Codex Ya Vatican—Ha Yini Yi Ri Ya Risima?

VATICAN yi ni rungula ro tala ra nkoka. Swifaniso swa yona leswi pendiweke, leswi vatliweke ni miako leyo saseka swi endla leswaku yi rhandzeka. Hambiswiritano, ku ringana madzana ya malembe a swi yirisiwile ku hlaya yin’wana ya tibuku ta risima leti kumekaka kwalaho. Eka Layiburari ya le Vatican, ku ni tsalwa ra voko leri hi pfunaka leswaku hi swi twisisa swinene swiphemu swa Rito ra Xikwembu leswi tsariweke eka magidi ya malembe lama hundzeke. Buku yoleyo i Codex ya Vatican. *

Codex ya Alexandrine ni ticodex ta le Sinayi swin’we ni tibuku timbirhi ta Bibele to sungula ta tsalwa ra voko, ti rhandziwa hi vakambisisi naswona ti na matimu lama tsakisaka ya swilo leswi tshuburiweke swi tlhela swi hlayisiwa leswaku swi nga herisiwi. Hi hala tlhelo, a ku tiviwi swo tala malunghana ni laha Codex ya Vatican yi humaka kona.

Ndzalama Leyi Fihliweke

Xana Codex ya Vatican yi huma kwihi? Codex leyi, yi kumiwe ro sungula eLayiburari ya Vatican loko se ku pfumeleriwa ku nghena laha a yi hlayisiwe kona hi lembe-xidzana ra vu-15. Vakambisisi va anakanya leswaku yi nga ha va yi tsariwe aEgipta, eKhezariya kumbe eRhoma. Hambiswiritano, endzhaku ko kambisisa mavonelo lawa, Profesa J. Neville Birdsall wa le Yunivhesiti ya Birmingham, eNghilandhi u gimete hi ku vula a ku: “Hi ku komisa, a hi nge vuli hi ku kongoma siku hambi ku ri ndhawu laha Codex Vaticanus yi humaka kona, hambi ku ri matshalatshala yo kambisisa lama endliweke hi vakambisisi a ma hi pfuni leswaku hi va ni matimu yo karhi lama kombisaka leswaku a yi ri kona emahlweni ka lembe-xidzana ra vu-15.” Nilokoswiritano, Codex ya Vatican yi tekiwa yi ri Bibele yin’we leyi tsariweke hi voko leyi nga ya nkoka swinene. Ha yini?

Eka malembe-xidzana lama hundzeke, vakopi van’wana handle ko swi xiya va endle swihoxo loko va kopa matsalwa ya Bibele. Vahundzuluxeri lava lavaka ku hundzuluxela rungula leri pakanisaka, va ve ni ntlhontlho wo lava tsalwa ra voko leri rungula ra kona ri fanaka ni leri tsariweke eka matsalwa yo sungula. Kutani anakanya ndlela leyi vakambisisi va tikarhateke ha yona ku kambisisa Codex ya Vatican, tsalwa ra voko ra Xigriki leri tsariweke ku sukela hi lembe-xidzana ra vumune C.E., emalembeni ya le hansi ka 300 endzhaku ka loko Bibele hinkwayo yi hetiwe ku tsariwa! Codex leyi yi tamele tsalwa leri heleleke ra Xiheveru ni Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki, handle ka swiyenge swi nga ri swingani leswi lahlekeke hi ku famba ka nkarhi.

Ku ringana nkarhi wo leha, valawuri va Vatican a va kanakana ku nyika vakambisisi va Bibele codex. Nkulukumba Frederic Kenyon loyi a nga mukambisisi loyi a dumeke wa swilo leswi tsariweke u te: “Hi 1843 endzhaku ka loko a rindze tin’hweti to hlayanyana [mukambisisi wa Bibele Konstantin von] Tischendorf u pfumeleriwe ku yi vona nkarhi wo ringana tiawara ta tsevu. . . . Hi 1845 mukambisisi wa Munghezi Tregelles u pfumeleriwe ku yi vona kambe a a nga fanelanga a kopa nchumu.” Tischendorf u tlhele a endla xikombelo xo vona codex nakambe, kambe u aleriwile endzhaku ka loko a kope matluka ya 20. Hambiswiritano, hilaha Kenyon a hlamuseleke hakona, “xikombelo xa Tischendorf xi tlhele xi amukeriwa naswona u nyikiwe masiku ya tsevu ya leswaku a tlhela a hlaya. Loko ma hlanganisiwile masiku lawa hinkwawo a ma endla masiku ya 14 lawa eka wona hi siku a a heta tiawara tinharhu a ri eku hlayeni naswona leswi a tirhiseke nkarhi wakwe hi vutlhari sweswo swi endle leswaku hi 1867 Tischendorf a kota ku kandziyisa nkandziyiso lowu  heleleke wa tsalwa ra voko lowu wa ha riki kona ninamuntlha.” Hi ku famba ka nkarhi valawuri va Vatican va endle buku yin’wana leyi rungula ra kona va ri tekeke eka codex hi ku kongoma leyi eka yona va pfumeleleke mani na mani leswaku a yi vona.

