Maendzo Ya Khale Yo Famba Hi Xikepe Lama Hundzaka Hi Le Mediteraniya

Namuntlha vanhu a va ehleketi leswaku va nga famba hi xihaha-mpfhuka va suka eka tiko-nkulu leri va tshamaka eka rona va ya eka rin’wana. Xana swi nga ku hlamarisa leswaku hambi ku ri eminkarhini ya Bibele vanhu a va famba mimpfhuka yo leha?

EMALEMBENI ya kwalomu ka gidi emahlweni ka Kreste, Hosi Solomoni a a ri ni ntlawa wa swikepe leswi a swi ya eka hosi ya le Tiri leswaku swi ya teka swilo swo hambana-hambana leswi navelekaka, ku suka etindhawini ta le kule swi swi yisa eIsrayele. (1 Tihosi 9:26-28; 10:22) Hi lembe-xidzana ra vukaye B.C.E., ehlalukweni ra Yopa eMediteraniya le Israyele, muprofeta Yonasi u khandziye xikepe lexi a xi ya eTaraxixi. * (Yonasi 1:3) Hi lembe-xidzana ro sungula C.E., muapostola Pawulo u teke riendzo ku suka eKhezariya le Israyele a ya ePuteyoli, laha sweswi ku nga Pozzuoli eRibuweni ra Naples le Italy.—Mintirho 27:1; 28:13.

Van’wamatimu va swi tiva leswaku enkarhini wa Pawulo, van’wamabindzu va le Mediteraniya nkarhi na nkarhi a va tluta va hundza hi le Lwandle ro Tshwuka va ya eIndiya, naswona exikarhi ka lembe-xidzana ra vumbirhi van’wana va vona va tlute va kala va ya fika ni le Chayina. * Kambe xana swi kona leswi hi swi  tivaka hi maendzo ya khale yo famba hi xikepe lama hundzaka hi le Mediteraniya ma ya evupela-dyambu? Xana vatluti va khale va fambe va kala va ya fika kwihi?

Vafenikiya Va Khale Lava A Va Famba Hi Swikepe

Eka malembe-xidzana ya le mahlweni ka Pawulo, vanhu va tlute va ya eVupela-dyambu leswaku va ya sungula mabindzu. Ku vuriwa leswaku Vafenikiya, lava sweswi va tshamaka endhawini leyi vuriwaka Lebanon, va fike eAtlantic hi 1200 B.C.E. Kwalomu ka 1100 B.C.E., etlhelo ka mugerho wa Gibraltar, va sungule tiko leri vuriwaka Gadir, laha sweswi ku nga hlaluko ra le Spain edorobeni ra Cádiz. Swilo swin’wana leswi a swi xavisiwa a swi katsa silivhere leyi humaka emayini ni mathini, leswi a swi huma eka van’wamabindzu va le Atlantic.

N’wamatimu wa Mugriki Herodotus u vule leswaku hi lembe-xidzana ra vunkombo B.C.E., Faro Neko wa le Egipta u hlengelete swikepe swa le tikweni ra Fenikiya eLwandle ro Tshwuka leswi a swi fambisiwa hi Vafenikiya. Xikongomelo xakwe a ku ri ku rhendzeleka ni tiko hinkwaro ra Africa ku suka evuxeni ku ya evupela-dyambu.

Hi nkarhi wolowo, Vafenikiya se a va ri ni malembe va ri karhi va famba elwandle va rhendzeleka ni tiko ra Africa. Kambe hikwalaho ka timheho, vatluti lava a va rhumeriwe edzongeni ekusuhi ni le Atlantic Coast, a va tlutanga ku ya fika kwihi. Herodotus u vule leswaku loko Vafenikiya va teka riendzo lerintshwa a va sukela eLwandle ro Tshwuka kutani va famba hi le vuxeni bya ribuwa ra le Africa va kongoma eIndian Ocean leyi nga edzongeni. Exikarhi ka lembe a va fika eribuweni va byala timbewu va tlhela va tshama kona kukondza ku fika nkarhi wa ntshovelo, endzhaku ka sweswo a va ya emahlweni ni riendzo ra vona. Herodotus u vule leswaku hi lembe ra vunharhu va rhendzeleke ni tiko-nkulu hinkwaro, va nghena eMediteraniya kutani va tlhelela aEgipta.

