Филип: Рс 8:1 буенча, «барысы да, рәсүлләрдән кала, Яһүдия белән Самария буйлап таралган» булган. Шуңа күрә монда искә алынган Филип рәсүл Филип түгел (Мт 10:3; Рс 1:13). Бу Филип, күрәсең, Иерусалимда грекча сөйләшүче һәм еврейчә сөйләшүче мәсихче тол хатыннарга көндәлек ризык өләшүне оештырырга билгеләнгән «хөрмәт казанган җиде кешенең» берсе булган (Рс 6:1—6). Рәсүлләр китабының 8 нче бүлегендә язылган вакыйгалардан соң, Филип тагын бер тапкыр гына Рс 21:8 дә «яхшы хәбәрне вәгазьләүче» Филип итеп искә алына. (Рс 21:8 гә аңлатманы кара.)

Самария шәһәренә: Я, кайбер кулъязмалар буенча, «Самариянең бер шәһәренә». Монда, күрәсең, Рим империясендәге Самария өлкәсенең баш шәһәре турында сүз бара. Башта Самария дип ун кабиләле Исраил патшалыгының башкаласы һәм бу патшалыкның бөтен территориясе аталган булган. Ассириялеләр бу патшалыкны б. э. к. 740 елда юк иткәнчегә кадәр, Самария аның башкаласы булган. Әмма бу шәһәр Рим чоры дәвамында сакланып калган, һәм Гайсә көннәрендә Самария исеме белән шулай ук Римның бер өлкәсе аталган булган; аның төньягында Гәлиләя, ә көньягында Яһүдия урнашкан булган. (Сүзлектән «Самария» кара.) Бөек Һируд Самария шәһәрен төзекләндергән һәм аны Рим императоры Август хөрмәтенә Себаста дип атаган. (Себаста исеме Август дигән латин исеменең грек телендәге хатын-кыз җенес формасы.) Һируд аңа биргән исем аның хәзерге Сабастия дигән гарәп исемендә чагыла. (Ә10 кушымт. кара.)

Самариядәге кешеләрнең Аллаһы сүзен кабул иткәннәрен: Гайсә самарияле хатынга вәгазьләгәннән соң «күп кенә самарияле» Гайсәгә иман итә башлаган (Ях 4:27—42). Шуңа күрә, бәлки, күп кенә самариялеләр Филипнең вәгазен кабул иткәндер дә (Рс 8:1, 5—8, 14—17).

Шимун... аларга акча тәкъдим итте: Изге Язмаларның бу хәбәреннән «симония» дигән төшенчә барлыкка килгән. Ул дәрәҗәләрне, аеруча дини дәрәҗәләрне, сатып алу я сатуны аңлата. Петернең Шимунга биргән җавабы (Рс 8:20—24) күрсәткәнчә, акча һәм башка нәрсә кулланып, «хакимлекне» алырга тырышу — явызлык; һәм мәсихчеләр бу яктан сак булырга тиеш (Рс 8:19; 1Пт 5:1—3).

Йәһвәгә ялварып дога кыл: «Ялварып дога кыл» дип тәрҗемә ителгән грек фигыле Септуагинтада, Йәһвәгә юнәлтелгән догалар, үтенечләр һәм ялварулар турында сүз барганда, кулланыла. Андый урыннарда еврей текстында еш кына Аллаһы исеме очрый (Яр 25:21; Чг 32:11; Сн 21:7; Кн 3:23; 1Пат 8:59; 13:6). Сакланып калган грек кулъязмаларында бу шигырьдә «Раббыга» (грекча ту Кири́у) дип әйтелсә дә, «Яңа дөнья тәрҗемәсе»ндә ни өчен монда Йәһвә исеме кулланылганы Б1 һәм Б3 кушымт. кереш сүз; Рс 8:22 аңлатыла. («Ялварып дога кыл; ялварулы дога» дип тәрҗемә ителгән грек сүзе турында күбрәк белер өчен, Рс 4:31 гә аңлатманы кара.)

зәһәр агу: Сүзгә-сүз «ачы үт». Грек сүзе холе́ сүзгә-сүз бавырдан бүленеп чыккан һәм үт куыгында җыелган сыеклыкны белдерә. Үт сарылы-яшелле бик ачы сыеклык; аны организм ашаган ризыкны эшкәртү өчен куллана. Үт дигән сүз ачы я агулы нәрсәгә бәйле булып киткән һәм монда шул мәгънәдә кулланыла. (Мт 27:34 кә аңлатма белән чагыштыр.)

