Xivangelo Xo Tshemba Tibuku Ta Mune Ta Bibele Ta Matewu, Marka, Luka Na Yohane
“Tibuku leti ta Tievhangheli ti tiveka emisaveni hinkwayo. Ku endliwe tifilimi leti dyaka timiliyoni . . . ni tibuku leti xaviwaka ngopfu . . . vanhu lava tivulaka Vakreste va t0i rhandza swinene. Tibuku leti ti endla leswaku vukhongeri byi ya byi andza naswona byo tala byi sekeriwe eka swilo leswi ngo anakanyiwa kunene.”—SUPER INTERESSANTE, MAGAZINI WA MAHUNGU WA LE BRAZIL.
HA YINI magazini wolowo wu vule sweswo? Magazini wolowo a wu vulavula hi mintirho ya sweswinyana leyi dumeke ya ku hlengeletiwa ka matsalwa ya vuxisi, tibuku ta mune ni mapapila lama nga tshuburiwa exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-20 le Nag Hammadi ni le tindhawini tin’wana ta le Egipta. Tibuku teto ta mune ni tin’wana leti nga kumiwa a ti vuriwa matsalwa ya Gnostic ni ya Apocrypha. *
Xana Ku Lo Endliwa Xikungu?
Loko ku ri ni leswi vanhu va nga swi twisisiki hi Bibele ni vukhongeri bya orthodox, vo tala va tsutsumela ematsalweni ya Gnostic kumbe ya Apocrypha leswaku va kuma tinhlamuselo. Matsalwa wolawo ma ve ni nkucetelo lowukulu eka ndlela leyi vanhu vo tala va ti langutaka ha yona tidyondzo ta Yesu Kreste ni Vukreste hi byoxe. Swi hilaha magazini wun’wana wu nga vula hakona, wu ku: “Buku ya Tomasi ni tibuku tin’wana ta Apocrypha ti vulavula hi mintlawa ya vanhu lava hambetaka va andza eminkarhini ya hina: lava hisekelaka timhaka ta moya kambe va nga byi tshembiki vukhongeri.” Ndzavisiso lowu nga endliwa wu kombisa leswaku eBrazil ntsena “ku ni mintlawa ya kwalomu ka 30 leyi ripfumelo ra yona ri sekeriweke eka matsalwa ya Apocrypha.”
Ku kumeka ka matsalwa wolawo swi hangalase mhaka ya leswaku hi lembe-xidzana ra vumune C.E., Kereke ya Khatoliki yi endle xikungu xa leswaku ntiyiso malunghana na Yesu wu nga tiviwi hi ku vula leswaku rungula rin’wana ra vutomi byakwe leri nga ematsalweni ya Apocrypha ri tumbetiwile nileswaku tibuku ta mune ta Tievhangheli leti nga eBibeleni leyi hi yi tirhisaka namuntlha ti cinciwile. Elaine Pagels profesa wa ta vukhongeri, u swi veka hi ndlela leyi: “Sweswi se hi sungula ku swi xiya leswaku vanhu lava tivulaka Vakreste i ntlawa wutsongo, lowu nga exikarhi ka mintlawa yo tala leyi tivulaka Vakreste.”
Hi ku ya hi mavonelo ya swidyondzi swo tanihi Pagels, Bibele a hi yona ntsena buku leyi ripfumelo ra Vakreste ri sekeriweke eka yona; ku ni tibuku tin’wana to tanihi matsalwa ya Apocrypha. Hi xikombiso, nongonoko wa BBC lowu nga ni nhloko-mhaka leyi nge Bible Mysteries, “The Real Mary Magdalene” wu vula leswaku matsalwa ya Apocrypha ma kombetela eka Mariya wa Magadala tanihi “mudyondzisi tlhelo munhu loyi a kongomisaka vadyondzisiwa lavan’wana hi tlhelo ra moya. A ngo va mudyondzisiwa ntsena; kambe i un’wana wa vaapostola.” Loko a vulavula hi xiphemu xa Mariya wa Magadala, Juan Arias u tsale leswi landzelaka eka phepha-hungu ra le Brazil leri vuriwaka O Estado de S. Paulo: “Namuntlha swilo hinkwaswo swi hi endla hi pfumela leswaku eka fambiselo ra Vakreste vo sungula leri simekiweke hi Yesu, vavanuna ni vavasati va kona a va ri ni malunghelo yo ringana, tanihi leswi tikereke to tala ta le nkarhini wolowo a ti ri etindlwini ta vavasati, laha van’wana va vavasati volavo a va ri vaprista ni vabixopo.”