Herodotus u gimete rungula rakwe hi ku vula leswaku Vafenikiya va vike swilo leswi a a nga swi tshembi, leswi katsaka mhaka ya leswaku loko va fika eAfrica va vone dyambu exineneni xa vona. Herodotus a swi n’wi olovelanga ku yi tshemba mhaka leyi. Phela munhu un’wana ni un’wana loyi a nga kulela en’walungwini wa ikhweyita u tolovele ku vona dyambu ri ri edzongeni. Loko a ya evupela-dyambu, dyambu ri va ri ri eximatsini xakwe. Kambe endhawini leyi vitaniwaka Cape of Good Hope, leyi nga edzongeni wa ikhweyita, ninhlikanhi dyambu ri va ri ri en’walungwini, ku nga exineneni xa munhu un’wana ni un’wana loyi a yaka evupela-dyambu.

Ku hele malembe van’wamatimu va ri karhi va kanetana hi leswi Herodotus a nga swi vula. Vanhu vo tala swi nga ha va hlamarisa leswaku ha yini vatluti lava swi va tekele nkarhi wo leha ku rhendzeleka ni tiko hinkwaro ra Africa. Hambiswiritano, vakambisisi va tshemba leswaku Faro Neko u vule leswaku riendzo rero a ri ta koteka ntsena loko vanhu va kona va leteriwile naswona va swi tiva leswaku va ta heta nkarhi wo tanihi kwihi. N’wamatimu Lionel Casson u te: “Swi nga koteka ku teka riendzo ro tano. A ku na xivangelo lexi a xi ta sivela ntlawa wa Vafenikiya ku hlanganisa riendzo rero hi nkarhi wolowo ni hi ku ya hileswi Herodotus a nga swi vula.” Leswi ku nga riki na vumbhoni lebyi eneleke malunghana ni ku tshembeka ka rungula ra Herodotus, vanhu van’wana a va ri tshembi. Nilokoswiritano, rungula rakwe ri hi pfuna leswaku hi vona matshalatshala lama nga endliwa yo tluta eswifundzheni leswi a swi nga tiviwi hi nkarhi wolowo.

Pytheas A Tluta A Ya eN’walungwini

Vafenikiya a hi vona ntsena vanhu vo sungula va le Mediteraniya lava nga tluta va ya evupela-dyambu bya Atlantic. Tikoloni leti vatluti va Magriki va nga ti simeka eMediteraniya a ti katsa ndhawu ya Massalia, leyi sweswi yi nga doroba ra le Furwa leri vuriwaka Marseilles. Doroba leri ri ye ri ndlandlamuka hikwalaho ka leswi swikepe a swi fikela eka rona loko swi tisa swilo. Van’wamabindzu va le Massalia a va rhumela vhinyo ya le Mediteraniya, mafurha ni koporo en’walungwini kutani vona va kuma swilo swo endla swin’wetsin’wetsi ni mintsompfu leyi nga siki tirhisiwaka. A swi kanakanisi leswaku vanhu va le Massalia a va swi tsakela swilo sweswo. Swi hambete swi va tano kukondza ku va 320 B.C.E., loko Pytheas loyi a nga Mumassalia a endzela tindhawu ta le n’walungwini leti nga ekule swinene.

 Loko a vuya, Pytheas u tsale rungula leri vulavulaka hi riendzo rakwe leri nga ni nhloko-mhaka leyi nge On the Ocean. Hambileswi buku yakwe leyi a yi tsaleke hi Xigriki xo sungula yi nga ha riki kona, yi tshahiwe hi vatsari va khale va kwalomu ka 18. Va tshahe swiyenge leswi kombisaka leswaku Pytheas u ma kambisisile swinene malwandle lawa a nga famba eka wona, ku cinca-cinca ka hloto wa lwandle, ntivo-mbango swin’we ni vaaki va tindhawu leti a ti endzeleke. U tlhele a pima ndzhuti wa laha a nga famba kona hi ku tirhisa swilo swo pima ha swona leswaku a vona ndlela leyi dyambu ra ninhlikanhi ri nga lehisa xiswona, kutani hi ku endla tano a swi kota ku vona leswaku se a nga va a fambe mpfhuka wo tanihi kwihi ku suka en’walungwini.

