1, 2. (a) Xana vanhu va Eliya va xaniseke hi ndlela yihi? (b) Eliya u langutane ni nkaneto wihi eNtshaveni ya Karimeli?

ELIYA u langutise ntshungu lowu a wu ri karhi wu koka milenge wu tlhandlukela eNtshaveni ya Karimeli. Hambileswi a ka ha ri matakuxa, a swi vonaka leswaku vanhu lava va le vuswetini naswona va pfumala swakudya. Malembe manharhu ni hafu ya dyandza ma ve ni vuyelo byo biha eka vona.

² Exikarhi ka vona a ku ri ni vaprofeta va 450 va Bali lava a va ri ni manyunyu va tlhela va n’wi venga swinene Eliya, muprofeta wa Yehovha. Hosi ya xisati Yezabele u dlaye malandza yo tala ya Yehovha, kambe wanuna loyi u hambete a lwisana swinene ni vugandzeri bya Bali. Kambe a a ta helela kwihi? Kumbexana vaprista volavo a va ehleketa leswaku wanuna loyi a a nga ta swi kota ku lwisana na vona hinkwavo a ri yexe. (1 Tih. 18:4, 19, 20) Hosi Akabu u tlhela a ta a khandziye kalichi yakwe ya vuhosi. Na yena a a nga n’wi rhandzi Eliya.

3, 4. (a) Ha yini Eliya a titwe a chava loko dyambu ri huma? (b) I swivutiso swihi leswi hi nga ta swi kambisisa?

³ Hi siku rero Eliya a a ta va ni siku ro tika ni ra xiendlakalo lexi hlamarisaka ku tlula siku rin’wana ni rin’wana leri a tshameke a va na rona. Loko a ha langute vanhu lava a va ta hi le Ntshaveni ya Karimeli, a a swi tiva leswaku ku nga ri khale a va ta swi vona kahle ku tlula rini na rini leswaku i mani loyi a nga ni matimba lamakulu, i Xikwembu kumbe i vanhu vo homboloka. U titwe njhani loko dyambu ri huma? A a chuhile, tanihi leswi “a a ri munhu la nga ni mintlhaveko yo fana ni ya hina.” (Hlaya Yakobo 5:17.) Hi nga tiyiseka hi nchumu wun’we: Eliya a a tsakile hileswi a a ri yexe hambileswi a a rhendzeriwe hi vanhu lava a va nga ri na ripfumelo, hosi ya vona leyi gwineheke ni vaprista volavo lava nga vadlayi.—1 Tih. 18:22.

⁴ Kambe i yini lexi endleke tiko ra Israyele ri va eka nkitsikitsi lowu? Naswona i yini leswi u nga swi dyondzaka emhakeni leyi? Sweswi xiya xikombiso xa ripfumelo ra Eliya ni ndlela leyi namuntlha hi nga ri tekelelaka ha yona.

5, 6. (a) Tiko ra Israyele a ri lwela yini? (b) Xana Hosi Akabu u n’wi hlundzukise njhani Yehovha?

⁵ Eka malembe yo tala ya vutomi byakwe, Eliya u vone loko vugandzeri  bya Yehovha lebyi a byi ri nchumu wa nkoka etikweni ra rikwavo ni le ka vanhu va ka vona byi honisiwa a nga ri na matimba yo swi sivela. Tiko ra Israyele se a ri ri ni malembe yo tala ri ri karhi ri lwela ku hlawula exikarhi ka vugandzeri lebyi tengeke ni bya mavunwa, exikarhi ka vugandzeri bya Yehovha Xikwembu ni vugandzeri bya swifaniso swa matiko lama ri rhendzeleke. Enkarhini wa Eliya, ku kayakaya koloko a ku tinyike matimba swinene.

⁶ Hosi Akabu u hlundzukise Yehovha swinene. A a tekane na Yezabele, n’wana wa xisati wa hosi ya Sidoni. Yezabele a a tiyimisele ku hangalasa vugandzeri bya Bali etikweni ra Israyele ni ku herisa vugandzeri bya Yehovha. Hi ku hatlisa, Akabu u sungule ku kuceteriwa hi nsati wakwe. U akele Bali tempele ni alitari naswona u rhangerile eku gandzeleni ka xikwembu lexi xa vuhedeni.—1 Tih. 16:30-33.

