Skip to content

Skip to table of contents

Bbaibbele Ndibbuku Lyabusinsimi Busyomeka, Cibeela 2

Bbaibbele Ndibbuku Lyabusinsimi Busyomeka, Cibeela 2

Bbaibbele Ndibbuku Lyabusinsimi Busyomeka, Cibeela 2

Amuzwe mu Babuloni!

Muzibeela eezyi zili lusele zyamu Sinsimuka!, tuyoolanga-langa cibeela cimwi camu Bbaibbele. Cibeela eeci, mbusinsimi. Zibalo eezyi ziyoomugwasya kwiingula mibuzyo eeyi yakuti: Sena businsimi bwamu Bbaibbele makani buyo aabantu basongo? Sena tweelede kusyoma kuti bwakasololelwa amuuya wa Leza? Twamutamba kuti mulange-lange bumboni buliko.

MUCIBALO cainda cazibeela eezyi, twakalanga-langa businsimi botatwe bujanika mu Bbaibbele kujatikizya lunyungu lwa Abrahamu. Bumboni butondezya kuti Leza wakabuzuzikizya businsimi oobu kwiinda mukutalisya, alimwi akugwasya cisi cabana Israyeli ibaluzubo lwa Abrahamu.

Awalo Babuloni wansiku wakali munzi wakadumide kapati, ikapati mumwaanda wamyaka waciloba B.C.E. Atulange-lange businsimi botatwe bwamu Bbaibbele kujatikizya bwami oobu alimwi atubone naa kuli bumboni butondezya kuti businsimi oobu bwakazwa kuli Leza.

Musinsimi Musa wakacenjezya bantu bakaindi mu Israyeli kuti: “Ncobeni na mwaluba Jehova Leza wanu, na mwatobela baleza bambi akubamanina milimo akubakotamina, . . . muyoonyonyooka.” (Deuteronomo 8:19; 11:8, 9) Nokuba boobo, bana Israyeli cakwiinduluka-induluka bakamuzangila Leza akutalika kukomba mituni.—1 Bami 14:22-24.

Mukuyakwaciindi, Leza wakazumizya kuti babelesi bakwe batasyomeki bazundwe abana Babuloni. Kabasololelwa a Mwami Nebukadinezara, basikalumamba ba Babuloni bakalwana bana Israyeli akusaala Jerusalemu. Sena kusaala ooku kwakali kuyandika? Atulange-lange ncaakalemba musinsimi Jeremiya myaka iili 20 kacitanacitika ncaakaamba.—Jeremiya 25:1.

Businsimi bwakusaanguna: “Mbuli [bana Israyeli] mbumwakaka kuswiilila majwi aangu [Leza], amubone! Ndatuma . . . Nebukadinezara mwami wa-Babuloni, kuti balwisye nyika ino abantu bakede mulinjiyo amisyobo yoonse iiengelede . . . Nyika eyi yoonse iyooba matongo aayoosya, nkabela misyobo eyi iyoobelekela mwami wa-Babuloni milimo myaka iili makumi aali musanu aabili.”—Jeremiya 25:8-11.

Kuzuzikizyigwa: Nikwakainda ciindi cili mbocibede cakulwana, Nebukadinezara wakauzunda munzi wa Jerusalem mu 607 B.C.E. Alimwi wakazunda minzi aimwi ya Juda, kubikilizya Lakisi a Azeka. (Jeremiya 34:6, 7) Bunji bwabantu bakafwutuka wakabatola ku Babuloni kwalo nkobakaba bazike myaka iili 70.

Ncaayubununa makani aakaindi:

● Bbaibbele litondezya kuti Nebukadinezara ngookali mwami wa Babuloni ciindi Jerusalemu naakanyonyoonwa. Lwiiyo lwabukkale bwansiku ilujatikizya kufwumba zyintu zyakasiigwa abansiku lulakasinizya kaambo kamu Bbaibbele aaka kujatikizya kubako kwa Nebukadinezara. Mudolopo lya Florence ku Italy, kuli cifwanikiso cakapangwa abbwe. Abbwe eeli kwakalembwa kuti: “Ikulemeka Merodaki mwami wakwe, Nebukadinezara mwami wa Babuloni, kacipona wakapa kuti eeci cipangwe.” Nebukadinezara wakalela kuzwa mu 624 kusika mu 582 B.C.E.