Pytheas a tsakisiwa hi swilo swa sayense. Kambe xikongomelo-nkulu xa riendzo rakwe a ku nga ri ku ya languta swona. Vakambisisi va ringanyete leswaku van’wamabindzu va le Massalia hi vona lava nga n’wi rhuma va tlhela va n’wi hakelela ku va a famba hi xikepe a ya etindhawini teto ta le kule tanihi leswi a va swi tiva leswaku hi kona laha swilo swo endla swin’wetsin’wetsi ni mathini swi kumekaka kona. Kutani Pytheas u khome ndlela a kongoma kwihi?

U Ye eBrittany, eBritain Ni Le Tindhawini Tin’wana

Swi tikomba onge Pytheas u ye eIberia naswona u tlhele a ya ni le ribuweni ra Gaul ni le Brittany, laha a nga fika a tshama eribuweni. Leswi hi swi tiva hikwalaho ka leswi swin’wana swa swilo leswi a nga swi tirhisa ku pima dyambu ri ri ehenhla ka vugimamusi—leswi nga ha endlekaka a swi endle a ri emisaveni—swi ringanaka kahle ni leswi nga en’walungwini wa Brittany. *

Vanhu va le Brittany a va ri ni vutshila byo endla ni ku fambisa swikepe leswi a swi xaviwa eBritain. Cornwall, ku nga ndhawu leyi nga xiphemu xa Britain, a yi ri ni mathini yo tala ya koporo naswona hi kona laha Pytheas a nga ya kona eriendzweni rakwe leri nga landzela. Xiviko xakwe xi hlamusele tiko ra Britain, leswi kombisaka leswaku swi nga ha endleka leswaku u tlute a rhendzeleka ni xihlala.

Hambileswi hi nga tiyisekiki leswaku Pytheas u fambe hi kwihi, swi nga ha endleka leswaku u tlute a hundza hi le xikarhi ka Britain na Ireland kutani a ya yima eIsle of Man, ku nga mpfhuka lowu fambisanaka ni mpimo wakwe wa vumbirhi wa dyambu. Mpimo wa vunharhu wu nga ha va wu tekiwe eLewis leyi nga eOuter Hebrides, etlhelo ka ribuwa ra Scotland leri nga evupela-dyambu. Ku suka kwalaho, swi nga ha endleka leswaku u ye en’walungwini wa Orkney Islands, leyi nga en’walungwini wa tiko-nkulu ra Scotland, hikuva rungula  rakwe leri tshahiweke hi Pliny Lonkulu ri kombisa leswaku a ku ri ni swihlala swa 40 endhawini yoleyo.

Loko Pytheas a tsala hi riendzo rakwe leri nga teka kwalomu ka masiku ya tsevu ku suka en’walungwini wa Britain, se a a ri endhawini leyi vuriwaka Thule. Vatsari vo tala va khale va tshahe leswi Pytheas a nga swi tsala kutani va vula leswaku Thule i tiko leri nga ni dyambu exikarhi ka vusiku. Ku suka kwalaho swi nga ku tekela masiku ma nga ri mangani ku ya endhawini ya lwandle leyi a yi ri ayisi. Vanhu vo tala va kanetane hi ndhawu leyi Pytheas a yi vitanaka Thule, van’wana va vule leswaku a yi ri eFaeroe Islands, van’wana va ku a yi ri eNorway, kasi van’wana va vule leswaku a yi ri eIceland. Ku nga khathariseki leswaku a yi ri kwihi, vatsari va khale va vule leswaku “a yi ri endhawini ya le kule swinene ya le n’walungwini.”

Swi nga ha endleka leswaku Pytheas u tlhelele eBritain hi ndlela leyi a nga ta ha yona endzhaku ka loko a hete riendzo rakwe ro endzela swihlala. Leswaku u yile eribuweni leri nga en’walungwini wa Yuropa emahlweni ko va a tlhelela eMediteraniya kumbe a nga yanga, a hi swi tivi. Kambe Pliny Lonkulu u vule leswaku Pytheas hi yena loyi a tivaka swifundzha leswi nga ni swilo swo endla swin’wetsin’wetsi. Swilo swa risima swa khale swi kumeka eJutland, ku nga ndhawu leyi nga xiphemu xa Denmark ya manguva lawa, ni le ribuweni leri nga edzongeni wa Baltic Sea. Swi nga ha endleka leswaku Pytheas u tive tindhawu teto loko a endzela hlaluko leri nga evuxeni bya Britain, kambe yena n’wini a nga vulanga leswaku u ti endzerile tindhawu teto.