7. (a) I yini leswi endleke leswaku vugandzeri bya Bali byi va lebyi nyenyetsaka? (b) Malunghana ni ku leha ka dyandza ra le nkarhini wa Eliya, ha yini hi tiyiseka leswaku Bibele a yi kanetani? (Katsa ni bokisi.)

⁷ I yini leswi endleke leswaku vugandzeri bya Bali byi va lebyi nyenyetsaka? Byi kanganyise Vaisrayele lerova vo tala va tshika ku gandzela Xikwembu xa ntiyiso. Nakambe a byi hombolokile byi tlhela byi va ni nsele. A byi ri ni tinghwavava ta le tempeleni ta xinuna ni ta xisati, minkhuvo leyi vanhu a va tikhoma hi ndlela yo biha hi tlhelo ra rimbewu ni ku endla magandzelo hi vana. Yehovha u hlamule hi ku rhumela Eliya eka Akabu leswaku a tivisa hi ta dyandza leri a ri ta va kona kukondza loko muprofeta wa Xikwembu a lerisa leswaku ri hela. (1 Tih. 17:1) Ku hundze malembe yo hlayanyana emahlweni ko va Eliya a vonana na Akabu kutani a n’wi byela leswaku a hlengeleta vanhu ni vaprofeta va Bali eNtshaveni ya Karimeli. *

8. Xana rungula leri ra vugandzeri bya Bali ri hi dyondzisa yini namuntlha?

⁸ Kambe, xana ku kayakaya koloko ku hi dyondzisa yini namuntlha? Van’wana va vula leswaku mhaka leyi vulavulaka hi vugandzeri bya Bali a yi hi khumbi namuntlha, tanihi leswi ku nga riki na titempele ni tialitari ta Bali emasikwini ya hina. Kambe mhaka leyi a yo va matimu ya khale ntsena. (Rhom. 15:4) Rito leri nge “Bali” ri vula “n’wini.” Yehovha u byele vanhu vakwe leswaku va n’wi hlawula tanihi “bali” wa vona kumbe nuna la nga n’wini wa vona. (Esa. 54:5) Xana a wu nge pfumeli leswaku vanhu va ha tirhela vini vo hambana-hambana handle ka Xikwembu xa Matimba Hinkwawo? Swi tano hakunene, hambiloko vanhu va hanyela ku hlongorisa mali, ku rhangisa ntirho, ku tihungasa, ku titsakisa hi tlhelo ra rimbewu kumbe ku gandzela swikwembu swin’wana swo tala handle ka Yehovha, va hlawula n’wini wa vona. (Mat. 6:24; hlaya Varhoma 6:16.) Hikwalaho, tindlela letikulu leti kombisaka vugandzeri bya Bali ta karhi ta andza namuntlha. Ku anakanyisisa hi mhaka leyi endlekeke exikarhi ka Yehovha na Bali  yi nga hi pfuna ku endla xiboho xa vutlhari malunghana ni loyi hi nga ta n’wi gandzela.

9. (a) I yini leswi a swi endla leswaku Ntshava ya Karimeli yi va ndhawu leyinene ku va vugandzeri bya Bali byi paluxiwa eka yona? (Nakambe vona nhlamuselo ya le hansi.) (b) Xana Eliya u va byele yini vanhu?