минем хакка Йәһвәгә сез ялварып дога кылыгыз: Рс 8:22 гә аңлатманы һәм Б3 кушымт. кереш сүз; Рс 8:24 кара.

Йәһвә сүзен: Бу сүзтезмә Еврей Язмаларында инде кулланылган булган; ул анда «сүз» дигәнне аңлаткан еврей төшенчәсе һәм Аллаһы исеменнән торган сүзтезмә буларак якынча 200 тапкыр очрый. (Менә кайбер мисаллар: 2Иш 12:9; 2Пат 7:1; 20:16; 24:2; Иш 1:10; 2:3; 28:14; Ир 2:4; Йз 1:3; 6:1; Һш 1:1; Мик 1:1; Зк 9:1.) Ул Септуагинтаның борынгы бер кулъязмасында Зк 9:1 дә очраганда, грек сүзе ло́гос борынгы еврей хәрефләре белән язылган Аллаһы исеме () белән бергә бара. Бу пергамент кулъязмасы Үле диңгез янындагы Яһүдия чүлендә, Нахаль Хеверда (Израиль) табылган һәм б. э. к. 50 — б. э. 50 елларына карый. Сакланып калган күп кенә грек кулъязмаларында Рс 8:25 тә «Раббы сүзен» дип әйтелсә дә, «Яңа дөнья тәрҗемәсе»ндә ни өчен «Йәһвә сүзен» дип әйтелгәне Б3 кушымт. кереш сүз; Рс 8:25 аңлатыла.

Йәһвәнең бер фәрештәсе: Рс 5:19 га аңлатманы һәм Б3 кушымт. кереш сүз; Рс 8:26 кара.

хәбәш: Бу кеше Мисырның көньягындагы бер борынгы халыктан булган. Аларның җире Хәбәшстан дип аталган. «Хәбәшстан» дип тәрҗемә ителгән грек сүзе белән (Айтиопи́а, мәгънәсе «көйдерелгән битләр иле») борынгы греклар Африкадагы Мисырның көньягында урнашкан өлкәне атаганнар. Бу сүз гомумән Куш дигән еврей исеме белән туры килә. Куш территориясенә башлыча бүгенге Мисырның иң көньяк җирләре һәм бүгенге Судан җирләре кергән. Септуагинтада тәрҗемәчеләр, еврей телендәге «Куш» сүзен тәрҗемә итәр өчен, бар урыннарда диярлек Айтиопи́а дигән грек төшенчәсен кулланган. Мәсәлән, Иш 11:11 дә «Куш» иле (Айтиопи́а, LXX), бабыллылар Яһүдне яулап алганнан соң, яһүдләр таралган җирләрнең берсе булып искә алына. Димәк, бу хәбәш түрәсе үзенең илендәге я, бәлки, күп яһүдләр яшәгән Мисырдагы яһүдләр белән аралаша алган.

түрәсен: Монда кулланылган грек сүзе эуну́хос туры мәгънәдә үрчү сәләтеннән мәхрүм ителгән ир-атны аңлата. Печелгән ир-атлар еш кына Урта Көнчыгыш һәм Төньяк Африкадагы патша сарайларында төрле вазифалар үтәргә билгеләнгән булган. Алар гадәттә патшабикә белән җарияләргә хезмәт иткән һәм алар турында кайгырткан. Әмма бу грек сүзе кайвакыт башка ир-атларга карата да кулланылган. Ул киңрәк мәгънәдә, патша сарайларында төрле вазифалар үтәргә билгеләнгән ир-атларны белдергән. Бу грек төшенчәсе кебек, аңа тиңдәш еврей сүзе сари́с берәр патша түрәсен аңлатырга мөмкин. Мәсәлән, өйләнгән ир-ат Потифар «фиргавеннең сарай хезмәтчесе [сүзгә-сүз «печелгән ир-аты»]» дип атала (Яр 39:1). Бу хәбәрдә грек сүзе эуну́хос патшабикәнең бар байлыкларына баш итеп куелган хәбәш кешесенә карата, күрәсең, сарай хезмәтчесе мәгънәсендә кулланыла. Ул һичшиксез сөннәтләнгән прозелит, ягъни яһүдләр диненә күчкән башка халык кешесе, булган, чөнки ул Иерусалимга гыйбадәт кылыр өчен килгән булган. (Сүзлектән «Прозелит» кара.) Муса кануны буенча, печелгән ир-атлар Исраил җыелышының өлеше була алмаган (Кн 23:1), шуңа күрә ул туры мәгънәдә печелгән ир-ат булмаган. Шул сәбәпле бу хәбәш прозелиты, күрәсең, мәҗүси итеп саналмаган, һәм ул түгел, ә Көрнили мәсихче булып киткән беренче сөннәтләнмәгән мәҗүси булган. (Рс 10:1, 44—48; бу грек сүзенең күчмә мәгънәдә кулланылышы турында күбрәк белер өчен, Мт 19:12 гә аңлатманы кара.)

