1, 2. Mwakupambana na machalichi agho ghakujicema kuti Ngacikhristu, kasi Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakuliwona wuli zina la Ciuta?

 MACHALICHI agho ghakujicema kuti Ngacikhristu ghajipatura ku zina la Ciuta. Mwaciyelezgero, pa mazgu ghakwamba mu Baibolo la Revised Standard Version, pali kulembeka kuti: “Kugwiliskira nchito zina leneko lililose la Ciuta uyo njumoza pera . . . nchambura kukhumbikwa kuti Machalichi Ghacikhristu ghacitenge nthena.”

² Kweni Ŵakaboni ŵa Yehova mbakunotha kumanyikwa na zina la Ciuta na kupeleka ucindami ku zina ili. (Ŵazgani Salmo 86:12; Yesaya 43:10.) Kweniso tikuwona kuti ni mwaŵi kumanya ng’anamuro la zina ili ndiposo kuti nchakuzirwa comene kuti lituŵiskike. (Mat. 6:9) Ndipouli, mwaŵi uwu tikwenera kuwuwona mwakupepuka yayi. Ntheura, tiyeni tiwone mafumbo ghatatu ghakuzirwa: Kasi kumanya zina la Ciuta cikung’anamuraci? Kasi Yehova wacita wuli vinthu mwakuyana na zina lake likuru, ivyo vikusazgirako ucindami wake? Ndipo kasi tingenda wuli mu zina la Yehova?

3. Kasi kumanya zina la Ciuta cikung’anamuraci?

³ Pakukhumbikwira vinandi pakumanya zina la Ciuta kuluska kumanya waka lizgu lakuti “Yehova.” Tikweneraso kumanya lumbiri lwa Yehova, mikhaliro yake, cilato cake, na milimo yake iyo yikuyowoyeka mu Baibolo, nga iyo wakucitira ŵateŵeti ŵake. Mbunenesko kuti Yehova wakutivumbulira ivi pacokopacoko, mwakuyana na cilato cake. (Zinth. 4:18) Yehova wakavumbura zina lake ku ŵanthu ŵakwamba; ntheura, Eva wakalizunura wakati wababa Kayini. (Gen. 4:1) Ŵateŵeti ŵakugomezgeka, Nowa, Abrahamu, Yisake, na Yakobe ŵakalimanyanga zina la Ciuta. Kweniso ŵakamba kumumanya makora comene Yehova apo wakaŵatumbikanga, kuŵapwelelera, ndiposo kuŵavumbulira cilato cake kwa iwo. Nyengo yikati yajumphapo, Ciuta wakavumbulira Mozesi cinthu cinyake capadera cakukhwaskana na zina lake.

4. Cifukwa wuli Mozesi wakafumba Ciuta vya zina lake, ndipo cifukwa wuli cikaŵa cakupulikikwa kuti Mozesi wafipe mtima?

 ⁴ Ŵazgani Exodus 3:10-15. Apo Mozesi wakaŵa na vyaka 80, Ciuta wakamupa mulimo ukuru, wakati: “Ukafumiske ŵanthu ŵane, ŵana ŵa Israyeli mu Eguputo.” Pakuzgora, Mozesi wakafumba Yehova fumbo lakuzirwa comene, lakuti: ‘Usange Ŵaisrayeli ŵamufumba kuti, Kasi zina linu ndimwe anjani? Kasi ndamkuti wuli kwa iwo?’ Pakuwona kuti zina la Ciuta likamanyikwanga kale, kasi fundo ya Mozesi yikaŵa yakuti wuli pakufumba fumbo ili? Wakwenera kuti wakakhumbanga kumanya vinandi vyakukhwaskana na munthu uyo zina ili likwimira, fundo zakuti zikhorweske ŵanthu ŵa Ciuta kuti Iyo waŵawomborenge nadi. Nchakupulikikwa kuti Mozesi wakafipanga mtima cifukwa Ŵaisrayeli ŵakaŵa kuti ŵakhala ku wuzga kwa nyengo yitali. Wakawonanga kuti ŵamukayikira kuti Ciuta wa ŵasekuru ŵawo wangaŵawombora. Nakuti, Ŵaisrayeli ŵanyake ŵakaŵa kuti ŵamba kusopa ŵaciuta ŵa ku Eguputo.—Ezek. 20:7, 8.

