1-3. (a) Xana Solomoni u byi kombise njhani vutlhari lebyi hlamarisaka loko a tlhantlha nandzu wa n’wana? (b) Xana Yehovha u hi tshembisa yini, naswona ku ta swivutiso swihi?

 A KU ri nandzu wo tika—vavasati vambirhi a va lwetana hi n’wana. Vavasati lava a va tshama eka yindlu yin’we naswona a va ha ku veleka vana, lava a vo siyana hi masikunyana. Un’wana wa vana lava u file, kutani un’wana ni un’wana eka vavasati lava u vula leswaku n’wana loyi a hanyaka i wa yena. a A ku nga ri na timbhoni tin’wana leti nga vona leswi humeleleke. Swi le rivaleni leswaku nandzu lowu wu sungule ku tengiwa eka huvo leyitsongo, kambe wu va tsandza. Hi loko nandzu lowu wu hetelela wu yisiwe eka Solomoni hosi ya Israyele. Xana a yi ta swi kota ku kuma ntiyiso wa mhaka?

² Endzhaku ko yingisela mholovo ya vavasati lava, Solomoni u kombele banga. Hiloko hi vurhena a lerisa leswaku n’wana loyi a pandziwa hi le xikarhi, leswaku un’wana ni un’wana a ta kuma hafu. Xikan’wekan’we mana wa n’wana a kombela leswaku hosi yi teka n’wana loyi—n’wana wa yena la rhandzekaka—yi n’wi nyika wansati lon’wana. Kambe wansati lon’wana u sindzise leswaku n’wana a pandziwa hi le xikarhi. Hiloko Solomoni a vona ntiyiso wa mhaka. A wu tiva ntwelavusiwana lowu manana a nga na wona hi n’wana loyi a humaka embelekweni  wakwe, kutani u tirhise vutivi byebyo leswaku a tlhantlha xiphiqo lexi. Anakanya leswaku manana loyi u titwe njhani loko Solomoni a n’wi nyika n’wana kutani a ku: “I n’wana wakwe.”—1 Tihosi 3:16-27.

³ Lebyi i vutlhari byo hlamarisa hakunene! Loko vanhu va twa ndlela leyi Hosi Solomoni a tlhantlheke xiphiqo lexi hayona, va tikhome milomu hi ku hlamala, “va swi xiyile leswaku Xikwembu xi yi nyike vutlhari.” Ina, vutlhari bya Solomoni a ku ri nyiko leyi humaka eka Xikwembu. Yehovha a a n’wi nyike “mbilu yo tlhariha ni leyi twisisaka.” (1 Tihosi 3:12, 28) Kambe, ku vuriwa yini hi hina? Xana na hina hi nga byi kuma vutlhari lebyi humaka eka Xikwembu? Ina, loko a huhuteriwile, Solomoni u tsale a ku: “Yehovha u nyika vutlhari.” (Swivuriso 2:6) Yehovha u tshembisa ku nyika vutlhari—ku nga vuswikoti byo tirhisa vutivi ni ku twisisa hi ndlela leyinene—eka lava va byi lavaka hi mbilu hinkwayo. Xana hi nga byi kumisa ku yini vutlhari lebyi humaka ehenhla? Naswona hi nga byi tirhisa njhani evuton’wini bya hina?

4-7. Hi swihi swilo swa mune leswi lavekaka leswaku hi kuma vutlhari?

⁴ Xana hi fanele hi va tintlhari kumbe hi va swidyondzeki leswaku hi kuma vutlhari lebyi humaka eka Xikwembu? Nikatsongo. Yehovha u tiyimisele ku hi nyika vutlhari bya yena ku nga khathariseki leswaku hi huma kwihi ni leswaku hi dyondzeke ku fikela kwihi. (1 Vakorinto 1:26-29) Kambe hi fanele hi endla swo karhi, hikuva Bibele yi hi khutaza leswaku hi “kuma vutlhari.” (Swivuriso 4:7) Hi nga byi kuma njhani?