Vanhu vo tala va vona onge matsalwa ya Apocrypha i ya nkoka ku tlula Bibele. Leswi swi tlakusa swivutiso swin’wana swa nkoka: Xana matsalwa ya Apocrypha hi wona xihlovo-nkulu xa ripfumelo ra Vukreste? Loko ma kanetana ni tidyondzo ta Bibele leti nga erivaleni, i yini leswi hi faneleke hi swi tshemba—Bibele kumbe tibuku ta Apocrypha? Xana hakunene eka lembe-xidzana ra vumune a ku endliwe xikungu xo susa tibuku teto kutani ti siviwa hi tibuku ta mune ta Tievhangheli leswaku ku susiwa rungula ra nkoka malunghana na Yesu, Mariya wa Magadala ni van’wana? Leswaku hi kuma tinhlamulo ta swivutiso leswi, a hi kambisiseni yin’wana ya tibuku ta mune ta Bibele, ku nga buku ya Yohane.
Vumbhoni Lebyi Humaka eBukwini Ya Yohane
Xipetlu xa nkoka xa buku ya Yohane xi kumiwe aEgipta eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20 naswona sweswi xi tiviwa tanihi Papyrus Rylands 457 (P52). Xi tamele leswi nga eka Yohane 18:31-33, 37, 38 eBibeleni ya manguva lawa naswona xi hlayisiwe eLayiburari ya John Rylands le Manchester eNghilandhi. Lexi hi xona xipetlu xa tsalwa leri tsariweke hi voko xa Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki lexi nga kona namuntlha. Swidyondzi swo tala swi vula leswaku xi tsariwe kwalomu ka va-125 C.E., ku nga nkarhi lowu lavaka ku endla kotara ya lembe-xidzana kumbe endzhaku ka rifu ra Yohane. Lexi hlamarisaka hileswaku tsalwa leri nga eka xipetlu xexo ri pfumelelana swinene ni leswi nga eka matsalwa lama tsariweke hi voko. Ntiyiso wa mhaka hileswaku kwalomu ka 125 C.E. buku ya Yohane se a yi yisiwe aEgipta, laha ku nga fika ku tshuburiwa xipetlu xa yona, leswi seketelaka mhaka ya leswaku mahungu lamanene hi ku ya hi Yohane ma tsariwe hi lembe-xidzana ro sungula C.E. nileswaku ma tsariwe hi Yohane hi byakwe, hilaha Bibele yi kombisaka hakona. Buku leyi ya Yohane yi tsariwe hi munhu loyi a swi voneke hi mahlo swiendlakalo leswi a tsaleke ha swona.