Muvalangi un’wana wa le Mediteraniya loyi a tsaleke hi ta riendzo rakwe ro ya eBritain i Julius Caesar, loyi a nga fikela edzongeni wa xihlala lexi hi 55 B.C.E. Hi 6 C.E., maendzo man’wana lama nga tekiwa hi Varhoma ma fike ni le n’walungwini wa Jutland.

Ku Ndlandlamuxa Vutivi Hi Misava

Vafenikiya ni Magriki hi vona lava nga endla leswaku mhaka ya ntivo-mbango yi nga vi eMediteraniya ni le Atlantic ntsena, kambe yi hangalaka ni misava hinkwayo naswona yi fika ni le dzongeni wa Africa ni le n’walungwini wa Arctic. Hi nkarhi wolowo, a ku endliwa ngopfu mindzavisiso, mabindzu, ku ndlandlamuxa vutivi hi misava, ku teka maendzo yo leha swinene naswona leswi a swi antswisa vutivi bya munhu ni mavonelo yakwe.

Tirhekhodo ta khale leti nga kona leti vulavulaka hi mindzavisiso leyi nga endliwa khale ti fanele ti ri ni rungula ritsongo leri vulavulaka hi maendzo lawa vanhu lava a va famba hi swikepe va nga ma hlanganisa. I vatluti vangani va khale lava vuyeke hilaha a va ye kona handle ko tsala hi ta laha a va ye kona? Naswona i vangani lava nga suka laha a va tshama kona kutani va famba va nga ha vuyi? Ni sweswi ku hava tinhlamulo ta swivutiso leswi. Kambe ku na leswi hi nga swi xiyaka hi ku kambisisa ndlela leyi vukhongeri bya Vukreste byi nga hangalaka ha yona eminkarhini yoleyo.—Vona  bokisi leri nga laha henhla.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 29]

 Mahungu Lamanene Ma ‘Chumayeriwa Eka Ntumbuluko Hinkwawo’

Kwalomu ka 60-61 C.E., muapostola Pawulo u vule leswaku mahungu lamanene se ma ‘chumayeriwe eka ntumbuluko hinkwawo lowu nga ehansi ka tilo.’ (Vakolosa 1:23) Xana a a vula leswaku Vakreste se va chumayele eIndiya, eVuxa Mpfungwe, eAfrica, eSpain, eGaul, eBritain, eBaltics ni le tikweni leri Pytheas a a ri vitana Thule? Sweswo swa kanakanisa naswona a hi tiyiseki ha swona.

Hambiswiritano, a swi kanakanisi leswaku mahungu lamanene wona ana se a ma hangalakile swinene. Hi xikombiso, Vayuda ni vaproselita lava nga va Vakreste hi Pentekosta ya 33 C.E., va byele vanhu hi ripfumelo ra vona lerintshwa ku ya fika ni le Partiya, Elami, Meda, Mesopotamiya, Arabiya, Asia Minor, eswiphen’wini swa Libiya leswi nga ekusuhi na Kirena ni le Rhoma, ku nga tindhawu leti tibuku ta Pawulo ti nga fika ni le ka tona.—Mintirho 2:5-11.

[Dayagramu/Mepe lowu nga eka tluka 26, 27]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Herodotus u vule leswaku loko vatluti va ri karhi va rhendzeleka ni tiko ra Africa va vone dyambu exineneni xa vona

[Mepe]

AFRICA

MEDITERRANEAN SEA

INDIAN OCEAN

ATLANTIC OCEAN

[Dayagramu/Mepe lowu nga eka tluka 28, 29]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Ndlela leyi mutluti wa Mugriki Pytheas a nga famba ha yona loko a teka riendzo ra le lwandle

[Mepe]

Marseilles

IBERIAN PENINSULA

IRELAND

ICELAND

NORWAY

North Sea

BRITAIN

BRITTANY

IBERIAN PENINSULA

AFRICAN NORTH COAST

MEDITERRANEAN SEA

Marseilles