5. Kasi Yehova wakavumbura vici cakukhwaskana na zina lake kwa Mozesi?

⁵ Kasi Yehova wakazgora wuli fumbo la Mozesi? Wakazgora kuti: “Ntheura ndimo ukanenere kwa Ŵaisrayeli, INE NDINE [NIŴENGE ICO NAKHUMBA] wandituma kwa imwe.” a Kufuma apo, wakasazgirapo kuti: “Yehova Ciuta wa ŵasekuru ŵinu . . . wandituma kwa imwe.” Ciuta wakayowoya kuti waŵenge cilicose ico wakhumba mwakuti wafiske khumbo lake, kuti iyo nyengo zose wafiskenge mazgu ghake. Ntheura, mu vesi 15 tikuŵazga kuti Yehova iyomwene wakati: “Ili ndilo zina lane muyaya, ndipo ici nchikumbusko cane mu mazuŵa ghose.” Mazgu agha ghakwenera kuti ghakakhozga comene cipulikano ca Mozesi ndipo wakazizwa comene.

6, 7. Kasi Yehova wakacita wuli vinthu mwakuyana na zina lake likuru?

⁶ Nyengo yicoko waka yikati yajumphapo kufuma apo wakatumira Mozesi, Yehova wakacita ivyo wakalayizga na kuwombora Ŵaisrayeli. Wakakhozga soni Ŵaeguputo mwa kuŵalanga na vilengo khumi, na kulongora kuti ŵaciuta ŵa Ŵaeguputo, na Faro wuwo, ŵakaŵa ŵambura nkhongono. (Ex. 12:12) Kufuma apo, Yehova wakagaŵa Nyanja Yiswesi, na kwambuska Ŵaisrayeli, ndipo wakabizga Faro na ŵankhondo ŵake mu maji. (Sal. 136:13-15) Mu “mapopa . . . ghakuru na ghakofya,” Yehova wakasungilira umoyo apo wakapeleka cakurya na maji ku ŵanthu ŵake, awo panji ŵakaŵa 2 miliyoni panji 3 miliyoni  panjiso kujumpha apa. Kweniso wakapangiska kuti vyakuvwara vyawo na skapato zawo vileke kumara. (Dute. 1:19; 29:5) Enya, palije ico cingatondeska Yehova kucita vinthu mwakuyana na zina lake ilo likupambana na zina linyake lililose. Pamanyuma wakayowoya kwa Yesaya kuti: “Ine, Ndine Yehova, ndipo pamo na Ine palije Muponoski.”—Yes. 43:11.

⁷ Joshua, uyo wakanjira m’malo gha Mozesi, nayo wakawona milimo yakofya ya Yehova mu Eguputo ndiposo mu mapopa. Ntheura wakati wakhala pacoko waka kuti wafwe, Joshua wakayowoya na mtima wose ku Ŵaisrayeli ŵanyake kuti: “Mukumanya mu mitima yinu yose na miyoyo yinu yose, kuti palive kutondeka kanthu pa viwemi vyose ivyo Yehova Ciuta winu wakayowoya namwe; vyose vyafiskika kwa imwe, palive cinthu cimoza ca ivyo catondeka.” (Josh. 23:14) Yehova wakacita ndendende ivyo wakalayizga kuti wacitenge.

8. Kasi mu nyengo yithu yino, Yehova wakucita wuli vinthu mwakuyana na zina lake?

⁸ Mazuŵa ghano napo Yehova wakucita vinthu ivyo walayizga. Kwizira mwa Mwana wake, wakayowoyerathu kuti mu mazuŵa ghaumaliro, uthenga wa Ufumu uzamupharazgika “ku mitundu yose.” (Mat. 24:14) Palije munyake uyo wangayowoyerathu vya mulimo uwu padera pa Ciuta Wankhongonozose. Iyo wakuwoneseska kuti mulimo uwu wacitika, ndipo wakugwiliskira nchito ŵanthu “ŵambura kusambira ndiposo ŵanthu bweka” kuti ucitike. (Mil. 4:13) Ntheura, para tikucitako mulimo uwu, tikovwira kuti ucimi wa mu Baibolo ufiskike. Tikucindika Ŵadada ŵithu na kulongora kuti tikuneneska para tikulomba kuti: “Zina linu lituŵiskike. Ufumu winu wize. Khumbo linu licitike, umo kuliri kucanya, ntheura pera pa caru capasi.”—Mat. 6:9, 10.

