MUJITORE nga kuti namwe muli yumoza wa Ŵakhristu ŵakwambilira. Mpingo winu wapokera kalata kufuma kwa mpositole Paulosi. Apo kalata iyi yikuŵazgika, mukuwona kuti Paulosi wakora mazgu ghanyake kufuma mu “malemba ghatuŵa,” kung’anamura, Malemba Ghachihebere. (2 Timote 3:15) Mbwe mukuti mu mtima: ‘Ningatemwa kumanya apo wakatora mazgu agho walemba mu kalata iyi.’ Kweni mphanyi mukasuzgika chomene kuti mughasange. Chifukwa wuli?

Mu nyengo ya Paulosi, mipukutu ya “malemba ghatuŵa” yikawonekeranga panyake. Chiyelezgero ntchigaŵa cha mupukutu wa buku la Yesaya wa ku Dead Sea Scrolls, icho mukuchiwona pa peji ili. Kasi mukuwonapo vichi? Ni nkhani waka mbwenu! Palije vimanyikwiro vya kalembero. Palijeso manambara gha vyaputara na mavesi agho ise tili nagho mazuŵa ghano.

Awo ŵakalemba Baibolo ŵakaŵikamo yayi vyaputara na mavesi mu nkhani izo ŵakalemba. Iwo ŵakalemba waka uthenga uwo Chiuta wakaŵaphalira mwakuti awo ŵakuŵazga nawo ŵapulike uthenga wose, tuvigaŵa tuchokotuchoko yayi. Ivi ndivyo kanandi ŵanthu ŵakuchita para ŵapokera kalata yakuzirwa kufuma kwa mubwezi wawo. Ŵakuŵazga kalata yose na kuyimara phuu, ŵakuchita kusankha chigaŵa yayi pakuŵazga.

Kweni pakaŵa suzgo likuru apo Baibolo likaŵavya vyaputara na mavesi. Pakukhumba kulongora kuti mazgu agho walemba watora kunyake, Paulosi wakalemba waka kuti “nga umo kuli kulembekera” panji “nga umo Yesaya wakayowoyera kale.” (Ŵaroma 3:10; 9:29) Ntheura chikaŵa chakusuzga chomene kuti munthu wasange apo mazgu agha ghakusangika, pekha usange munthu uyo wakaghamanyanga makora “malemba ghatuŵa.”

“Malemba ghatuŵa” agha kuti ukaŵa uthenga umoza waka wakufuma kwa Chiuta yayi. Kuzakafika m’ma 90 C.E., ukalembeka mu mabuku 66, ndipo mabuku agha ghakaŵikika mu buku limoza. Lekani mazuŵa ghano ŵanthu awo ŵakuŵazga Baibolo ŵakukondwa kuti lili na vyaputara na mavesi. Ivi vikuŵawovwira kusanga fundo iyo ŵakukhumba kwambura suzgo, nga ni mazgu agho Paulosi wakazunura mu makalata ghake.

Ntheura mungafumba kuti: ‘Ni njani wakaŵika vyaputara na mavesi mu Baibolo?’

Muliska Stephen Langton, uyo pamanyuma wakaŵa Bishopu Mulara wa Canterbury, ndiyo wakaŵikamo vyaputara mu Baibolo. Wakamba kuchita ivi kukwambilira kwa vyaka vya m’ma 1200 C.E., apo wakasambizganga pa yunivesite ya Paris ku France.

Pambere Langton wandambe ntchito iyi, ŵanthu ŵanyake ŵakayezgapo kale kugaŵa Baibolo mu tuvigaŵa tuchokotuchoko panji kuti vyaputara, kuti ŵasangenge luŵiro fundo zinyake. Namwe mungawona kuti chikaŵa chipusu kuti munthu wasange luŵiro nkhani iyo wakukhumba usange wakupenja mu chaputara chimoza pera kuluska kupenja buku lose. Nakuti mabuku ghanyake ngakurughakuru, nga ni buku la Yesaya ilo lili na vyaputara 66.

