EMATIKWENI yo tala, vugevenga i khombo leri karhataka vanhu nkarhi ni nkarhi. Hi xikombiso, etikwerhi rin’wana muavanyisi un’wana u te: “Mhaka leyi twisaka ku vava hileswaku un’wana ni un’wana u ta hetelela a hlaseriwile hi swigevenga.” Etindhawini tin’wana swi nga ha endleka vugevenga byi nga tolovelekanga. Hambiswiritano, a hi vutlhari ku tigedlha hikuva swi nga endla leswaku swigevenga swi hi hlasela hi ku olova.

Ku nga khathariseki leswaku u tshama endhawini leyi teleke vugevenga kumbe leyi nga talangiki vugevenga, u nga tisirhelela njhani wena ni varhandziwa va wena eka swigevenga? Goza ro sungula leri u nga ri tekaka i ku yingisa nawu lowu wa Bibele: “Vanhu vo tlhariha va vona khombo ra ha ri ekule kutani va ri papalata, kambe swiphukuphuku swi hambeta swi ya emahlweni kutani swi nghena ekhombyeni.” (Swivuriso 22:3, New Century Version) Entiyisweni, maphorisa ma ringanyeta leswaku vanhu va fanele va hlela swilo ka ha ri emahlweni leswaku va nga hlaseriwi hi swigevenga.

Ku vavisiwa emirini ni ku tekeriwa nhundzu a hi byona ntsena vuyelo byo hlaseriwa hi swigevenga. Vanhu vo tala lava hlaseriwaka hi swigevenga va tlhela va khomiwa hi ntshikilelo wa mianakanyo ni wa mintlhaveko vutomi bya vona hinkwabyo. Hikwalaho, i swa nkoka swinene leswaku hi endla hinkwaswo leswi hi nga swi kotaka leswaku hi tisirhelela eka vugevenga! Kutani kambisisa magoza lawa u nga ma tekaka leswaku u tisirhelela eka mixaka ya mune ya vugevenga—ku khomiwa nkuzi, ku xanisiwa hi timhaka ta masangu, vugevenga bya le ka Internet ni ku yiveriwa rungula ra wena ra xihundla.

Swi vula yini? Swi vula ku tekeriwa swilo hi nkani kumbe hi ku xungetiwa.

Swi va khumba njhani vanhu? Endzhaku ka loko vanhu lava hlomeke va khome vanhu nkuzi hi ku landzelelana eBritain, muchuchisi un’wana u vule leswaku hambileswi vanhu lava khomiweke nkuzi va nga vavisiwangiki, hinkwavo ka vona va khomiwe hi ntshikilelo wa mianakanyo. U tlhele a ku: “Vo hlayanyana va vona va vula leswaku va tshamela ku karhateka ni ku va ni nkelunkelu kasi hinkwavo va vula leswaku ndlela leyi va hanyaka ha yona siku ni siku yi khumbiwe swinene hi leswi swi va humeleleke.”

I yini leswi u nga swi endlaka?

• Vana ni vuxiyaxiya. Makhamba ma tirhisa nkarhi wun’wana ni wun’wana lowu ma pfulekelaka. Ma rhandza ku hlasela vanhu lava nga xalamukangiki. Kutani langutisa vanhu lava ku languteke, xalamukela ndhawu leyi u nga eka yona naswona tshama u hlutekile emianakanyweni hi ku va u nga nwi byala ku tlula mpimo kumbe u tirhisa swidzidziharisi. Encyclopedia yin’wana ya ta rihanyo yi vula leswaku “loko munhu a ri eku nweni ka byala kumbe a ri eku tirhiseni ka swidzidziharisi,” swa n’wi tikela “ku ehleketa kahle ni ku kambisisa xiyimo lexi nga vaka ni khombo.”