Hi hala tlhelo, masiku ya matsalwa hinkwawo ya Apocrypha ma sungula eka lembe-xidzana ra vumbirhi ku ya emahlweni, ku nga malembe ya dzana kumbe ku tlula, swiendlakalo sweswo swi endlekile. Vakambisisi van’wana va ringete ku kanetana hi mhaka ya leswaku matsalwa ya Apocrypha ma sekeriwe eka matsalwa yo sungula kumbe ya ndhavuko kambe a ku na vumbhoni lebyi seketelaka mhaka yoleyo. Xisweswo, swa fanela ku vutisa xivutiso lexi nge, Xana hi yihi buku leyi u nga ta yi tshemba, i vumbhoni lebyi voniweke hi mahlo kumbe bya vanhu lava hanyeke eka madzana ya malembe endzhaku ka loko swiendlakalo sweswo swi endlekile? Nhlamulo yi le rivaleni. *
Papyrus Rylands 457 (P52) i xipetlu xa buku ya Yohane lexi nga ni siku leri welaka eka lembe-xidzana ra vumbirhi C.E. naswona xi tsariwe endzhaku ka makume ya malembe tsalwa ro sungula ri tsariwile
Kambe ku vuriwa yini hi mhaka ya leswaku tibuku ta Bibele ta Tievhangeli ti cinciwile ku endlela leswaku ku susiwa timhaka to karhi ta vutomi bya Yesu? Hi xikombiso, xana ku ni vumbhoni lebyi kombisaka leswaku buku ya Yohane yi cinciwile hi lembe-xidzana ra vumune leswaku ku soholotiwa ntiyiso? Leswaku hi hlamula xivutiso lexi, hi fanele hi tsundzuka leswaku Bibele ya manguva lawa yi tiyisekisiwa hi tsalwa leri tsariweke hi voko ra lembe-xidzana ra vumune leri tiviwaka tanihi Vatican 1209. Loko ku ri ni swilo leswi cinciweke eTibibeleni ta hina hi lembe-xidzana ra vumune, swilo sweswo leswi cinciweke a swi ta vonaka etsalweni leri tsariweke hi voko. Lexi tsakisaka hileswaku tsalwa rin’wana leri nga ni buku ya Luka ni ya Yohane ri tiviwa tanihi Bodmer 14, 15 (P75), ku nga masiku lama sukelaka eka 175 C.E. ku ya eka 225 C.E. Hi ku ya hi vakambisisi, matsalwa wolowo ma fana ni ya Vatican 1209. Hi marito man’wana, a xi kona lexi kombisaka leswaku ku ni ku cinca loku endliweke eka tibuku ta Tievhangheli ta Bibele naswona buku ya Vatican 1209, yi tiyisekisa mhaka leyi.
Ku hava vumbhoni kumbe rungula leri kombisaka leswaku buku ya Yohane kumbe Tievhangheli letin’wana ti cinciwile hi lembe-xidzana ra vumune. Endzhaku ko kambisisa swipetlu swa matsalwa lama tsariweke hi voko, leswi yimburiweke eOxyrhynchus le Egipta, Dok. Peter M. Head wa le Yunivhesiti ya le Cambridge, u tsale a ku: “Hi ku komisa leswi tsariweke eka [matsalwa lawa ma nga tsariwa hi voko swa fana ni leswi nga eka matsalwa lawa wona ma tsariweke hi maletere lamakulu ku sukela hi lembe-xidzana ra vumune,] ku nga matsalwa lama tirhisiwaka ku kambela leswi tsariweke eka Tibibele ta manguva lawa. A swi bohi leswaku munhu a rhanga a twisisa ndlela leyi matsalwa yo sungula lama nga eka Testamente Leyintshwa a ma tsariwe ha yona.”
Matsalwa ya Vatican 1209 ya lembe-xidzana ra vumune lama nga laha henhla ma kombisa leswaku leswi nga cinciwa eka Tievhangeli a swi nyawuli
I Yini Leswi Hi Nga Gimetaka Ha Swona?
Tievhangeli ta mune, leti ku nga Matewu, Marka, Luka na Yohane, a ti amukeriwa hi Vakreste hinkwavo exikarhi ka lembe-xidzana ra vumbirhi. Tatian u tirhise Diatessaron (ku nga rito ra Xigriki leri vulaka “tibuku ta mune”) leti hlengeletiweke kwalomu ka 160 na 175 C.E., leti a ti sekeriwe eka Tievhangeli ta mune ntsena ku nga ri eka tievhangheli ta Gnostic. (Vona bokisi leri nge “Ku Sirheleriwa Ka Tibuku To Sungula Ta Tievhangeli.”) Nakambe lexi xiyekaka i marito lama vuriweke hi Irenaeus la hanyeke eku heleni ka lembe-xidzana ra vumbirhi C.E. U seketele mhaka ya leswaku ku fanele ku va ni Tievhangeli ta mune tanihi leswi ku nga ni tinguva ta mune ni timheho ta mune emisaveni. Hambileswi vonelo rakwe ri nga ha kanakanisaka, leswi a swi vuleke swi seketela mhaka ya leswaku hi nkarhi wolowo a ku ri ni Tievhangeli ta mune.