⁹ Enhlohlorhini ya Ntshava ya Karimeli, u kota ku ri vona kahle tiko ra Israyele—ku sukela enkoveni wa Kixoni lowu nga ehansi ku ya eLwandle Lerikulu (Lwandle ra Mediteraniya) leri nga ekusuhi ni tintshava ta Lebanoni leti nga evugimamusi bya le n’walungwini. * Kambe loko dyambu ri tlhava eka maxelo ya siku rolero, tiko a ri ri exiyin’weni lexi nga tsakisiki. Tiko leri  eku sunguleni a ri nonile leri Yehovha a a ri nyike Vaisrayele, sweswi a ri vonaka ri ri kwandzasi. Sweswi se a ri vavuriwe swinene hi dyambu leri nga riki ni ntwela-vusiwana, ri onhiwe hikwalaho ka vuhunguki bya vanhu va Xikwembu! Loko ntshungu lowu wu hlengeletanile, Eliya u wu tshinelerile kutani a ku: “Xana mi ta va ni mianakanyo yimbirhi ku fikela rini? Loko Yehovha a ri Xikwembu xa ntiyiso, n’wi landzeleni; kambe loko ku ri Bali, landzelani yena.”—1 Tih. 18:21.

10. Xana vanhu va Eliya a “va [ri] ni mianakanyo yimbirhi” hi ndlela yihi naswona hi wihi ntiyiso wa xisekelo lowu a va wu rivarile?

¹⁰ Xana Eliya a a vula yini hi xiga lexi nge ku “va ni mianakanyo yimbirhi”? Vanhu volavo a va swi xiyanga leswaku a va fanele va hlawula exikarhi ka ku gandzela Yehovha ni ku gandzela Bali. A va ehleketa leswaku va nga swi kota ku va gandzela havumbirhi bya vona—va verhamisa mbilu ya Bali hi ku endla minkhuvo leyi nyenyetsaka kambe va tama va ha kombela tintswalo ta Yehovha Xikwembu. Kumbexana a va ehleketa leswaku Bali a a ta katekisa swibyariwa ni swifuwo swa vona, loko hi hala tlhelo “Yehovha wa mavuthu” a va sirhelela enyimpini. (1 Sam. 17:45) A va rivale ntiyiso wa xisekelo—lowu ninamuntlha vanhu vo tala va nga wu xiyiki. Yehovha a nga swi lavi leswaku vugandzeri byakwe byi hlanganisiwa ni bya swikwembu swin’wana. U lava ku tinyiketela loku hlawulekeke loku n’wi fanelaka. Vugandzeri byihi na byihi lebyi hlanganisiwaka ni muxaka wun’wana wa vugandzeri a byi amukeleki eka yena naswona bya n’wi nyenyetsa!—Hlaya Eksoda 20:5.

11. Xana u ehleketa leswaku leswi Eliya a swi vuleke eNtshaveni ya Karimeli swi nga hi pfuna njhani ku kambisisa leswi hi swi rhangisaka evuton’wini ni le vugandzerini bya hina?

¹¹ Kutani Vaisrayele volavo a va ri “ni mianakanyo yimbirhi” ku fana ni munhu loyi a ringetaka ku famba etindleleni timbirhi hi nkarhi wun’we. Namuntlha vanhu vo tala va endla xihoxo lexi fanaka, va pfumelela vabali vo fanekisela leswaku va va xiphemu xa vutomi bya vona kutani va honisa vugandzeri bya Xikwembu. Ku yingisa xikombelo xa Eliya xa xihatla ni lexi nga erivaleni xa leswaku va tshika ku va ni mianakanyo yimbirhi xi nga hi pfuna leswaku hi tlhela hi kambisisa leswi hi swi rhangisaka evuton’wini ni le vugandzerini bya hina.

12, 13. (a) Xana Eliya u ringanyete xiendlo xihi lexi a xi ta paluxa ntiyiso wa mhaka? (b) Hi nga swi kombisa njhani leswaku hi tshembela eka Yehovha ku fana na Eliya?