9, 10. Kwizira mu ivyo wakacitiranga Ŵaisrayeli, kasi Yehova wakalutilira wuli kuvumbura zina lake, ndipo cikacitika nchivici?

⁹ Nyengo yicoko waka Ŵaisrayeli ŵakati ŵafuma mu Eguputo, Yehova wakaŵavumbulira vinthu vinandi vyakukhwaskana na iyo. Kwizira mu phangano la Dango, wakaŵa ‘mfumu wawo.’ Wakaŵa wakunozgeka kucita milimo yose kuti waŵapwelelere. (Yer. 3:14) Ŵaisrayeli ŵakaŵa muwoli wake wakuyelezgera, ŵanthu ŵa zina lake. (Yes. 54:5, 6) Ŵajilambikenge mwakukhumbisiska ndiposo kusunga malango ghake, mphanyi Yehova wakaŵa “Mfumu” wawo wakufikapo. Wakatenge waŵatumbikenge, kuŵapwelelera, ndiposo kuŵapa mtende. (Maŵa. 6:22-27) Zina likuru la Yehova likatenge lipikenge ucindami pakati pa mitundu. (Ŵazgani Duteronome 4:5-8; Salmo 86:7-10.) Enya, mu mdauko wose wa Ŵaisrayeli, ŵalendo ŵanandi ŵakamba kusopa kwaunenesko. Vikaŵa nga ni para ŵakayowoyanga ivyo Rute wa ku Moabu wakayowoya kwa  Naomi kuti: “Ŵanthu ŵanyinu nane mbanthu ŵanyane, ndipo Ciuta winu ndi Ciuta wane.”—Ruth 1:16.

¹⁰ Kwa vyaka 1,500, Yehova wakavumbura vinandi vyakukhwaskana na iyo kwizira mu ivyo wakacitiranga Ŵaisrayeli. Nangauli mtundu uwu ukamugalukiranga, kweni mwakuwerezgawerezga Yehova wakaŵa “Ciuta wa lusungu” na “wakukunthirapo” kwa iwo. Wakaŵa Ciuta wakuzikira na wakuzizipizga. (Ex. 34:5-7) Ndipouli, kuzikira kwa Yehova kuli na cigoti, ndipo cigoti ici cikalongoreka apo mtundu wa Yuda ukakana Mwana wake na kumukoma. (Mat. 23:37, 38) Ŵaisrayeli ŵakuthupi ŵakaleka kuŵa ŵanthu ŵa zina la Ciuta. Ŵakafwa mwauzimu, ŵakaŵa nga ni khuni lakomira. (Luka 23:31) Kasi ici cikaŵakhwaska wuli pa umo ŵakawoneranga zina la Ciuta?

11. Kasi zina la Ciuta likaleka wuli kumanyikwa mu mtundu wa Ŵayuda?

¹¹ Mdauko ukulongora kuti nyengo yikati yajumphapo, Ŵayuda ŵakamba kuliwona uheni zina la Ciuta, ŵakawonanga kuti nchakwenelera yayi kulizunura. (Ex. 20:7) Mwapacokopacoko zina la Ciuta likamba kuleka kumanyikwa mu Ciyuda. Yehova wakwenera kuti wakapwetekeka mu mtima kuwona kuti zina lake likayuyulikanga. (Sal. 78:40, 41) Ndipouli, Ciuta, “mweneuyo zina lake ndi Wasanji,” wangalibatika yayi zina ili ku ŵanthu awo ŵamukana ndiposo awo iyo waŵakana. (Ex. 34:14) Ntheura fundo iyi yikwenera kutovwira kumanya kuti nchakuzirwa kuti ticindikenge comene zina la Mlengi withu.