⁵ Xo sungula, hi fanele hi chava Xikwembu. Swivuriso 9:10 yi ri: “Ku chava Yehovha i masungulo ya vutlhari [“i  goza ro sungula ro kuma vutlhari,” The New English Bible].” Ku chava Xikwembu i masungulo ya vutlhari bya ntiyiso. Hikwalahokayini? Tsundzuka leswaku vutlhari byi katsa vuswikoti byo tirhisa vutivi hi ndlela leyi humelelaka. Ku chava Xikwembu a swi vuli ku rhurhumela emahlweni ka xona, kambe swi vula ku xi gandzela hikwalaho ka ku xi xixima ni ku xi tshemba. Ku chava koloko i kunene naswona ku nyika munhu matimba. Ku hi pfuna leswaku hi endla vutomi bya hina byi pfumelelana ni ku rhandza ka Xikwembu ni tindlela ta xona. A yi kona ndlela yo antswa ku tlula leyi, hikuva nkongomiso wa Xikwembu mikarhi hinkwayo wa va vuyerisa lava va wu landzelelaka.

⁶ Xa vumbirhi, hi fanele hi titsongahata. Loko munhu a nga titsongahati a nge byi kumi vutlhari bya Xikwembu. (Swivuriso 11:2) Hikwalahokayini? Loko hi titsongahata hi ta swi kota ku vona leswaku a hi na tona tinhlamulo ta swilo hinkwaswo, mavonelo ya hina a hi mikarhi hinkwayo ya nga kahle nileswaku hi fanele hi tiva ndlela leyi Yehovha a ti langutaka ha yona timhaka to karhi. Yehovha u kaneta “lava nga ni manyunyu,” kambe u tiyimiserile ku nyika vutlhari eka lava va nga ni mbilu leyi titsongahataka.—Yakobo 4:6.

⁷ Xilaveko xin’wana xa vunharhu i ku dyondza Rito ra Xikwembu leri tsariweke. Vutlhari bya Yehovha byi kumeka eRitweni ra yena. Loko hi lava vutlhari byebyo, hi fanele hi tikarhata, hi byi lavisisa. (Swivuriso 2:1-5) Xilaveko xa vumune i xikhongelo. Loko hi kombela vutlhari eka Xikwembu hi mbilu hinkwayo, xi ta hi nyika byona. (Yakobo 1:5) Xi ta swi hlamula swikhongelo swa hina swo kombela moya wa xona leswaku wu hi pfuna. Naswona moya wa xona wu nga hi pfuna leswaku hi kuma rifuwo leri nga eRitweni ra xona, leri nga hi pfunaka leswaku hi  tlhantlha swiphiqo, hi papalata makhombo ni ku endla swiboho swa vutlhari.—Luka 11:13.

8. Loko hi ri ni vutlhari bya Xikwembu hakunene, swi ta vonaka njhani?

⁸ Hilaha hi swi xiyeke ha kona eka Ndzima 17, vutlhari bya Yehovha bya pfuna. Hikwalaho, loko hi ri ni vutlhari bya Xikwembu hakunene, swi ta vonaka eka ndlela leyi hi tikhomaka hayona. Mudyondzisiwa Yakobo u hlamusele mihandzu ya vutlhari bya Xikwembu loko a tsale a ku: “Vutlhari lebyi humaka ehenhla xo sungula byi tengile, byi tlhela byi va ni ku rhula, ku anakanyela, byi tlhela byi tiyimisela ku yingisa, ku tala tintswalo ni mihandzu leyinene, a byi na xihlawuhlawu, a byi na vukanganyisi.” (Yakobo 3:17) Loko hi ri karhi hi kambisisa swikombiso leswi swa vutlhari bya Xikwembu ha xin’wexin’we, hi nga ha tivutisa, ‘Xana vutlhari bya le henhla bya tirha eka mina?’