“Yi Hlayisiwe Hi Vukheta”

Xana i tsalwa ra muxaka muni leri Codex ya Vatican yi ri paluxeke? Buku leyi nge, The Oxford Illustrated History of the Bible, yi vula leswaku “buku leyi yi kombisa ku nga cinca-cinci ka matsalelo, ku kopiwa hi vukheta swin’we ni ku nga engeteriwi kumbe ku hunguta swin’wana eka tindzimana, hikwalaho ka sweswo yi kopiwe hi vukheta.” Buku leyi fanaka yi ya emahlweni yi ku: “Hikwalaho swa twala ku gimeta hi leswaku tsalwa leri ri kopiwe hi ndlela leyi vakambisisi a va kopa ha yona.”

Vakambisisi van’wana lava va tirheke hi matimba ku tiyisekisa leswaku Codex ya Vatican yi kopiwa kahle i B. F. Westcott na F.J.A. Hort. Buku ya vona leyi nge New Testament in the Original Greek, leyi humesiweke hi 1881, leyi sekeriweke eka matsalwa ya voko ya Vatican ni ya le Sinayi, ka ha ri yona leyi matsalwa ya yona ma tirhisiwaka ngopfu hi vahundzuluxeri vo tala va manguva lawa lava hundzuluxelaka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki, ku katsa ni The Emphasised Bible, leyi tsariweke hi J. B. Rotherham ni Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa.

Hambiswiritano vaxopaxopi van’wana va ehleketa leswaku ndlela leyi Westcott na Hort a va tshemba Codex ya Vatican ha yona yi hundzeletiwile. Xana codex i vuhundzuluxeri lebyi pakanisaka bya matsalwa yo sungula? Nkandziyiso wa tipapirasi ta le Bodmer exikarhi ka 1956 na 1961 ti tsakise vakambisisi hikuva papirasi a yi katsa ni swiyenge swin’wana swa Luka na Yohane leswi tsariweke eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vunharhu C.E. Xana leswi a swi pfumelelana ni leswi kumiweke hi ku famba ka nkarhi eka Codex ya Vatican?

Philip B. Payne na Paul Canart ebukwini leyi nge Novum Testamentum va tsale leswaku, “ku na ku twanana lokukulu exikarhi ka tsalwa ra Vaticanus ni tsalwa leri poneke ra papirasi ya Bodmer. Tanihi leswi ku nga ni ku pfumelelana loku, swa twala ku gimeta hi ku vula leswaku tsalwa ro sungula ra voko ra Vaticanus ri kopiwe eka tsalwa ra voko leri rungula ra kona ri fanaka swinene ni ra papirasi ya Bodmer. Ku engetela kwalaho tsalwa leri ri nga va ri kopiwe eka tsalwa ra khale swinene kumbe eka leri a ri sekeriwe eka tsalwa ra khale swinene leri tsariweke hi voko.” Profesa Birdsall u vule leswaku: “Hamambirhi ka wona matsalwa lawa ya voko ma fana swinene. . . . [Codex] yi kopiwe hi vukheta: ndlela leyi yi tsariweke ha yona yi kombisa leswaku rungula ra kona ro sungula ri hlayisiwe hi vukheta ku sukela laha ri humaka kona.”