• Sirhelela nhundzu ya wena. Lotlela movha wa wena swin’we ni tinyangwa ni ku pfala mafasitere ya yindlu ya wena. U nga pfuleli munhu loyi u nga n’wi tiviki. U nga veki swilo swa risima erivaleni; u nga swi bombisi. Swivuriso 11:2 yi ri: “Vutlhari byi ni lava va titsongahataka.” Makhamba swin’we ni vana lava nga riki na makaya hakanyingi va yivela vanhu lava bombisaka swin’wetsin’wetsi ni switirhisiwa swo durha swa elektroniki.

• Lava switsundzuxo. “Ndlela ya xiphukuphuku yi lulamile ematihlweni ya xona, kambe loyi a yingisaka xitsundzuxo u tlharihile.” (Swivuriso 12:15) Loko u endzele ndhawu yo karhi, yingisa switsundzuxo swa vanhu va kwalaho lava vonakaka va tshembekile swin’we ni maphorisa. Va nga ku byela tindhawu leti u faneleke u ti papalata ni ku ku byela ndlela leyi u nga tisirhelelaka ha yona wena ni nhundzu ya wena.

Swi vula yini? A swi vuli ku pfinya ntsena kambe swi katsa ni tindlela tin’wana to khoma-khoma swirho swa le xihundleni swa munhu hi nkani kumbe hi ku n’wi xungeta.

Swi va khumba njhani vanhu? Wansati un’wana loyi a tshameke a pfinyiwa u te: “Lexi twisaka ku vava hileswaku a swi ku karhati hi nkarhi wolowo ntsena. Swi ta tshama swi ri emiehleketweni ya wena, swi ku dya ku ringana nkarhi wo leha ni ku cinca langutelo ra wena hi vutomi. Swi cinca ni vutomi bya vanhu lava u va rhandzaka.” I ntiyiso leswaku muhlaseriwa a nga na nandzu hileswi a xanisiweke hi timhaka ta masangu. Muxanisi hi yena a nga ni nandzu.

I yini leswi u nga swi endlaka?

• U nga honisi mintlhaveko ya wena. Ndzawulo ya maphorisa le Carolina N’walungu, eU.S.A. yi te: “Loko u titwa u nga ntshunxekanga endhawini yo karhi kumbe ekusuhi ni munhu wo karhi, namba u famba. U nga pfumeleli munhu a ku khorwisa leswaku u tshama loko mbilu ya wena yi ku byela leswaku u famba.”

• Endla swilo hi ku titshemba; u pfula mahlo. Lava xanisaka van’wana hi timhaka ta masangu va lava vanhu lava nga xalamukangiki ni lava tikombaka va tsanile. Kutani famba hi ku titshemba naswona u tshama u xalamukile.

• Teka goza hi ku hatlisa. Huwelela. (Deteronoma 22:25-27) Baleka kumbe u endla nchumu  lowu a nga wu ehleketiki nikatsongo. Kutani loko u swi kota, balekela endhawini leyi sirhelelekeke ivi u fonela maphorisa. *

I yini? I vukungundzwana bya ku nga hakeli swibalo, byo kuma timali ta mfumo leti nyikiwaka vanhu lava nga tirhiki, swisiwana ni lava vabyaka, vukungundzwana byo tirhisa makhadi ya swikweleti ni ku kuma mali ya swilo leswi xaviweke kambe swi nga rhumeriwangiki. Nakambe byi katsa vuvekisi bya timali ni tifandisi ta vukungundzwana ta le ka Internet.

Byi va khumba njhani vanhu? Vugevenga bya le ka Internet byi dyela vanhu swin’we ni tiko tibiliyoni ta tirhandi. Hi xikombiso, Sandra u kume e-mail leyi a a ehleketa leswaku yi huma eka bangi yakwe leyi a yi lava leswaku a tsala vuxokoxoko byakwe bya le bangi hi vuntshwa. Endzhaku ka timinete ti nga ri tingani a rhumele vuxokoxoko byebyo, u tsemeke nhlana loko a kuma leswaku ku kokiwe R32 000 eka akhawunti yakwe yi rhumeriwa eka bangi yin’wana ya le tikweni rimbe. Hi ku hatlisa u xiye leswaku e-mail liya a yi ri ya vukungundzwana.

