Kaini naakabona kuti tanaakakkomaninwa a Jehova, sena wakayanda kwiiya cikozyanyo ca Abelo? Peepe. Wakacimwa kapati alimwi wakamusula mwanookwabo. Jehova wakabona ncaakali kuyeeya Kaini mumoyo wakwe alimwi cakukkazyika moyo wakamugwasyilizya kuti acince. Wakamucenjezya Kaini kuti nzyaakali kuyeeya zyakali kusololela kukucita cibi cipati, alimwi wakamusyomezya kuti wakali ‘kuyoonyampuzigwa’ naa kukkomaninwa a Leza ikuti Kaini wacinca mizeezo yakwe.—Matl. 4:6, 7.

²⁶ Kaini tanaakakubikkila maano kucenjezya kwa Leza. Muciindi caboobo, wakaambila musyoonto wakwe iwakali kumusyoma kuti amusindikile kumuunda. Okuya Kaini wakamuuma Abelo akumujaya. (Matl. 4:8) Aboobo, Abelo ngomuntu wakusaanguna kupenzyegwa akujaigwa akaambo kalusyomo. Nokuba kuti wakafwa, Jehova tanaakamuluba Abelo.

27. (a) Nkaambo nzi ncotwaamba kuti Abelo uyakubusyigwa? (b) Ncinzi cikonzya kutupa kuba masimpe kuti bumwi buzuba tuyakubonana a Abelo?

²⁷ Munzila imwi, bulowa bwa Abelo bwakali kulila kuli Jehova Leza kutegwa ape cisubulo. Alimwi Leza wakacita cabululami, wakamusubula Kaini mubyaabi akaambo kamulandu wakwe. (Matl. 4:9-12) Kaambo kapati nkakuti, lusyomo lwa Abelo lulaambaula kulindiswe asunu. Ciindi ncaakapona, ambweni myaka iili 100, cakali cisyoonto kweelana abantu mbobakali kupona ciindi eciya. Nokuba boobo, Abelo wakapona munzila iyakali kukkomanisya Leza. Wakafwa kazyi kuti wakali kuyandwa alimwi akukkomaninwa a Usyi wakujulu, Jehova. (Heb. 11:4) Aboobo, tulakonzya kuba masimpe kuti Jehova uutakonzyi kuluba, ucimuyeeya alimwi uyoomubusya munyika yaparadaiso. (Joh. 5:28, 29) Sena muyakubonana anguwe? Mulakonzya kuyakubonana kuti mwazumanana kuswiilila naambaula Abelo alimwi akwiiya cikozyanyo cakwe cibotu calusyomo.