¹² Eliya u tlhele a ringanyeta xiendlo lexi a xi ta paluxa ntiyiso wa mhaka. Xiendlo xa kona a xi olove ngopfu. Vaprista va Bali a va fanele va endla alitari va tlhela va veka gandzelo ehenhla ka yona; kutani va khongela xikwembu xa vona leswaku xi lumeka ndzilo. Eliya na yena a a fanele a endla leswi fanaka. U te: “Xikwembu xa ntiyiso lexi xi nga ta hlamula hi ndzilo hi xona Xikwembu xa ntiyiso.” Eliya a a swi tiva kahle leswaku i mani la nga Xikwembu xa ntiyiso. Ripfumelo rakwe a ri tiye swinene lerova a nga kanakananga ku tshika vaprofeta va Bali ku va vona lava a va ta rhanga va khongela eka xikwembu xa vona leswaku xi lumeka ndzilo. U nyike vaprofeta volavo va Bali nkarhi lowu eneleke wo endla swilo hinkwaswo. Kutani va  hlawule nkuzi ya vona leyi a va ta endla xitlhavelo ha yona ivi va khongela eka Bali. *—1 Tih. 18:24, 25.

¹³ Nkarhi lowu hi hanyaka eka wona, Yehovha a nga ha ma endli masingita. Hambiswiritano, Yehovha a nga hundzukanga. Hi nga ha tshembela eka yena ku fana na Eliya. Hi xikombiso, loko van’wana va kaneta leswi Bibele yi swi dyondzisaka, a hi fanelanga hi va sivela ku vula mavonelo ya vona. Ku fana na Eliya, hi nga ha langutela leswaku Xikwembu xa ntiyiso xi lulamisa timhaka. Hi nga endla sweswo hi ku va hi nga titshegi hi vutlhari bya hina vini, kambe hi titshega hi Rito ra xona leri huhuteriweke, leri endleriweke “ku lulamisa swilo.”—2 Tim. 3:16.

14. Xana Eliya u va vungunye hi ndlela yihi vaprofeta va Bali naswona ha yini?

¹⁴ Vaprofeta va Bali va ye emahlweni va lunghiselela xitlhavelo xa vona ni ku vitana xikwembu xa vona. Va huwelele hi ku phindha-phindha va ku: “Oho Bali, hi hlamule!” Ku hundze tiawara to tala va ri karhi va huwelela. Bibele yi ri: “Kambe a ku nga ri na rito, a ku nga ri na munhu la hlamulaka.” Ninhlikanhi Eliya u sungule ku va vungunya a vula leswaku Bali u fanele a khomeke ngopfu lerova a nga koti ku va hlamula, nileswaku u ye exihambukelweni a ya titshunxa, kumbe a a etlele kutani a a lava munhu wo ya n’wi pfuxa. Eliya u byele vakanganyisi volavo a ku: “Huwelelani hi rito lerikulu.” Swi le rivaleni leswaku u vone vugandzeri bya Bali byi ri vuphukuphuku ni vukanganyisi, kutani a a lava leswaku vanhu va Xikwembu va vona leswaku a byi ri bya vukanganyisi hakunene.—1 Tih. 18:26, 27.

15. Mhaka ya vaprista va Bali yi swi kombisa njhani leswaku i vuphukuphuku ku hlawula n’wini wihi na wihi ematshan’weni ya Yehovha?

¹⁵ Hikwalaho ka sweswo, vaprista va Bali va sungule ku nga ha lawuleki, va “huwelela hi rito lerikulu, va tixeka hi masavula ni matlhari hi ku ya hi ntolovelo wa vona, ku fikela loko va xiririka ngati.” Kambe sweswo a swi pfunanga nchumu! “A ku nga ri na rito naswona a ku nga ri na munhu la hlamulaka, a ku nga ri na loyi a yingisaka.” (1 Tih. 18:28, 29) Entiyisweni xikwembu lexi va nge i Bali a xi nga hanyi. A ku ri nchumu lowu endliweke hi Sathana leswaku a hambukisa vanhu eka Yehovha. Ntiyiso hi lowu, ku hlawula n’wini wihi na wihi ematshan’weni ya Yehovha swi va ni vuyelo lebyi hetaka matimba ni lebyi khomisaka tingana.—Hlaya Pisalema 25:3; 115:4-8.

16. (a) Ku va Eliya a lunghise alitari ya Yehovha eNtshaveni ya Karimeli swi nga ha va swi va tsundzuxe yini vanhu? (b) Xana Eliya u tlhele a swi kombisa njhani leswaku a tshembela eka Xikwembu xakwe?