Yi Pfune Vahundzuluxeri

I ntiyiso leswaku tsalwa ra voko ra khale a hi minkarhi hinkwayo laha ri nga fanaka swinene ni tsalwa ro sungula. Hambiswiritano, ku fananisa Codex ya Vatican ni matsalwa man’wana ya voko swi va pfune swinene vakambisisi leswaku va kota ku vona leswi tsariweke eka tsalwa ro sungula. Hi xikombiso, xiphemu lexi poneke xa Tsalwa ra Voko ra le Sinayi, leri na rona ri humesiweke hi lembe-xidzana ra vumune C.E., a xi na tona tibuku ta matimu ku sukela eka Genesa ku ya eka Tikronika to Sungula. Kambe ku humelela ka tona tibuku leti eka Codex ya Vatican swi hi pfuna leswaku hi tiyiseka hi ndhawu leyi ti faneleke ti va eka yona eka nxaxamelo wa tibuku ta Bibele.

Hi ku ya hi The Oxford Illustrated History of the Bible, “swiyenge leswi vulavulaka hi leswi Kreste a nga swona swin’we ni Vunharhu-un’we loyi a kwetsimaka” swi pfuxe njhekanjhekisano eka vakambisisi. Xana Codex ya Vatican yi pfune njhani ku tlhantlha njhekanjhekisano lowu?

Xiya xikombiso lexi. Hilaha swi tsariweke hakona eka Yohane 3:13, Yesu u te: “A ku na munhu loyi a tlhandlukeleke etilweni handle ka loyi a xikeke hi le tilweni, ku nga N’wana wa munhu.” Vahundzuluxeri van’wana va engetele marito yo tanihi “loyi a nga [kumbe, la nge] ematilweni.” Marito wolawo lama engeteriweke ma kombisa leswaku Yesu a a ri etilweni a tlhela a va emisaveni hi nkarhi lowu fanaka, ku nga dyondzo leyi seketelaka dyondzo ya Vunharhu-un’we. Marito wolawo lama engeteleriweke ma humelela eka matsalwa ya voko ma nga ri mangani lama tsariweke ku suka eka lembe-xidzana ra vuntlhanu ku ya eka lembe-xidzana ra vukhume C.E. Hambiswiritano, ku va ma nga katsiwanga eka matsalwa yo sungula ya voko ya Vatican ni ya le Sinayi swi endle leswaku vahundzuluxeri vo tala va manguva lawa va ma susa. Leswi swi herise ku kanetana loku a ku ri kona malunghana ni leswi Kreste a nga swona naswona swi endle leswaku ma pfumelelana ni Matsalwa hinkwawo. Ematshan’weni yo va etindhawini timbirhi hi nkarhi wun’we, Yesu a a huma ematilweni naswona ku nga ri khale a a ta tlhelela  ematilweni, a “tlhandlukela” eka Tata wakwe.—Yohane 20:17.

Codex ya Vatican yi tlhela yi hi pfuna leswaku hi ti twisisa kahle tindzimana leti vulavulaka hi xikongomelo xa Xikwembu hi misava. Xiya xikombiso lexi. Hi ku ya hi Bibele—Mahungu Lamanene, muapostola Petro u profete leswaku “misava ni mintirho leyi nga ka yona swi ta hisiwa.” (2 Petro 3:10) Vuhundzuluxeri byin’wana na byona byi hlayeka hilaha ku fanaka, byi hundzuluxele xivulwa lexi ku suka eka Codex ya Alexandrine ya lembe-xidzana ra vuntlhanu ni matsalwa ya voko lama tsariweke hi ku famba ka nkarhi. Vanhu vo tala lava hisekelaka ku hlaya Bibele va gimete hi leswaku Xikwembu xi ta herisa misava.

Hambiswiritano, kwalomu ka dzana ra malembe emahlweni ko va Codex ya Alexandrine yi va kona, Codex ya Vatican (ni Tsalwa ra voko ra le Sinayi leri tsariweke hi nkarhi wun’we na yona) yi hundzuluxela vuprofeta bya Petro hi ndlela leyi, “misava ni mintirho leyi nga eka yona swi ta yimburiwa.” Xana leswi swi pfumelelana ni Bibele hinkwayo? Swi tano! Misava ya xiviri “a yi nge tsekatsekisiwi hilaha ku nga riki na makumu, kumbe hi masiku.” (Pisalema 104:5) Kutani, xana misava yi ta “yimburiwa” hi ndlela yihi? Matsalwa man’wana ma kombisa leswaku xiga lexi nge “misava” xi nga ha tirhisiwa hi ndlela yo fanekisela. “Misava” yi nga vulavula ririmi ro karhi ni ku yimbelela tinsimu. (Genesa 11:1; Pisalema 96:1) Kutani “misava” yi nga kombetela eka vanhu kumbe tinxaka ta vanhu. Xana a swi chaveleli ku tiva leswaku Xikwembu a xi nge yi lovisi pulanete ya hina kambe xi ta nghenelela kutani xi herisa vuhomboloki hinkwabyo ni lava va byi vangaka?