12. Kasi Yehova wakapanga wuli ŵanthu ŵa zina lake awo ŵakayowoyekerathu?

¹² Kwizira mwa Yeremiya, Yehova wakavumbura khumbo lake la kupanga “phangano liphya” na mtundu uphya, Israyeli wauzimu. Yeremiya wakayowoyerathu kuti wose awo ŵali mu phangano ili, “kwamba ku ŵanthini na ku ŵakuru wuwo” ‘ŵamanyenge Yehova.’ (Yer. 31:31, 33, 34) Ucimi uwu ukamba kufiskika pa Pentekoste mu 33 C.E. apo Ciuta wakapangira phangano liphya. Yehova wakayowoya kuti mtundu uphya, “Israyeli wa Ciuta,” uwo mukaŵa Ŵayuda na Ŵamitundu wuwo, ukaŵa “ŵanthu ŵa zina” lake, panji “ŵanthu awo ŵakucemeka na zina” lake.—Gal. 6:16; ŵazgani Milimo 15:14-17; Mat. 21:43.

13. (a) Kasi Ŵakhristu ŵakwambilira ŵakazunuranga zina la Ciuta? Longosorani. (b) Kasi mukuwuwona wuli mwaŵi wa kuphalirako ŵanji zina la Yehova mu uteŵeti?

¹³ Pakuŵa “ŵanthu awo ŵakucemeka na zina” la Ciuta, ŵanthu ŵa mu mtundu wauzimu uwu ŵakazunuranga zina la Ciuta. Ŵakwenera kuti ŵakacitanga nthena para ŵakukora mazgu mu Malemba gha Cihebere. b Ntheura, apo mpositole Petrosi wakayowoyanga ku Ŵayuda na awo ŵakang’anamukira ku Ciyuda pa Pentekoste mu 33 C.E., wakazunura zina la Ciuta kanandi waka. (Mil. 2:14, 20, 21, 25, 34) Ŵakhristu ŵakwambilira ŵakacindikanga Yehova, ntheura Yehova nayo wakatumbika mulimo wawo wa kupharazga. Mazuŵa ghano napo, Yehova wakutumbika uteŵeti withu para tikupharazga zina lake ku ŵakunweka, na kuŵalongora zina ili mu Mabaibolo ghawo usange nchamacitiko. Ntheura tikuŵawovwira kuti ŵamanye Ciuta waunenesko. Uwu ni mwaŵi ukuru kwa ise na kwa iwo wuwo. Para tikuŵaphalirako za Yehova, ŵanji ŵakovwirika kuti ŵaŵe nayo paubwezi uwo ukukura na kuŵapo kwamuyirayira.

14, 15. Nangauli ŵanthu ŵakugaluka ŵathandazgika, kasi Yehova wacita vici na zina lake?

¹⁴ Nyengo yikati yajumphapo ŵanthu ŵakugaluka ŵakamba kutimbanizga mpingo Wacikhristu wakwambilira, comenecomene ŵapositole ŵakati ŵafwa. (2 Tes. 2:3-7) Ŵasambizgi  ŵatesi ŵakamba kulondezga mtheto wa Ŵayuda wa kuleka kuzunura zina la Ciuta. Kweni kasi Yehova wakazomerezga kuti zina lake lisisitike? Yayi. Mbunesko kuti tingamanya yayi umo kale ŵakazunuliranga zina ili, kweni zina ili lasungika mpaka sono. Kwa vyaka vinandi, zina la Ciuta lasangika mu Mabaibolo ghakupambanapambana, kweniso mu mabuku ghakulembeka na nkhwantha za Baibolo. Mwaciyelezgero, mu 1757, Charles Peters wakalemba kuti, mwakupambana na vithokozo vinandi vya Ciuta, zina lakuti “Yehova likuwoneka kuti ndilo likulongosora makora umo Ciuta waliri.” Mu buku la mu 1797 lakukhwaskana na kusopa Ciuta, Hopton Haynes wakamba cipaturo 7 na mazgu ghakuti: “YEHOVA zina la CIUTA pakati pa Ŵayuda; Ciuta yumoza pera uyo ŵakamusopanga; nga umo wakacitirangaso Khristu na Ŵapositole ŵake.” Henry Grew (wa mu 1781-1862) wakazunuranga zina la Ciuta kweniso wakamanyanga kuti zina ili latukika ndipo likwenera kutuŵiskika. Mwakuyana waka, George Storrs (wa mu 1796-1879), mubwezi wa Charles T. Russell, wakazunuranga zina la Ciuta, nga umo wakacitiranga Russell.