Xana leswi hinkwaswo swi kombisa yini? Swi kombisa leswaku Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki lawa hi nga na wona namuntlha—ku katsa ni tibuku ta mune ta Tievhangeli—a ma cincanga ku sukela hi lembe-xidzana ra vumbirhi ku ya emahlweni. A ku na vumbhoni lebyi kombisaka leswaku hi lembe-xidzana ra vumune ku ve ni xikungu xo cinca kumbe ku siva xiphemu xin’wana xa Matsalwa lama huhuteriweke hi Xikwembu. Ku hambana ni sweswo, xidyondzi xa Bibele lexi vuriwaka Bruce Metzger xi tsale xi ku: “Eku heleni ka lembe-xidzana ra vumbirhi, . . . ku kanetana malunghana ni xiphemu xa Testamente Leyintshwa leyi ku nga yona yo sungula ku hele loko swiphemu swin’wana swa yona swi ya kumeka emavandlheni lama hangalakeke ya vapfumeri ku nga ri leswi nga kumeka ematikweni ya le Mediteraniya ntsena, kambe ni leswi nga kumiwa ku suka eBritain ku ya eMesopotamiya.”
Muapostola Pawulo na Petro a va wu seketela swinene ntiyiso lowu nga eRitweni ra Xikwembu. Havumbirhi bya vona va lemukise Vakreste-kulobye leswaku va nga amukeli kumbe ku pfumela swilo swin’wana handle ka leswi va dyondzisiweke swona. Hi xikombiso, Pawulo u tsalele Timotiya a ku: “Wena Timotiya, hlayisa leswi u tamerisiweke swona, u fularhela ku vulavula ka hava loku lwisanaka ni leswo kwetsima ni ku kanetana hi leswi vuriwaka ‘vutivi’ hi mavunwa. Hi ku bombisa vutivi byo tano van’wana va hambukile eripfumelweni.” Petro na yena u tiyisekise mhaka leyi hi ku vula a ku: “E-e, a hi landzelanga timhaka ta mavunwa leti kunguhatiweke hi mano leswaku hi mi tivisa matimba swin’we ni vukona bya Hosi ya hina Yesu Kreste, kambe a ku ri hi leswi hi veke timbhoni ta ku vona hi mahlo ku vangama kakwe lokukulukumba.”—1 Timotiya 6:20, 21; 2 Petro 1:16.
Eka malembe-xidzana lama hundzeke, muprofeta Esaya u huhuteriwe ku vula a ku: “Byanyi bya rihlaza byi omile, ku rhumbuka ku vunile; kambe loko ku ri rito ra Xikwembu xa hina, ri ta tshama hilaha ku nga riki na makumu.” (Esaya 40:8) Hi nga va ni ntshembo lowu fanaka wa leswaku Loyi a huhuteleke Matsalwa yo Kwetsima, u tlhele a ma hlayisa ku ringana malembe yo tala leswaku “vanhu va mixaka hinkwayo va ponisiwa naswona va fikelela vutivi lebyi kongomeke bya ntiyiso.”—1 Timotiya 2:4.
^ par. 3 Rito leri nge “Gnostic” ni leri nge “Apocrypha” i marito ya Xigriki lama nga ha vulaka “xihundla xo kwetsima” ni “swilo leswi tumbetiweke hi vukheta.” Swiga leswimbirhi swi vula matsalwa lama tekiwaka ma ri ya xiviri kambe ku nga ri wona, naswona leswi nga tsariwa eka wona swi lava ku fana ni leswi nga tsariwa eka tibuku ta mune ta Tievhangheli, ebukwini ya Mintirho, emapapileni ni le ka tinhlavutelo tin’wana ta tibuku leti nga eka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki.
^ par. 11 Mhaka yin’wana leyi endleke leswaku ku va ni nkwetlembetano malunghana ni matsalwa ya Apocrypha, hileswi ku saleke tikopi ti nga ri tingani ta matsalwa lawa. Buku leyi vuriwaka Gospel of Mary Magdalene yi kombisa leswaku ku sale swipetlu swimbirhi naswona lexikulu xa kona a xi na wona matsalwa yo sungula. Ku tlula kwalaho, ku ni ku hambana lokukulu exikarhi ka matsalwa lawa ni lama tsariweke hi voko.