Kweni vyose ivi vikaŵaso na masuzgo ghake. Ŵanthu awo ŵakagaŵa mabuku gha mu Baibolo, waliyose wakagaŵa umo mwenecho wakhumbira. Munyake wakagaŵa buku la Mariko mu vyaputara pafupifupi 50, kupambana na vyaputara 16 ivyo vilipo sono. Mu nyengo ya Langton, ku Paris kukaŵa ŵana ŵa sukulu ŵakufuma ku vyaru vinandi, ndipo waliyose wakizanga na Baibolo la ku charu  chakwake. Kweni ŵasambizgi na ŵana ŵa sukulu ŵakapulikananga makora yayi. Chifukwa wuli? Chifukwa ntchakuti waliyose wakaŵa na Baibolo lake ilo vyaputara vikagaŵika mwakupambana na la munyake.

Ntheura Langton wakambiska nthowa yiphya ya kugaŵa vyaputara mu Baibolo. Buku linyake (The Book—A History of the Bible) likuyowoya kuti: ‘Ŵanthu ŵakuŵazga kweniso ŵalembi ŵakayitemwa nthowa yiphya iyi, ndipo yikathandazgika luŵiro chomene mu Europe mose.’ Langton ndiyo wakagaŵa vyaputara ivyo vikusangika mu Mabaibolo ghanandi mazuŵa ghano.

Pakati pajumpha vyaka 300, cha m’ma 1500 C.E, Robert Estienne, uyo wakaŵa wakumanyikwa pa kupulinta mabuku wakawovwiraso kuti vinthu viŵe vipusu chomene. Icho wakakhumbanga ntchakuti ŵanthu ŵanandi ŵasambirenge Baibolo. Wakawona kuti chingaŵa chiwemi kuti paŵe nthowa yimoza yakulembera vyaputara na mavesi mu mabuku gha mu Baibolo.

Kweni Estienne ndiyo wakambiska vya kuŵika mavesi mu Baibolo yayi. Ŵanyake ŵakaŵa kuti ŵaŵikamo kale mavesi. Ŵalembi Ŵachiyuda ŵakagaŵa kale mavesi mu Baibolo Lachihebere, panji kuti chigaŵa cha Baibolo icho ŵanthu ŵakuchichema Testamente Lakale. Kweni ŵakaŵikamo yayi vyaputara. Nga umo vikaŵira na vyaputara, mavesi nagho ghakagaŵika mwakupambana.

Estienne wakagaŵa mavesi mu mabuku gha Malemba Ghachigiriki, panji kuti Testamente Lasono ndipo wakasazga pamoza na agho ghakaŵa kale mu Baibolo Lachihebere. Mu 1553, wakafumiska Baibolo lose (mu Chifurenchi) ilo likaŵa na vyaputara na mavesi agho ghakusangika mu Mabaibolo ghanandi mazuŵa ghano. Ŵanthu ŵanyake ŵakamba kususka, ŵakatenge mavesi ghakuŵa nga ghakusungunura Baibolo, chifukwa vikulongora nga kuti fundo za mu Baibolo zikalembeka mwakamudomphomudompho. Kweni ŵanthu ŵanyake awo ŵakapulintanga mabuku ŵakakolerana nayo nthowa iyo Estienne wakapanga.

Vingawoneka nga nkhanthu kachoko kuŵa na manambara gha vyaputara na mavesi mu Baibolo. Kweni manambara ghali nga ni “adiresi” yakusangira luŵiro apo pali fundo iyo munthu wakukhumba mu Baibolo. Ni Chiuta yayi uyo wakatuma ŵanthu kuti ŵaŵike vyaputara na mavesi mu Baibolo. Nakuti nyengo zinyake mavesi ghakugaŵa mazgu gha mu Baibolo pamalo ghambura kwenelera. Kweni vyaputara na mavesi vikutovwira kuti tisange luŵiro fundo iyo tikukhumba panji kuphalirako ŵanyithu mavesi agho ghakutovwira ise. Vili nga umo tikuchitira para tikugwara mzere kusi kwa mazgu panji fundo izo tikukhumba kuzikumbukira mu kalata panji buku.

Nangauli vyaputara na mavesi vikovwira chomene, kweni para mukuŵazga Baibolo mukumbukenge kuti ntchakuzirwa kumanya nkhani yose na kupulikiska uthenga wose uwo Chiuta wali kupeleka. Jizgoŵezgani kuŵazga nkhani yose m’malo mwa kuŵazga waka mavesi apo na apo. Para muchitenge nthena mughamanyenge chomene ‘malemba ghatuŵa agho ghangamovwirani kuŵa wavinjeru, kuti muponoskeke.’​—2 Timote 3:15.