кәндәкинең: «Кәндәки» шәхси исем түгел, ә, «фиргавен» һәм «кайсар» кебек, титул дип санала. Борынгы язучылар, шул исәптән Страбон, Плиний (Олысы) һәм Евсевий, бу титулны Хәбәшстан патшабикәләренә карата кулланган. Плиний (Олысы) (б. э. як. 23—79) язганча, «шәһәрдә [борынгы Хәбәшстанның башкаласы Мероэ] биналар күп түгел. Монда хатын-кыз, кәндәки, идарә итә, һәм бу исем күп еллар буена бер патшабикәдән икенчесенә күчә» («Natural History». VI. 35. 186).

арбасында: Монда ике тәгәрмәчле арба турында сүз бара.

аңлыйсыңмы: Монда кулланылган гино́ско дигән грек сүзенең төп мәгънәсе «белү», ләкин ул киң мәгънәле һәм «аңлау, төшенү» дип тәрҗемә ителергә мөмкин.

аның чыгышы: Сүзгә-сүз «аның буыны». Иш 53:8 дән алынган бу өземтәдә «буын» төшенчәсе, күрәсең, кешенең «шәҗәрәсен» аңлата. Гайсә Югары киңәшмә алдында хөкем ителгәндә, аның әгъзалары Гайсәнең чыгышын — аның Мәсих өчен алдан әйтелгән таләпләргә туры килгәнен исәпкә алмаган.

суга чумдырылырга: Грек сүзе бапти́зо «чумдырып алу; батыру» дигән мәгънә йөртә. Контекст күрсәткәнчә, суга чумдыру тулысынча суга батырып алуны аңлата. Су агызу я бөркү генә җитәрлек булса, бу түрәгә арбасын су янында туктатырга кирәк булмас иде. Бу су берәр елга, күл я буа булганмы икәнен билгеләп булмаса да, хәбәрдә «алар Филип белән бергә суга керделәр» диелә (Рс 8:38). Изге Язмалардагы башка өзекләр дә суга чумдыру тулысынча суга батырып алуны аңлата икәнен күрсәтә. Мәсәлән, Гайсә Үрдүн елгасында суга чумдырылган булган. Шулай ук бер очракта Чумдыручы Яхъя Үрдүн үзәнендәге бер урында Сәлим янында кешеләрне суга чумдырып алган, «чөнки анда зур сулык» булган (Ях 3:23). Шунысы игътибарга лаек, грек сүзе бапти́зо Септуагинтада 2Пат 5:14 тә кулланыла; анда Ногман «Үрдүнгә барып, җиде мәртәбә суга чумып алды» диелә. Өстәвенә, Изге Язмаларда суга чумдырылу җирләнү белән чагыштырыла, шулай итеп суга чумдырыла торган кешенең тулысынча суга батырылырга тиеш икәнлеге күрсәтелә (Рм 6:4—6; Кл 2:12).

Кайбер соңрак язылган грек телендәге кулъязмаларда һәм башка телләргә ясалган борынгы тәрҗемәләрдә мондыйрак сүзләр өстәлгән: «„Чын күңелеңнән инансаң, мөмкин“,— диде Филип. „Гайсә Мәсихнең Аллаһы Улы икәнлегенә инанам“,— диде хәбәш». Әмма бу сүзләр иң борынгы һәм иң ышанычлы кулъязмаларда очрамый һәм, күрәсең, Рәсүлләр китабының төп нөсхәсендә булмаган. (А3 кушымт. кара.)

Йәһвәнең рухы: Рс 5:9 га аңлатманы һәм Б3 кушымт. кереш сүз; Рс 8:39 кара.

Ашдод: Бу б. э. I гасырында грекча Азот дип билгеле булган урынның еврей исеме. (Йш 11:22; 15:46; Ә6 һәм Ә10 кушымт. кара.)