¹⁵ Caka ca 1931 cikaŵa capadera comene, cifukwa mu caka ici Ŵasambiri ŵa Baibolo pa Caru Cose, nga umo ŵanthu ŵa Ciuta ŵakacemekeranga pa nyengo iyi, ŵakatora zina la mu Malemba lakuti Ŵakaboni ŵa Yehova. (Yes. 43:10-12) Ntheura ŵakaphalira caru kuti ŵakaŵa ŵakunotha kuŵa ŵateŵeti ŵa Ciuta waunenesko yekha, na kuŵa “ŵanthu ŵa zina lake,” kulumba zina ili. (Mil. 15:14) Vinthu ivi vikutikumbuska mazgu gha Yehova gha pa Malaki 1:11, ghakuti: “Kwamba ku kufuma kwa dazi kuyakafika ku kunjira kwake zina lane ndikuru mukati mwa ŵamitundu.”

16. Cifukwa wuli tikwenera kuwona kuti ni mwaŵi kwenda mu zina la Yehova?

¹⁶ Nchimi Mika yikalemba kuti: “Mitundu yose ya ŵanthu yikwenda wose mu zina la ciuta wake na wake, kweni ise tendenge mu zina la Yehova Ciuta withu muyaya na muyaya.” (Mika 4:5) Pakuti Yehova wakazomerezga Ŵasambiri ŵa Baibolo kutora zina lake, cikaŵa cinthu capadera comene, kweniso cikalongora kuti Yehova wakuŵatemwa. (Ŵazgani Malaki 3:16-18.) Kweni wuli pakuyowoya za imwe pamwekha? Kasi mukufwilirapo “kwenda mu zina la Yehova”? Kasi mukumanya ivyo ici cikung’anamura?

17. Kasi ni vinthu wuli ivyo tikukhumbikwira kucita kuti tende mu zina la Ciuta?

¹⁷ Kuti tende mu zina la Ciuta tikukhumbikwira vinthu vitatu. Cakwamba, tikwenera kupharazga zina lake ku ŵanji. Tikwenera kumanya kuti ŵekha awo ‘ŵakucema pa zina la Yehova ŵazamuponoskeka.’ (Rom. 10:13) Caciŵiri, tikwenera kuŵa na mikhaliro ya Yehova, comenecomene citemwa. Ndipo cacitatu, tikwenda mu zina la Ciuta para tikupulikira malango ghake ghaurunji, na kugega kutukiska zina lituŵa la Adada ŵithu. (1 Yoh. 4:8; 5:3) Kasi mwaŵikapo mtima ‘kwenda mu zina la Yehova Ciuta withu muyaya na muyaya’?

18. Cifukwa wuli wose awo ŵakucindika zina likuru la Yehova ŵakulindilira vinthu vya munthazi na cigomezgo cose?

¹⁸ Sonosono apa, wose awo ŵakusulako panji kuyuyura zina la Yehova ŵazamucicizgika kumumanya. (Ezek. 38:23) Pa ŵanthu aŵa pali ŵanthu awo ŵali nga ni Faro, uyo wakayowoya kuti: “Kasi Yehova ndinjani, kuti ndipulikire mazgu ghake?” Mwaluŵiro Faro wakamumanya Yehova. (Ex. 5:1, 2; 9:16; 12:29) Kweni ise takhumba tekha kuti timumanye Yehova. Tikunotha kumanyikwa na zina lake ndiposo kuŵa ŵanthu ŵa zina lake ŵakupulikira. Ntheura, tikulindilira vinthu vya munthazi na cigomezgo cose ndipo tikugomezga layizgo ilo lili pa Salmo 9:10, lakuti: “Awo ŵakumanya zina linu ŵakumugomezgani, cifukwa, A Yehova, mulije kuŵajowora awo ŵakumupenjani.”