HI 1621, muvalangi un’wana wa Muntariyana u kume tsalwa rin’wana leri a ri tsariwe hi tinhlanga leti nga tiviwiki emarhumbini ya muti wa Persepoli wa le tikweni ra khale ra Peresiya. Kasi hi va-1800, vayimburi lava a va endla vuyimburi eIraq, va kume tinhlanga to tano to hlayanyana ti tsariwe eka swiphepherhele swa vumba ni le makhumbini ya xigodlo. Matsalwa wolawo ma hlayise tindzimi ta matiko ya le Mesopotamiya leti a ti vulavuriwa hi vafumi vo tanihi Sargoni wa Vumbirhi, Hammurabi na Nebukadnetsara wa Vumbirhi. Tinhlanga teto a ti ri ni xivumbeko lexi nga ni tinhla tinharhu.

Muxaka lowu wa tinhlanga a wu ta pfuna vanhu ku twisisa ndhavuko wa matiko ya khale ya le Mesopotamiya. Xisweswo, swidyondzeki leswi a swi lava ku twisisa matsalwa wolawo swi vone swi fanerile ku tsala dikixinari leyi dzikeke ya ririmi ra Xiakkad, leri Xiasiriya ni Xibabilona leswi yelanaka swinene swi humaka eka rona.

Ntirho lowu wo tika swinene wu sunguriwe hi Oriental Institute ya le Yunivhesiti ya Chicago le U.S.A., hi 1921 naswona wu hetiwe endzhaku ka malembe ya 90 hi 2011. Ku tsariwe dikixinari leyikulu ya nkoka leyi nga ni tivholumo ta 26 leyi vuriwaka Assyrian Dictionary, leyi nga ni matluka yo tlula 9 700. Yi katsa tindzimi swin’we ni tindzimi-mpambukwa leti a ti vulavuriwa eIran, Iraq, Siriya ni le Turkey, ku sukela hi 2 500 B.C.E. ku ya fika hi 100 C.E.

 Ha yini dikixinari leyi yi ri ni rungula ro tala swonghasi? Ha yini swi teke nkarhi wo leha swinene ku yi heta? Nakambe i vamani lava a va ta tsakela ku yi tirhisa?

Gil Stein, mukongomisi wa Oriental Institute ya le Chicago, u ri: “Dikixinari leyi a yo va na nxaxamelo wa marito ntsena.” Kambe, “entiyisweni i nsonga-vutivi yo hlawuleka leyi vulavulaka hi ndhavuko, matimu, vanhu, tibuku, nawu ni vukhongeri bya vanhu va le Mesopotamiya hileswi yi hlamuselaka lomu rito ha rin’we ri humaka kona ni ndlela leyi a ri tirhisiwa ha yona eminkarhini ya khale. I xitirhisiwa xa nkoka swinene xo endla ha xona ndzavisiso xa xidyondzeki xin’wana ni xin’wana emisaveni lexi lavaka ku dyondza hi ndhavuko wa vanhu va le Mesopotamiya.”

To ho suka, vahleri va yona va xiye “leswaku loko va lava ku swi hlamusela kahle leswi rito ha rin’we ri vulaka swona, va fanele va tsala swiga hinkwaswo leswi ri humelelaka eka swona naswona va nga tsali swiga ntsena kambe ni rungula leri fambisana na swona hikuva ri ta laveka leswaku ku twisisiwa nhlamuselo ya rito eka mongo wo karhi.” Xisweswo, dikixinari leyi yi sungule ku va xitlati xa mintshaho leyi humaka eka swiyenge swa tinhlanga to sungula ni vuhundzuluxeri bya swona laha nhlamuselo ya marito yi humelelaka kona.

Tibuku to tala leti tsariweke hi tinhlanga leti ti tshuburiwe eka malembe-xidzana mambirhi lama hundzeke naswona ti vulavula hi timhaka to hambana-hambana. Xiakkad kumbe Xiasiriya lexi pfanganeke ni Xibabilona, a ku ri ririmi leri a ri tirhisiwa hi vatirhela-mfumo ematikweni hinkwawo ya khale ya le Vuxa Xikarhi. Hambiswiritano, vanhu lava a va tshama ematikweni wolowo va tsale tibuku; va nghenele mabindzu; va dyondzele tinhlayo, ntivo-tinyeleti ni masalamusi; va simeke milawu; va sungule mintirho yo hambana-hambana ni vukhongeri. Hikwalaho, tibuku leti va ti tsaleke malunghana ni timhaka leti hinkwato swin’we ni tin’wana ti hi nyika rungula ro tala swinene.

Tibuku leti a ti vulavuli hi ndhavuko lowu nga tolovelekangiki wa vanhu va khale. Matthew Stolper loyi a nga profesa wa matimu ya Vaasiriya ni Vababilona eYunivhesiti ya Chicago loyi a tirheke hi dikixinari leyi ku ringana malembe ya 30, u ri: “Swo tala swa swilo leswi tsariweke eka tona swa twisiseka swinene, swi vulavula hi vanhu lava a va ri ni rhumbyana, lava a va kariha, lava a va ri ni rirhandzu ni lava a va lava ku kombisiwa rirhandzu.” U tlhele a ku: “Ku ni matsalwa lama tsariweke hi tihosi lama vulaka leswaku a ti ri ni matimba lamakulu ku fikela kwihi ni matsalwa lama tsariweke hi vanhu van’wana lama vulaka leswaku matimba ya tihosi teto a ma nga nyawuli.” Nakambe tibuku leti yimburiweke endhawini ya le Nuzi, leyi namuntlha ku nga Iraq, ti hlamusela minjhekanjhekisano ya le nawini leyi veke kona emalembeni ya 3 500 lama hundzeke leyi vulavulaka hi timhaka to tanihi ndzhaka ya noni, ku cheletiwa ka nsimu ni mbhongolo leyi lombiweke.

Vativi va matimu ya Vaasiriya ni Vababilona lava humaka emisaveni hinkwayo va hoxe xandla entirhweni lowu. Swirho swa Oriental Institute swi hete makume ya malembe swi ri karhi swi hlayisa makhadi ya swikombo lama lavaka ku ringana 2 000 000 lama kombisaka ndlela leyi rito ro karhi ri nga tirhisiwaka ha yona. Vholumo yo sungula yi kandziyisiwe hi 1956. Ku sukela kwalaho, ku kandziyisiwe tivholumo tin’wana ta 25. Loko dikixinari leyi yi helerile yi xavisiwa hi 16 000 wa tirhandi kambe rungula ra yona hinkwaro u nga ri kuma mahala eka Internet.

Swi teke malembe ya 90 ku va ku hetiwa dikixinari leyi. Kambe vanhu lava tirheke entirhweni lowu lowukulu va pfumela leswaku a wu helanga. Xihloko xin’wana lexi vulavula hi mhaka leyi xi ri: “Ni sweswi a va si swi tiva leswaku marito man’wana ma vula yini naswona tanihi leswi nkarhi hinkwawo ku tshuburiwaka swilo leswintshwa, ntirho lowu wa . . . ha ya emahlweni.”