VANHU vo tala a va swi tshembi leswi va swi hlayaka ni leswi va swi twaka eka mahungu. Hi xikombiso, le United States, eka nkambisiso lowu endliweke hi 2012, vanhu va vutisiwile leswaku “va swi tshemba ku fikela kwihi” swiviko swa maphepha-hungu, swa TV ni swa xiya-ni-moya loko swi ta eka ku nga yi hi nghohe ni ku vika rungula hinkwaro. Nhlamulo ya vanhu va tsevu eka va khume a ku ri leyi nge, “a va swi tshembi ngopfu” kumbe “a va swi tshembi nikatsongo.” Xana ku ni xivangelo lexinene xa ku nga swi tshembi swiviko swoleswo?

Vatsari vo tala va maphepha-hungu ni minhlangano leyi va yi tirhelaka va vula leswaku va tiyimisele ku tsala swiviko leswi nga ntiyiso ni leswi nga ni rungula leri dyondzisaka. Kambe, ku ni xivangelo xo karhateka. Xiya swivangelo leswi landzelaka:

• VANHU LAVA NGA NI NKUCETELO LOWUKULU EKA VUHAXI BYA MAHUNGU. Minhlangano yo tala leyikulu i vini va swihlovo swo tala swa nkoka swa mahungu. Swihlovo swoleswo swi ni nkucetelo lowukulu wa leswaku hi swihi switori leswi ku nga ta vulavuriwa ha swona, ndlela leyi swi nga ta hlamuseriwa ha yona ni leswaku swi ta hlamuseriwa hi ndlela ya nkoka ku fikela kwihi. Leswi minhlangano yo tala yi endleriweke ku bindzula, swiboho leswi endliwaka hi swihlovo swa mahungu swi nga ha susumetiwa hi ku tilavela mali. Switori leswi nga ha endlaka leswaku vini va nhlangano wa mahungu va nga bindzuli swi nga ha tshikiwa swi nga vikiwi.

• TIHULUMENDHE. Swilo swo tala leswi hi swi twaka eka mahungu swi khumba van’watipolitiki ni swiendlo swa hulumendhe. Tihulumendhe ti lava ku khorwisa vanhu leswaku va seketela milawu ya tona ni vatirhela-mfumo va tona. Kutani tanihi leswi vahaxi va mahungu va lavaka ku kuma rungula eka hulumendhe, vatsari va maphepha-hungu ni laha hulumendhe yi kumaka rungula kona va tirhisana.

• KU NAVETISA. Ematikweni yo tala, swihlovo swa mahungu swi fanele swi nghenisa mali leswaku swi ta ya emahlweni ni bindzu, naswona mali ya kona yo tala yi huma eka ku navetisa. Le United States, timagazini ti kuma exikarhi ka 50 na 60 wa tiphesente wa mali ya tona hikwalaho ko navetisa, maphepha-hungu ma kuma 80 wa tiphesente kasi thelevhixini na xiya-ni-moya swi kuma mali ya swona hinkwayo eka ku navetisa. Swa twisiseka leswi tikhampani leti hakelelaka swinavetisi ti nga laviki ku seketela minongonoko leyi nga ta ka yi nga vulavuli kahle hi swilo leswi ti swi endleke kumbe ndlela leyi swi tirhisiwaka ha yona. Loko ti nga swi tsakeli leswi xihlovo xa mahungu xi swi vulaka, ti nga navetisa kun’wana. Leswi vahleri va swi tivaka sweswo, va nga ha tshika ku haxa mahungu lama vulavulaka ku biha hi tikhampani leti va hakelelaka.

• KU NGA TSHEMBEKI. A hi vaviki hinkwavo va mahungu lava tshembekaka. Vatsari van’wana va maphepha-hungu va tisungulela switori leswi nga riki kona. Hi xikombiso, malembe ma nga ri mangani lama hundzeke, muviki wa mahungu le Japani a a lava ku tsala xitori malunghana ni ndlela leyi vanhu lava nghenaka elwandle va heta nkarhi wo lehanyana va ti onhaka ha yona tikorala le Okinawa. Endzhaku ka loko a nga kumanga korala leyi onhiweke, u onhe tin’wana kutani a ti teka swifaniso. Swifaniso na swona swi nga ha tirhisiwa hi ndlela yo biha leswaku ku kanganyisiwa vanhu. Thekinoloji ya ku cinca swifaniso yi tirhisiwa ngopfu naswona minkarhi yin’wana a swi olovi ku vona ndlela yo biha leyi swi tirhisiweke ha yona.

• KU HLAMUSELA XIENDLAKALO HI NDLELA LEYI KUCETELAKA LESWI VANHU VA SWI EHLEKETAKA HA XONA. Ni ntiyiso wu nga tirhisiwa ku hlamusela langutelo ro karhi ra mutsari wa phepha-hungu. Hi swihi swilo leswi faneleke swi katsiwa eka xitori xo karhi naswona hi swihi leswi faneleke swi siyiwa? Hi xikombiso, xipano xa bolo ya milenge xi nga ha va xi dyiwile hi tigoli timbirhi. Wolowo i ntiyiso. Kambe leswaku ha yini xipano xolexo xi dyiwile i mhaka leyi mutsari wa phepha-hungu a nga yi hlamuselaka hi tindlela to tala.

• KU SIYA RUNGULA RO KARHI. Loko vatsari va phepha-hungu va hlela rungula leri va nga ta ri tirhisa eka xitori lexi tsakisaka, hakanyingi a va byi boxi vuxokoxoko lebyi nga ta vanga swiphiqo kumbe mhaka leyi nga ta va yi nga ri erivaleni. Leswi swi endla leswaku ntiyiso wun’wana wu hundzeletiwa kasi wun’wana wu siyiwa. Tanihi leswi minkarhi yin’wana vahlayi va mahungu va faneleke va hlamusela xitori lexi rharhanganeke hi minete yin’we kumbe ku tlula, vuxokoxoko bya nkoka byi nga ha siyiwa byi nga katsiwi.