9. Ku tenga, xana swi vula yini, naswona hikwalahokayini ku tenga ku xaxametiwe tanihi vumunhu byo sungula bya vutlhari?

⁹ “Xo sungula byi tengile.” Ku tenga swi vula ku basa ni ku pfumala thyaka, ku nga ri ehandle ntsena kambe ni le ndzeni. Hi ku ya hi Bibele vutlhari byi fambisana ni mbilu, kambe vutlhari bya le tilweni a byi nge ngheni embilwini leyi thyakisiweke hi mianakanyo, ku navela ni misusumeto leyo biha. (Swivuriso 2:10; Matewu 15:19, 20) Kambe loko mbilu ya hina yi tengile—hi mpimo lowu kotekaka eka vanhu lava nga hetisekangiki—hi ta “tshika swo biha [hi] endla leswinene.” (Pisalema 37:27; Swivuriso 3:7) Xana a swi faneli leswi ku tenga ku xaxametiweke tanihi hi vumunhu byo sungula bya vutlhari? Phela loko hi nga basanga emahanyelweni naswona hi nga ri na byona vuxaka ni Xikwembu, xana hi nga swi kotisa ku  yini ku kombisa vumunhu byin’wana bya vutlhari bya le henhla?

10, 11. (a) Hikwalahokayini swi ri swa nkoka ku hanyisana ni van’wana hi ku rhula? (b) Loko u vona onge u khunguvanyise mugandzerikuloni, xana u nga swi kombisa njhani leswaku u lava ku kondletela ku rhula? (Nakambe vona nhlamuselo ya le hansi.)

¹⁰ “Ku rhula.” Vutlhari bya le tilweni byi hi endla hi lwela ku hanyisana ni vanhu hi ku rhula, naswona lowu i mbhandzu wa moya wa Xikwembu. (Vagalatiya 5:22) Hi tikarhatela ku ‘tshama hi ri ni vun’we’ lebyi hlanganisaka vanhu va Yehovha. (Vaefesa 4:3) Hi tlhela hi tikarhatela ku lulamisa swiphiqo loko ku rhula ku kavanyetekile. Hikwalahokayini swi ri swa nkoka? Bibele yi ri: “Yanani emahlweni . . . mi hanya hi ku rhula; kutani Xikwembu xa rirhandzu ni ku rhula xi ta va na n’wina.” (2 Vakorinto 13:11) Xikwembu xa ku rhula xi ta va na hina, ntsena loko  hi ya emahlweni hi hanyisana hi ku rhula. Ndlela leyi hi khomaka Vakrestekulorhi hayona, yi khumba vuxaka bya hina na Yehovha. Xana hi nga swi kombisa njhani leswaku hi kondletela ku rhula? Xiya xikombiso lexi.

¹¹ Xana u nga endla yini loko u vona onge u khunguvanyise mugandzerikuloni? Yesu u te: “Hikwalaho, loko u tisa nyiko ealtarini kutani u tsundzuka u ri kwalaho leswaku ku ni mhaka leyi makwenu a ku hehlaka ha yona, siya nyiko ya wena emahlweni ka altari u famba. U rhanga u ya lunghisa mhaka ya kona ni makwenu, kutani u vuya u ta nyikela nyiko ya wena.” (Matewu 5:23, 24) U nga tirhisa ndzayo leyi hi ku ya eka makwenu. Hi xikongomelo xihi? Ku ya “lunghisa mhaka” na yena.  b Leswaku u fikelela sweswo, swi nga ha lava leswaku u pfumela leswaku yena u khunguvanyekile, ku nga ri ku ya kaneta. Loko wo vulavula na yena hi xikongomelo xo endla ku rhula, naswona u tshama u ri ni langutelo rero swi ta olova leswaku xiphiqo xihi na xihi xi tlhantlhiwa, swi ta olova ku kombela ku rivaleriwa naswona swi ta olova ku rivalelana. Loko u ya endla ku rhula u kombisa leswaku u kongomisiwa hi vutlhari bya Xikwembu.

12, 13. (a) Rito leri hundzuluxeriweke va ku, “ku anakanyela” eka Yakobo 3:17 ri vula yini? (b) Hi nga swi kombisa njhani leswaku ha anakanyela?