¹⁶ Nindzhenga se a ku ri nkarhi wa leswaku Eliya a nyikela gandzelo.  U lunghise alitari ya Yehovha leyi handle ko kanakana a yi mbundzumuxiwe hi lava a va venga vugandzeri lebyi tengeke. U tirhise maribye ya 12, kumbexana a tsundzuxa vanhu vo tala va tinyimba ta khume ta rixaka ra Israyele leswaku Nawu lowu nyikiweke tinyimba hinkwato ta 12 a wa ha fanele wu yingisiwa. Hiloko a tlhandleka xitlhavelo xakwe ehenhla ka alitari kutani a swi chela hi mati, lawa swi nga ha endlekaka a ma ke eLwandle ra Mediteraniya leri nga ekusuhi. U tlhele a cela khele ematlhelo ya alitari, leri na rona a ri tateke hi mati. Hambileswi a pfumeleleke vaprofeta va Bali leswaku va endla hinkwaswo leswi a swi ta olovisela Bali ku pfurhisa ndzilo, a nga endlanga tano eka Yehovha, tanihi leswi a a nga kanakani leswaku Yehovha a nga pfurhisa ndzilo ehansi ka xiyimo xihi ni xihi.—1 Tih. 18:30-35.

17. Xana xikhongelo xa Eliya xi swi kombisa njhani leswi a a swi teka swi ri swa nkoka swinene naswona hi nga xi tekelela njhani xikombiso xakwe eka swikhongelo swa hina?

¹⁷ Loko hinkwaswo swi lunghekile, Eliya u khongerile. Hambileswi xikhongelo lexi a xi komile, a xi ri ni matimba hikuva xi kombise leswi Eliya a a swi teka swi ri swa nkoka swinene. Nchumu wo sungula ni lowu nga wa nkoka swinene, a a lava va tiva leswaku Yehovha a a ri “Xikwembu eIsrayele” ku nga ri Bali. Nchumu wa vumbirhi, a a lava leswaku un’wana ni un’wana a tiva leswaku yena a a ri nandza wa Yehovha ntsena; ku vangama hinkwako ni ku dzunisiwa swi fanele swi yisiwa eka Xikwembu. Nchumu wo hetelela, u kombise leswaku a a ha khathala hi vanhu va ka vona hikuva a a swi langutele hi mahlo-ngati ku vona Yehovha a hundzula “mbilu ya vona.” (1 Tih. 18:36, 37) Ku nga khathariseki maxangu hinkwawo lawa va tivangeleke wona hikwalaho ko pfumala ripfumelo, Eliya a a ha va rhandza. Eka swikhongelo swa hina vini, xana hi nga kombisa nkhathalelo lowu fanaka malunghana ni vito ra Xikwembu swin’we ni ku titsongahata ni ku va ni ntwela-vusiwana eka vanhu lava lavaka mpfuno?

18, 19. (a) Xana Yehovha u xi hlamule njhani xikhongelo xa Eliya? (b) Xana Eliya u lerise vanhu ku endla yini naswona ha yini vaprista va Bali a va nga fanelanga va kombiwa musa?

¹⁸ Loko Eliya a nga si khongela, ntshungu wu nga ha va wu tivutisile loko Yehovha a nga ta n’wi khomisa tingana hilaha Bali a wu khomiseke tingana hakona. Kambe endzhaku ka xikhongelo, xivutiso xa wona xi hlamulekile. Xiviko xi ri: “Hiloko ndzilo wa Yehovha wu wa, wu fika wu hisa gandzelo ro hisiwa ni tihunyi ni maribye ni ntshuri, wu hisa ni mati lawa a ma ri ekheleni.” (1 Tih. 18:38) Yoleyo yi ve nhlamulo yo hlamarisa hakunene! Kutani vanhu va hlamule njhani?