● Bbuku litegwa The Bible and Archaeology lyaamba kuti zyintu zyakavwukkulwa alimwi abuvwuntauzi bwakacitika ku Lakisi businizya makani aaya aatobela aakuti: “Lunyonyooko lwamamanino lwakacitwa calunya kapati, alimwi mulilo wakanyonyoona munzi wa [Lakisi] wakali kuyoosya kapati cakuti mabwe aatuba aakabelesyegwa mumaanda akaba musenga uutuba.”

Businsimi bwabili: “Myaka iili makumi aali musanu aabili niizoomana ku-Babuloni, [mebo nde Jehova] njoomuswaya [bazike ba Juda], njoozuzikizya cisyomezyo cangu cakumupilusya kubusena obuno [nyika ya Juda].”—Jeremiya 29:10.

Kuzuzikizyigwa: Nikwakainda myaka iili 70, kuzwa mu 607 kusika 537 B.C.E., Mwami Koresi waku Persia wakaangununa ba Juda kubuzike alimwi akubazumizya kujokela kucisi cokwabo kutegwa bakayakulule tempele.—Ezara 1:2-4.

Makani aakaindi ncaayubununa:

● Sena bana Israyeli bakakkala mubuzike mu Babuloni kwamyaka iili 70 kweelana ambolyakasinsima Bbaibbele? Amubone ncaakaamba syaazibwene mukuvwukkula zyakaindi waku Israyeli, ulaazyina lyakuti Ephraim Stern. Wakaamba kuti: “Kuzwa mu 604 B.C.E. kusika mu 538 B.C.E.—kunyina bumboni butondezya kuti kuli muntu wakali kukkala mucisi cabana Israyeli. Muciindi eeci, kunyina dolopo ilyakali kukkalwa aabantu akati kamadolopo aakanyonyoonwa abana Babuloni.” Ncaakaamba cileendelana aciindi bana Israyeli nibakali mubuzike mu Babuloni kuzwa mu 607 kusika mu 537 B.C.E.—2 Makani 36:20, 21.

● Bantu bamuzisi zyakaindi zyaku Mesopotamia bakali kulembela amabwe aabulongo matete. Cibwe cimwi ciyumu kapati cabulongo ciitwa kuti Cyrus Cylinder, cilibonya kuti cakalembwa mu 539 B.C.E., mwaka Mwami Koresi waku Persia naakasaala Bulelo bwa Babuloni. Malembe amwi aamba kuti: “Ndime Koresi, . . . mwami waku Babuloni. Alimwi aamba kuti: “Ndakajokela kuminzi iisalala [minzi imwi yaambwa kale] iili mutala aamulonga wa Tigris, zipaililo zyalo zyakasyaala matongo kwaciindi cilamfwu, zibumbwa izyakali kubusena ooko . . . Mebo (alimwi) ndakababunganya aabo (ibakali kukkala) mucisi eeco akubapilusya kucisi cabo.”

Makani aamba zyakaindi aleendelana ancobwaamba businsimi bwamu Bbaibbele ibwaamba kuti ba Juda ibakali mubuzike bakali kuyoopilusyigwa kucisi cokwabo—ibusinsimi bwakalemba kakucili myaka 200.

Businsimi bwatatu: “Babuloni, uujisi bulemu kwiinda zisi zyoonse, bweebesi ba-Kasidi mbubalikankaizizya, uyooba mbuli Sodoma a-Gomora ciindi eciya Leza naakaimwaya. Taukooyookalwa limbi [pe].”—Isaya 13:19, 20.

Kuzuzikizyigwa: Muciindi buyo cisyoonto, bweendelezi bwanyika yoonse bwa Babuloni ibwakajisi nguzu kapati bwakazundwa ciindi basinkondo ba Mediya a Persia nibakabalwana mu 539 B.C.E. * Munzi ooyu wa Babuloni kunyina niwakayakululwa. Asyoonto-syoonto, munzi ooyu wakaba matongo alimwi ‘uutakalwi muntu naba omwe.’—Jeremiya 51:37.