¹² “Ku anakanyela.” Xana swi vula yini ku anakanyela? Hi ku ya hi swidyondzi swin’wana, rito ra Xigriki xo sungula,  leri hundzuluxeriwaka va ku, “ku anakanyela” eka Yakobo 3:17 swa tika ku ri hundzuluxela. Rito leri ri vula ku tikhoma. Vahundzuluxeri va tirhise marito yo tanihi lawa, “musa,” “ku lehisa mbilu,” na “ku anakanyela. Xana hi nga swi kombisa njhani leswaku ha anakanyela?

¹³ Vafilipiya 4:5 yi ri: “Ku anakanyela ka n’wina a ku tiviwe hi vanhu hinkwavo.” Vuhundzuluxeri byin’wana byi hlayeka hi ndlela leyi: “Vana ni ndhuma ya ku va la anakanyelaka.” (The New Testament in Modern English, hi J. B. Phillips) Xiya leswaku mhakankulu a hi leswi hi tivonisaka xiswona; kambe hi leswi van’wana va hi vonisaka swona. Munhu la anakanyelaka a nga namarheli nawu ku tlula mpimo kumbe ku sindzisa leswaku swilo swi endliwa hi ndlela ya yena. Ematshan’weni ya sweswo, u tiyimisela ku yingisa van’wana, naswona loko swi fanela, u amukela leswi rhandziwaka hi vona. Nakambe u ni musa, a nga karihi loko a tirhisana ni van’wana. Leswi i swa nkoka eka Vakreste hinkwavo, kambe ngopfungopfu eka vakulu. Loko vakulu va ri ni musa swi endla leswaku swi olova ku vulavula na vona. (1 Vatesalonika 2:7, 8) Hinkwerhu hi fanele hi tivutisa, ‘Xana ndzi tiviwa ndzi ri munhu la anakanyelaka, la tikhomaka ni la nga ni musa?’

14. Hi nga swi kombisa njhani leswaku hi ‘tiyimisele ku yingisa’?

¹⁴ “Byi tiyimisela ku yingisa.” Rito ra Xigriki leri hundzuluxeriweke va ku “byi tiyimisela ku yingisa” a ku kona kun’wana laha ri kumekaka kona eMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki. Hi ku ya hi xidyondzi xin’wana, rito leri “hakanyingi ri tirhisiwa eku leteleni ka masocha.” Ri vula “ku kuceteriwa hi ku olova” ni “ku titsongahata.” Loyi a lawuriwaka hi vutlhari bya le henhla, u tiyimisela ku endla leswi Matsalwa ma vulaka swona. A nga tiviwi a ri loyi a tiendlelaka swiboho a tlhela a ala ku cinca loko ku ri ni xivangelo lexi lavaka leswaku a cinca swiboho swa yena.  Ematshan’weni ya sweswo, a nga hlweli ku cinca loko a kombisiwa hi ku tirhisa Matsalwa leswaku u endle xihoxo kumbe leswaku u endle swiboho leswi hoxeke. Xana sweswo hi leswi van’wana va ku tivisaka swona?

15. Xana tintswalo i yini, naswona hikwalahokayini swi fanela leswi “tintswalo” ni “mihandzu leyinene” swi patsiweke eka Yakobo 3:17?

¹⁵ “Ku tala tintswalo ni mihandzu leyinene.” c Tintswalo i xiphemu xa nkoka xa vutlhari bya le henhla, hikuva vutlhari byebyo ku vuriwa leswaku ‘byi tele tintswalo.’ Xiya leswaku “tintswalo” ni “mihandzu leyinene” swi patsiwile. Leswi swa fanela, hikuva eBibeleni, hakanyingi tintswalo ti kombisiwa hi ku endlela van’wana swo karhi, ntwelavusiwana lowu susumetelaka munhu ku endlela van’wana leswinene. Buku yin’wana loko yi hlamusela tintswalo yi ri i “ku rila ni lava weriweke hi khombo ni ku ringeta ku va pfuna.” Hikwalaho, vutlhari bya Xikwembu byi ni rirhandzu ni mitirho leyinene. Xana hi nga swi kombisa njhani leswaku hi ni tintswalo?