¹⁹ Hinkwavo ka vona va huwelele va ku: “Yehovha i Xikwembu xa ntiyiso! Yehovha i Xikwembu xa ntiyiso!” (1 Tih. 18:39) Eku heteleleni va vone ntiyiso. Hambiswiritano, a va nga si ri kombisa ripfumelo nikatsongo. Hakunene, ku pfumela leswaku Yehovha i Xikwembu xa ntiyiso endzhaku ko  vona ndzilo wu xika hi le tilweni wu hlamula xikhongelo a hi xikombiso lexi khorwisaka xo kombisa ripfumelo. Kutani Eliya u va kombele leswaku va kombisa ripfumelo ra vona hi ndlela yin’wana. U va kombele ku endla leswi a va fanele va swi endlile eka malembe yo tala lama hundzeke—ku nga ku yingisa Nawu wa Yehovha. Nawu wa Xikwembu a wu vula leswaku vaprofeta va mavunwa ni vagandzeri va swifaniso swa hava va fanele va dlayiwa. (Det. 13:5-9) Vaprista lava va Bali a va ri valala lava hisekaka va Yehovha Xikwembu naswona va lwisane hi vomu ni swikongomelo swakwe. Xana a va fanele va kombiwa tintswalo? Vaprista lava a va vanga ni musa eka vana lava nga riki na nandzu lava va va hiseke va ha hanya tanihi switlhavelo eka Bali. (Hlaya Swivuriso 21:13; Yer. 19:5) Vavanuna volavo a swi nga va faneli nikatsongo ku kombiwa musa! Kutani Eliya u lerise leswaku va dlayiwa, kutani va dlayiwile.—1 Tih. 18:40.

20. Ha yini ku karhateka ka vaxopaxopi va manguva lawa malunghana ni ku va Eliya a avanyise vaprista va Bali ku nga twali?

²⁰ Vaxopaxopi va manguva lawa va nga ha sola leswaku ha yini vaprofeta va Bali va dlayiwile eNtshaveni ya Karimeli. Vanhu van’wana va vilerisiwa hileswaku lava hisekelaka vukhongeri va tirhisa xiendlo lexi tanihi nchumu lowu va pfumelelaka ku pfuxa madzolonga ni vanhu van’wana lava nga riki va vukhongeri bya vona. Nakambe lexi vavisaka, namuntlha ku ni swirho swa vukhongeri leswi vangaka madzolonga yo tala lama tsemaka nhlana. Hambiswiritano, Eliya a a nga ri tano. U avanyise hi ndlela yo lulama a yimela Yehovha. Ku tlula kwalaho, Vakreste va ntiyiso va swi tiva leswaku a va nge landzeli xikombiso xa Eliya hi ku dlaya lavo homboloka. Endzhaku ka loko Mesiya a tile emisaveni, nawu lowu tirhaka eka vadyondzisiwa hinkwavo va Yesu wu kumeka eka marito lawa Kreste a ma byeleke Petro: “Vuyisela banga ra wena endhawini ya rona, hikuva hinkwavo lava khomaka banga va ta lova hi banga.” (Mat. 26:52) Yehovha u ta tirhisa N’wana wakwe leswaku a avanyisa enkarhini lowu taka.

21. Xana xikombiso xa Eliya xi va fanela njhani Vakreste va ntiyiso namuntlha?

²¹ Vutihlamuleri bya Vakreste va ntiyiso i ku hanya hi ndlela leyi kombisaka ripfumelo. (Yoh. 3:16) Ndlela yin’wana yo endla sweswo i ku tekelela vavanuna vo tshembeka vo fana na Eliya. U gandzele Yehovha hi ndlela yo hlawuleka a tlhela a khutaza van’wana leswaku na vona va endla tano. Hi xivindzi u paluxe vukanganyisi lebyi Sathana a a byi tirhisa ku hambukisa vanhu eka Yehovha. Naswona u tshike Yehovha leswaku a lulamisa timhaka ematshan’weni yo tshembela eka vuswikoti byakwe ni ku endla hilaha a a rhandza hakona. Hakunene, Eliya u lwele vugandzeri lebyi tengeke. Onge hinkwerhu hi nga tekelela ripfumelo rakwe!