“[Yi] Ta Tshama Hilaha Ku Nga Riki Na Makumu”

Lexi twisaka ku vava hi leswaku, eka madzana ya malembe lama hundzeke a ku nga pfumeleriwi munhu leswaku a hlaya Codex ya Vatican, kutani vahlayi va Bibele a va tala ku twisisa matsalwa man’wana ya Bibele hi ndlela leyi hoxeke. Hambiswiritano, ku sukela eka nkandziyiso wo sungula wa Codex ya Vatican ni wa namuntlha, hinkwayo ka yona yi endle leswaku vuhundzuluxeri byo tshembeka bya Bibele byi pfuna vanhu lava nga ni torha ro tiva ntiyiso leswaku va dyondza leswi Bibele yi swi dyondzisaka hakunene.

Hakanyingi vakopi vo sungula a va katsa marito lama landzelaka eka matsalwa ya vona ya voko: “Voko leri ri tsaleke [leswi] ri dyiwe hi misava emasirheni, kambe leswi tsariweke swi tshama malembe yo tala.” Namuntlha ha ma tlangela matshalatshala lamakulu ya vakopi volavo lava mavito ya vona ma nga boxiwangiki. Kambe loyi a faneleke a khensiwa hikwalaho ko hlayisiwa ka Bibele i Mutsari wa yona, loyi khale ka khaleni a huhuteleke muprofeta wakwe ku tsala a ku: “Byanyi bya rihlaza byi omile, ku rhumbuka ku vunile; kambe loko ku ri rito ra Xikwembu xa hina, ri ta tshama hilaha ku nga riki na makumu.”—Esaya 40:8.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 20]

Ku Kuma Siku Leri Matsalwa Ya Voko Ya Khale Ma Tsariweke Ha Rona

Hambileswi vakopi van’wana va tsaleke siku leri va heteke ha rona ntirho wa vona, yo tala ya matsalwa ya voko ya Xigriki a ma boxi hi ku kongoma leswaku ma hetiwe ku tsariwa rini. Kutani, xana vakambisisi va ri tivisa ku yini siku leri tsalwa ra voko ra Bibele ri tsariweke ha rona? Tanihi leswi ririmi ni swilo swin’wana leswi vatliweke swi hambanaka ku suka eka xitukulwana xin’wana ku ya eka xin’wana, swi tano ni le ka matsalelo. Hi xikombiso, ndlela yo karhi ya matsalelo leyi eka yona a va tirhisa maletere lamakulu lawa swivulwa swa kona a swi ringana naswona mikhandlu leyi a yi ri kona exikarhi ka swivulwa a yi ringana, matsalelo wolawo ma ye emahlweni ma tirhisiwa ku sukela hi lembe-xidzana ra vumune naswona ma hambete ma tirhisiwa ku ringana madzana ya malembe. Vakambisisi lava nga ni vuxiya-xiya lava fananisaka matsalwa ya voko lama nga tsariwangiki siku leri ma kandziyisiweke ha rona swin’we ni minkandziyiso leyi tsariweke siku leri yi kandziyisiweke ha rona, va nga swi kota ku tiva leswaku matsalwa ya voko yo sungula ma kandziyisiwe rini.

I ntiyiso leswaku ku ni swipimelo eka maendlelo lawa. Profesa Bruce Metzger wa Xikolo xo Dyondzela Vufundhisi le Princeton u te: “Tanihi leswi ndlela leyi munhu a tsalaka ha yona yi nga ha tshamaka nkarhinyana yi nga cinci kumbe yi cinca hi ku famba ka nkarhi, a hi nge swi koti ku vula hi ku kongoma siku leri tsalwa ro karhi ri nga vaka ri kandziyisiwe ha rona loko ra ha ri ni malembe ya le hansi ka 50 ri kandziyisiwile.” Hikwalaho ka nkambisiso lowu lowu endliweke hi vukheta, ku ni ku pfumelelana ko karhi exikarhi ka vakambisisi ka leswaku Codex ya Vatican yi kandziyisiwe hi lembe-xidzana ra vumune C.E.