16, 17. (a) Ku engetela eka ku rhandza ka hina Xikwembu, xana i yini lexi hi susumetelaka ku endla ntirho wo chumayela naswona hikwalahokayini? b) Hi nga swi kombisa njhani leswaku hi ni tintswalo tonghasi?

¹⁶ Ndlela ya nkoka i ku byela van’wana mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu. I yini lexi hi susumetelaka leswaku hi endla ntirho lowu? Hi leswi hi rhandzaka Xikwembu. Nakambe hi susumetiwa hi tintswalo, kumbe ku twela van’wana vusiwana. (Matewu 22:37-39) Namuntlha, vo tala va “tshikileriwa [va] nga khathaleriwi ku fana ni tinyimpfu leti nga riki na murisi.” (Matewu 9:36)  Vafundhisi va vukhongeri bya mavunwa va va honisile ni ku va pfala mahlo ni ku va endla leswaku va nga vi ni vuxaka ni Xikwembu. Hikwalaho, a va wu tivi nkongomiso wa vutlhari lowu kumekaka eRitweni ra Xikwembu kumbe mikateko leyi Mfumo wu nga ta yi tisa emisaveni ku nga ri khale. Xisweswo loko hi anakanyisisa hi ndlela leyi vanhu va lavaka mahungu lamanene hayona, ntwelavusiwana wa hina wu hi susumetela ku endla leswi nga ematimbeni ya hina leswaku hi va byela hi xikongomelo xa Yehovha xa rirhandzu.

¹⁷ Xana hi tihi tindlela tin’wana leti hi nga swi kombisaka ha tona leswaku hi ni tintswalo. Tsundzuka xifaniso xa Yesu xa Musamariya loyi a kumeke mufambi a etlele etlhelo ka ndlela, loyi a a tekeriwe swilo swa yena a tlhela a biwa. Hikwalaho ka ntwelavusiwana Musamariya u ‘kombise tintswalo’ hi ku bohelela timbanga ta  mufambi loyi ni ku n’wi khathalela. (Luka 10:29-37) Xana leswi a swi kombisi swona leswaku tintswalo ti katsa ku pfuna lava lavaka mpfuno? Bibele yi hi byela leswaku a hi “endleleni hinkwavo leswinene, kambe ngopfungopfu lava nga swin’we na hina eripfumelweni.” (Vagalatiya 6:10) Xiya swiyimo swin’wana leswi nga ha vaka kona. Mupfumerikulorhi loyi a dyuhaleke, a nga ha lava ku rhwariwa a yisiwa etinhlengeletanweni ta Vukreste. Noni leyi nga evandlheni yi nga ha lava ku lunghiseriwa swo karhi ekaya. (Yakobo 1:27) Munhu loyi a heleke matimba a nga ha lava ku khutaziwa hi “rito lerinene.” (Swivuriso 12:25) Loko hi ri ni tintswalo hi tindlela teto, hi kombisa leswaku vutlhari bya le henhla bya tirha eka hina.

18. Loko hi kongomisiwa hi vutlhari bya le henhla, xana hi fanele hi lwela ku tsuvula yini etimbilwini ta hina, naswona hikwalahokayini?

¹⁸ “A byi na xihlawuhlawu.” Vutlhari bya Xikwembu a byi na xihlawuhlawu naswona a byi na vutiko. Loko hi kongomisiwa hi vutlhari byebyo, hi ta tiyimisela ku tsuvula mukhuva wihi ni wihi wa ku ya hi nghohe etimbilwini ta hina. (Yakobo 2:9) A hi nge kombisi malwandla ya hina eka vanhu vo karhi hikwalaho ka dyondzo, timali kumbe vutihlamuleri bya vona bya le vandlheni; naswona a hi nge va tekeli ehansi vagandzerikulorhi hambiloko va vonaka va nga nyawuli. Loko Yehovha a va kombisa rirhandzu ra yena, na hina hi fanele hi va languta va ri lava faneriwaka hi rirhandzu ra hina.