I yini leswi u nga swi endlaka?

• Vana ni vuxiyaxiya! U nga kanganyisiwi hi ti-Web site leti langutekaka ti ri leti faneleke naswona tsundzuka leswaku tibangi leti nga enawini a ti nge ku kombeli leswaku u ti rhumela rungula leri nga ra xihundla swinene hi e-mail. Loko u nga si xava swilo kumbe ku vekisa timali eka Internet, kumisisa leswi vanhu va swi vulaka hi khampani yoleyo. Swivuriso 14:15 yi ri: “Un’wana ni un’wana la nga riki na ntokoto u pfumela rito rin’wana ni rin’wana, kambe lowo tlhariha u xiyisisa magoza yakwe.” Nakambe vana ni vuxiyaxiya loko u tirhisana ni tikhampani leti nga ematikweni mambe hikuva loko ko va ni swiphiqo, swi nga tika ku swi lulamisa.

• Kambisisa khampani ya kona ni milawu ya yona. Tivutise: ‘Xana khampani leyi yi na tona tihofisi? Xana nomboro ya yona ya riqingho ya tirha? Xana nchumu lowu ndzi wu xavaka wu ni swikoxo swin’wana leswi nga boxiwangiki? Wu ta rhumeriwa rini nchumu lowu ndzi wu xavaka? Xana ndzi nga swi kota ku wu tlherisa kumbe ku tlheriseriwa mali?’

• U nga tshembi mhaka leyi twalaka yi nga ri ntiyiso. Vanhu va makwanga ni lava rhandzaka swilo swa mahala hi vona lava talaka ku kanganyisiwa hi makhamba ya le ka Internet. Ndlela yin’wana leyi va nga kokaka vanhu ha yona yi nga ha katsa ku va tshembisa ku va holela mali yo tala hambiloko ntirho wa kona wu nga nyawuli, ku lombiwa mali hi bangi kumbe ku nyikiwa khadi ra xikweleti hambiloko va nga faneleki kumbe ku kuma ntswalo wo tala hi ku vekisa mali yitsongo. Huvo ya swa mabindzu ya Federal Trade Commission (FTC) ya le United States yi ri: “Tinyike nkarhi wo kambisisa vuvekisi byihi ni byihi ku vona loko byi ri bya ntiyiso. Loko u tshembisiwa ntswalo wo tala swinene, mali ya wena yi nga ha va ekhombyeni ro lova. U nga pfumeleli muyimeri wa vuvekisi a ku sindzisa ku vekisa mali ya wena emahlweni ko tiyiseka loko vuvekisi bya kona byi ri bya ntiyiso.”

Swi vula yini? Swi vula ku kuma kumbe ku tirhisa rungula ra munhu un’wana ra xihundla swi nga ri enawini leswaku u endla vukungundzwana kumbe vugevenga byin’wana.

Swi va khumba njhani vanhu? Makhamba ma nga ha tirhisa rungula ra wena ra xihundla leswaku ma kuma makhadi ya swikweleti, ma lomba mali ebangi kumbe ma pfula tiakhawunti. Kutani ma endla swikweleti swo tala hi vito ra wena! Hambiloko eku heteleleni wo kota ku surisa swikweleti sweswo, u nga ha tshama u ri ni vito ro biha eswitolo ku ringana malembe yo tala. Munhu un’wana loyi a yiveriweke rungula rakwe ra xihundla u te: “Ku va ni vito ro biha hikwalaho ko tsandzeka ku hakela swikweleti swi onha swilo hinkwaswo—swi vava ngopfu ku tlula ku tekeriwa mali.”

I yini leswi u nga swi endlaka?

• Sirhelela rungula ra wena ra nkoka. Loko u rhumela mali ni ku hakela swikweleti kumbe ku xava swilo hi Internet, tshamela ku cinca nomboro ya wena ya xihundla, ngopfu-ngopfu loko u tirhisa khompyuta ya mani na mani. Nakambe  hilaha swi boxiweke hakona laha henhla, xalamukela ti-e-mail leti ku kombelaka rungula ra wena ra xihundla.