Makani aakaindi ncaayubununa:

● Babuloni wakanyonyookela limwi cakuti syaabusongo umwi wazyina lya Tom Boiy wakaamba kujatikizya “basikuvwuntauzya zyakaindi bakumbo alimwi abasimweendanzila bamumwaanda wamyaka wa 16” ibakauzyi kabotu munzi ooyu, pele ibakaalilwa kuzyiba “busena bwini mpowakali kujanika.”

● Mu 1919, ba H. R. Hall, ibabamba zyintu zyakaindi zyabana Egepita alimwi abana Asuri ku British Museum bakapandulula kujatikizya Babuloni kuti: “Zitantaala zyabwaanda izili mumusenga.”

Ncinzi ncotukonzya kwaamba kwiinda mukulanga-langa kuzuzikizyigwa kwabusinsimi oobu? Cilasalala kuti ciindi coonse Bbaibbele lilasinizya kuti ndibbuku lyabusinsimi busyomeka. Milumbe yabusinsimi kujatikizya Juda alimwi a Babuloni yakazuzikizyigwa mbubwenya mbukwakasinsimwa.

Jerusalemu wakanyonyoonwa akaambo kakuti bantu tiibakatobela kucenjezya kwa Leza kuti batantamuke bukkale bubyaabi. Nikwakainda myaka iili 70 kuzwa nibakali mubuzike mu Babuloni, bana Israyeli bakazumizyigwa kupiluka kumunzi wabo wa Jerusalemu. Munzi wansiku wa Babuloni wakanyonyoonwa mbubwenya mbokwakapandulwidwe alimwi taakwe bantu bakkala mumo kusikila mazuba aano. Pele oobu mbusinsimi buyo busyoonto akati kabusinsimi bunji ibujanika mu Bbaibbele.

Mukumwaya kutobela tuyoobandika zyintu zyakacitika mumwaanda wakusaanguna C.E. mbozyakaambilwa limwi kakucili ciindi cilamfwu. Alimwi businsimi oobo ibwakazuzikizyigwa buyumya lusyomo lwesu mukusyomeka kujanwa mu Bbaibbele.

[Bupanduluzi buyungizidwe]

^ munc. 20 Kakucili myaka iitandila ku 200 awalo Isaya wakakaamba kaambo kakuti Mediya wakali kuyoosololela mukulwana Babuloni.—Amubone Isaya 13:17-19; 21:2.

[Ccaati iili apeeji 30, 31]

(Kutegwa mubone bwini mbwaakkede mabala, amubone bbuku lini)

MYAKA AZYINTU ZYAKACITIKA KU BABULONI

c. 732 B.C.E.: Isaya

wasinsima kujatikizya

kuwa kwa Babuloni

(B.C.E.)

647 Jeremiya wapegwa

mulimo wabusinsimi

632 Babuloni wanyonyoona

Asuri

625 Nebukadinezara watalika

kulela

617 Daniele a Ezekieli

batolwa ku Babuloni

607 Nebukadinezara Ba Juda batolwa

wanyonyoona Jerusalemu mubuzike ku Babuloni

myaka iili 70

582 Bulelo bwa Nebukadinezara

bwamana

539 Babuloni wanyonyoonwa

aba Media a Persia

537 Ba Juda ibakali mubuzike

bapiluka ku Jerusalemu

[Cifwanikiso icili apeeji 30]

Magwalo aa Lakisi asumpula bupanduluzi bwa Jeremiya kujatikizya Babuloni mbwaakazunda Juda

[Cifwanikiso icili apeeji 31]

Cyrus Cylinder ilembedwe mulawo wa Koresi wakupilusya baange kumunzi wabo

[Nkotwakajana cifwanikiso icili apeeji 31]

Peeji 12, Lugwalo lwa Lakisi: Cifwanikiso cakazumizyigwa aba British Museum; peeji 13, Cyrus Cylinder: © The Trustees of the British Museum