• KU PHIKIZANA. Eka makume ya malembe ya sweswinyana, tanihi leswi nhlayo ya switichi swa thelevhixini yi andzeke, nkarhi lowu vahlaleri a va wu heta va hlalela xitichi xin’we ntsena wu hunguteke swinene. Leswaku switichi swa mahungu swi koka rinoko ra vahlaleri, swi boheke ku nghenisa ni swilo swin’wana swo hlawuleka kumbe leswi va tsakisaka. Loko buku leyi nge Media Bias yi vulavula hi nhluvuko lowu yi ri: “Mahungu [ya le ka thelevhixini] ma tala ku kombisa swifaniso nkarhi na nkarhi, laha swin’wana swa swona swi endleriweke ku tsema vanhu nhlana kumbe ku va nyanyula, ni switori leswi komisiweke leswaku swi ta tsakeriwa hi vahlaleri [lava nga kotiki ku hlalela nchumu nkarhi wo leha].”

• SWIHOXO. Leswi vatsari va maphepha-hungu va nga vanhu va swi endla swihoxo leswi nga erivaleni. Rito leri nga tsariwangiki kahle, hefemulo leyi hoxiweke endhawini leyi hoxeke, xihoxo xa ririmi—swilo leswi swi nga cinca nhlamuselo ya xivulwa. Swi nga ha endleka timhaka ti nga kambisisiwanga hi vukheta. Mutsari wa phepha-hungu a nga ha endla xihoxo hi ku olova loko a tsala tinomboro loko a lava ku hatla a heta xitori xakwe, laha a nga ha thayipaka 10 000 ematshan’weni ya 100 000.

• KU MBAMBELA. Ku vika mhaka hilaha yi nga hakona a swi olovi hilaha van’wana va ehleketaka hakona. Leswi nga ha vaka swi ri ntiyiso namuntlha swi nga ha va swi nga ha ri ntiyiso mundzuku. Hi xikombiso, ku tshame ku anakanyiwa leswaku misava yi le xikarhi ka tipulanete. Sweswi se ha swi tiva leswaku misava yi rhendzeleka ehandle ka dyambu.

Hambileswi ku nga riki vutlhari ku tshemba swilo hinkwaswo leswi hi swi hlayaka eka mahungu, leswi a swi vuli swona leswaku a ku na nchumu lowu hi nga wu tshembaka. Xa nkoka ku nga ha va ku amukela mavonelo ya van’wana kambe hi va ni vuxiyaxiya.

Bibele yi ri: “Xana ndleve hi yoxe a yi ma ringeti marito hilaha malaka ma nantswaka swakudya hakona?” (Yobo 12:11) Hikwalaho, hi leswi swiringanyeto swin’wana leswi nga ta hi pfuna ku kambisisa marito lawa hi ma twaka ni lawa hi ma hlayaka:

• LAHA RUNGULA RA KONA RI HUMAKA KONA: Xana xiviko xa kona xi huma eka munhu kumbe nhlangano lowu tshembekaka ni lowu xiximekaka? Xana nongonoko kumbe nkandziyiso wa kona wu dume hi ku vula swilo leswi tshembekaka kumbe hi ku hundzeleta swilo? I mani la hakelelaka xihlovo xolexo xa mahungu?

• SWIHLOVO SWA RUNGULA: Xana ku ni vumbhoni bya leswaku ku endliwe ndzavisiso lowukulu? Xana xitori xa kona xi huma eka xihlovo xin’we ntsena? Xana swihlovo swa kona swa tshembeka naswona a swi kombisi ku ya hi nghohe? Xana swa ringanisela, kumbe swi hlawuleriwe ku kombisa vonelo rin’we ntsena?

• XIKONGOMELO: Tivutise: ‘Xana xikongomelo xa mahungu wolawo i ku hundzisa rungula kumbe i ku tsakisa vanhu? Xana mahungu wolawo ma ringeta ku xavisa kumbe ku seketela nchumu wo karhi?’

• MAHLAMUSELELO: Loko mahlamuselelo ya mahungu ma kombisa ku hlundzuka, rivengo, kumbe ku xopaxopa lokukulu, swi kombisa leswaku ku ni nhlaselo wo karhi ku nga ri ku kombisiwa ka vonelo hi ndlela leyinene.

• KU FAMBISANA: Xana timhaka leti nga hlamuseriwa ta fambisana ni leti nga eka swihloko kumbe swiviko swin’wana? Loko switori swa kona swi kanetana, u fanele u tivonela!

• KU FAMBISANA NI NKARHI: Xana rungula ra kona a hi ra khale ngopfu lerova ra amukeleka? Nchumu lowu a wu ri ntiyiso malembe ya 20 lama hundzeke wu nga ha va wu nga ha ri ntiyiso namuntlha. Hi hala tlhelo, loko mahungu ya kona ku hlayiwa wona hi nkarhi wolowo, ma nga ha va ma nga ri na rungula leri heleleke.

Hikwalaho, xana u fanele u tshemba swiviko swa mahungu? Xitsundzuxo lexi twalaka xi kumeka eka marito ya vutlhari ya Solomoni, loyi a tsaleke a ku: “Un’wana ni un’wana la nga riki na ntokoto u pfumela rito rin’wana ni rin’wana, kambe lowo tlhariha u xiyisisa magoza yakwe.”—Swivuriso 14:15.