  Vanhu lava yivaka rungula ra munhu ra xihundla a va tirhisi tikhompyuta ntsena. Va ringeta hi tindlela hinkwato leswaku va kuma maphepha ya nkoka yo tanihi xitatimendhe xa le bangi, tibuku ta ticheke, makhadi ya swikweleti ni tinomboro ta vaaka-tiko. Kutani veka maphepha lawa endhawini leyi sirhelelekeke naswona handzulela maphepha hinkwawo lama nga ni rungula ra nkoka loko u nga si ma lahla. Loko u ehleketa leswaku ku ni phepha ro karhi leri lahlekeke kumbe leri yiviweke, vika mhaka yoleyo hi xihatla.

• Kambela tiakhawunti ta wena nkarhi ni nkarhi. Huvo ya swa mabindzu ya FTC yi ri: “Vuxiyaxiya i goza ra nkoka ro lwisana ni . . . ku yiviwa ka rungula ra vanhu ra xihundla. Ku hatla u xiya swilo leswi nga vangaka ku yiviwa ka rungula ra vanhu ra xihundla swi nga pfuna swinene.” Kutani kambela tiakhawunti ta wena nkarhi ni nkarhi naswona u lavisisa swilo leswi xaviweke leswi u nga swi tiviki. Loko swi koteka, kuma papila ra xiviko xa swikweleti swa wena leri humaka eka khampani leyi tshembiwaka ya timhaka ta swikweleti leswaku u vona tiakhawunti ni makhadi ya swikweleti lama tsarisiweke hi vito ra wena.

Entiyisweni, a wu nge swi koti ku tisirhelela hi ku helela eka vugevenga. Hambi ku ri vanhu lava nga ni vuxiyaxiya swinene va hlaseriwile hi vugevenga. Hambiswiritano, ha vuyeriwa minkarhi hinkwayo loko hi tirhisa ku twisisa ni vutlhari lebyi humaka eBibeleni. “U nga byi tshiki, byi ta ku hlayisa. Byi rhandze, byi ta ku sirhelela.” (Swivuriso 4:6) Ku tlula kwalaho, Bibele yi tshembisa leswaku vugevenga byi ta hela.

Ha yini hi nga tiyisekaka leswaku Xikwembu xi ta herisa vugevenga? Xiya rungula leri landzelaka:

• Xikwembu xi lava ku herisa vugevenga. “Mina, Yehovha, ndzi rhandza vululami, ndzi venga ku kanganyisa ni leswi nga lulamangiki.”—Esaya 61:8.

• Xi ni matimba yo herisa vugevenga. “Xi tlakukile swinene hi matimba. Nakambe xi ni vunene ni vululami.”—Yobo 37:23, New Life Version.

• Xi tshembisa ku herisa vanhu vo homboloka kutani xi hlayisa vanhu vo lulama. “Lava endlaka swo biha va ta herisiwa.” “Lavo lulama va ta dya ndzhaka ya misava, va ta tshama eka yona hi masiku.”—Pisalema 37:9, 29.

• Lava tshembekaka eka xona xi va tshembisa misava leyintshwa leyi nga ni ku rhula. “Lavo rhula va ta dya ndzhaka ya misava, hakunene va ta kuma ntsako lowu heleleke eku rhuleni lokukulu.”—Pisalema 37:11.

Xana marito lawa ma ku khumba mbilu? Loko swi ri tano, hi kombela u tinyika nkarhi wo hlaya Bibele leswaku u dyondza leswi engetelekeke hi xikongomelo xa Xikwembu hi vanhu. Ku hava buku yin’wana leyi nga ni vutlhari byo tala lebyi tirhaka ku fana na yona. Nakambe ku hava buku yin’wana handle ka yona leyi hi nyikaka ntshembo wa xiviri wa le nkarhini lowu taka laha ku nga ta va ku nga ri na vugevenga. *