19, 20. (a) Rito ra Xigriki leri hundzuluxeriwaka va ku “vukanganyisi” ri vula yini? (b) Xana hi nga ri kombisa njhani “rirhandzu leri nga riki na vukanganyisi,” naswona hikwalahokayini leswi swi ri swa nkoka?

¹⁹ “A byi na vukanganyisi.” Rito ra Xigriki leri nge “vukanganyisi”  ri nga ha vula “mutlangi la tlangaka xiphemu xo karhi.” Emikarhini ya khale, vatlangi va Magriki ni Varhoma a va ambala swipfalanghohe loko va ri karhi va tlanga. Hikwalaho, rito ra Xigriki leri nge “vukanganyisi” a ri tirhisiwa eka munhu loyi a titumbetaka, kumbe la nga ni vuxisi. Xikombiso lexi xa vutlhari bya Xikwembu a xi fanelanga xi khumba ntsena ndlela leyi hi khomaka vagandzerikulorhi hayona, kambe ni ndlela leyi hi titwaka ha yona ha vona.

²⁰ Muapostola Petro u vule leswaku mihandzu ya “ku yingisa ntiyiso” yi fanele yi va “rirhandzu leri nga riki na vukanganyisi.” (1 Petro 1:22) Ina, rirhandzu leri hi rhandzaka vamakwerhu ha rona a ri fanelanga ri va ro lava ku voniwa. A hi ambali swipfalanghohe kumbe hi tiendlisa leswaku hi ta kanganyisa van’wana. Rirhandzu ra hina ri fanele ri va ra xiviri, ri huma embilwini. Loko hi endla tano, vapfumerikulorhi na vona va ta hi rhandza, hikuva va ta swi vona leswaku ha tshembeka. Vutshembeki byo tano byi endla leswaku vuxaka byi va byinene exikarhi ka Vakreste, naswona byi endla leswaku ku va ni moya wa ku tshembana evandlheni.

21, 22. (a) I yini leswi endleke leswaku Solomoni a tsandzeka ku hlayisa vutlhari? (b) Xana hi nga byi hlayisa njhani vutlhari, naswona hi ta vuyeriwa njhani?

²¹ Vutlhari bya Xikwembu i nyiko leyi humaka eka Yehovha, leyi hi faneleke hi yi hlayisa. Solomoni u te: “N’wananga, . . . Hlayisa vutlhari ni vuswikoti byo ehleketa.” (Swivuriso 3:21) Khombo ra kona, Solomoni hi byakwe u tsandzekile ku byi hlayisa. Ku yingisa hi kona ntsena a ku n’wi endla a tshama a tlharihile. Kambe eku heteleleni, vasati va yena vambe va hambukise mbilu yakwe evugandzerini bya Yehovha lebyo tenga. (1 Tihosi 11:1-8) Leswi  endlekeke eka Solomoni swi kombisa leswaku vutivi a byi pfuni nchumu loko hi nga byi tirhisi kahle.

²² Hi nga byi hlayisa njhani vutlhari lebyi pfunaka? A hi fanelanga hi hlaya Bibele nkarhi na nkarhi ni tibuku leti sekeriweke eBibeleni leti humaka eka “nandza wo tshembeka ni wo tlhariha” ntsena, kambe hi fanele hi tlhela hi lwela ku tirhisa leswi hi swi dyondzaka. (Matewu 24:45) I swa nkoka swinene leswaku hi tirhisa vutlhari bya Xikwembu. Swi ta endla leswaku hi hanya vutomi byo antswa sweswi. Swi hi endla leswaku hi “khomelela swinene evuton’wini bya xiviri”—ku nga vutomi emisaveni leyintshwa ya Xikwembu. (1 Timotiya 6:19) Ku tlula kwalaho, ku hlakulela vutlhari bya le henhla, swi hi tshineta swinene eka xihlovo xa vutlhari hinkwabyo, ku nga Yehovha Xikwembu.