Umo Ŵanthu ŵakakhaliranga kale​—Ndalama

“Ndipo wakakhala pasi mwakuthyana na vyakuponyamo vyakupeleka ndipo wakamba kuwona umo mzinda ukaponyeranga ndalama mu vyakuponyamo vyakupeleka; ndipo ŵanthu ŵasambazi ŵanandi ŵakaponyangamo ndalama zinandi. Sono cokoro cikavu cikiza na kuponyamo tundalama tuŵiri, uto nthwakuzirwa pacoko nkhanira.”—MARIKO 12:41, 42.

NDALAMA zikuzunulika kanandi mu Baibolo. Mwaciyelezgero, mu mabuku gha Mateyu, Mariko, Luka, na Yohane, Yesu wakayowoya mitundu yakupambanapambana ya ndalama kuti wasambizge fundo zakuzirwa. Iyo wakalongora kuti tingasambirako fundo yakuzirwa ku cokoro ico cikapeleka “tundalama tuŵiri” nga umo palembekera pacanya apa. Pa nyengo yinyake, Yesu wakayowoyapo za ndalama yakucemeka dinari kuti wawovwire ŵalondezgi ŵake kumanya umo ŵakwenera kuwonera ŵamazaza ŵa boma. a—Mateyu 22:17-21.

Cifukwa wuli ndalama zikapangika? Kasi zikapangikanga wuli mu nyengo yakale? Kasi ŵakazigwiliskiranga wuli nchito? Kasi Baibolo likutisambizga kuti tiziwonenge wuli?

Kufuma pa Kusinthana Vinthu Kuzakafika pa Kuguliskana na Malibwe Ghakuzirwa

Pambere ndalama zindapangike, ŵanthu ŵakaguliskananga vinthu mwakucita kusinthana. Ŵakasinthananga mwakuyana na umo katundu waliri, kweniso ŵakacitirananga milimo yinyake. Kweni malonda ghakusinthana ghakaŵanga na masuzgo. Kuti ŵasinthane makora, waliyose wakeneranga kukhumba vinthu ivyo munyake wali navyo. Kweniso, ŵamalonda ŵakeneranga kuyegha vinthu vizito panji vikuru vyakukasinthiska, nga ni viŵeto panji mathumba gha vyakurya.

Ŵamalonda ŵakawona kuti pakukhumbikwa cinthu cinyake cipusu ico ŵangagulira panji kuguliskira katundu. Ŵakasanga kuti nchiwemi kugwiliskira nchito malibwe ghakuzirwa nga ni golide, siliva na mkuŵa. Pa cithuzithuzi mukuwona wamalonda wakugwiliskira nchito majuda ghakupangika kufuma ku malibwe ghakuzirwa kuti wagure katundu panji kulipira munthu uyo wamugwilira nchito yinyake. Malibwe agha ŵakaghapimanga pa sikelo pambere ŵandaghasinthiske na katundu. Mwaciyelezgero, apo Abrahamu wakagura malo ghakusungirako  muwoli wake, Sara, wakapima dankha siliva ilo likakhumbikwanga.—Genesis 23:14-16.

Pa nyengo iyo Yehova wakapelekanga Dango ku Ŵaisrayeli, ŵamalonda ŵaryezi ŵakapimiranga sikelo zautesi kuti ŵibire ŵanthu awo ŵakugura. Yehova Ciuta wakutinkha comene upusikizgi, ntheura wakaphalira Ŵaisrayeli ŵamalonda kuti: “Muŵenge na vilinganizgi viwemi, vipimiro viwemi.” (Leviticus 19:36; Zintharika 11:1) Mazuŵa ghano napo, awo ŵakuguliska katundu ŵakwenera kukumbuka kuti Yehova wandasinthe umo wakuwonera uryezi na upusikizgi.—Malaki 3:6; 1 Ŵakorinte 6:9, 10.

Umo Ŵakapangiranga Ndalama

Ndalama zakwamba zikwenera kuti zikapangika ku Lydia (uko sono nkhu Turkey), pambere cindakwane cilimika ca 700 B.C.E. Ŵamisiri ŵa malibwe mu vyaru vyakupambanapambana ŵakamba kupanga ndalama zinandi ndipo ŵanthu ŵanandi mu vyaru ivyo vikuzunulika mu Baibolo ŵakamba kuzigwiliskira nchito.

Kasi ndalama zikapangikanga wuli? Misiri wakasongonolanga libwe lakuzirwa pa moto (1) ndipo wakathiranga mu cikomboli ico cikaŵa na tuvibokololo twalawundi ndipo para vyakhoma, ndalama yikapangikanga yambura cithuzithuzi panji kulembekapo (2). Wakaŵikanga ndalama pakati pa visulo viŵiri ivyo vikaŵanga na vimanyikwiro panji vithuzithuzi (3). Pamanyuma wakatimbanga nyondo pa visulo ivi ndipo vithuzithuzi vikadindikanga pa ndalama (4). Para wacita mwakuphuluphutira, cithuzithuzi cikadindikanga pamphepete. Ŵamisiri ŵakazigeredanga na kuwoneseska kuti ŵazipima dankha pa sikelo usange zikuyana, ndipo para nchakukhumbikwa ŵakazindenderezganga (5).

Ŵakusintha Ndalama, Ŵakusonkheska Msonkho na Ŵakusunga Ndalama

Mu nyengo yakale, ŵanthu ŵa mu vyaru vyakupambanapambana ŵakizanga na ndalama zanjawara ku Palestina. Mwaciyelezgero, ŵanthu awo ŵakalutanga ku tempele ku Yerusalemu ŵakayeghanga ndalama za kukwawo. Kweni awo ŵakateŵeteranga pa tempele ŵakazomeranga mitundu yinyake ya ndalama za msonkho wa tempele. Ŵakusintha ndalama ŵakamba malonda gha kusintha ndalama pa tempele ndipo kanandi ŵakatemanga mtengo ukuru. Yesu wakasuska ŵanthu ŵaryezi aŵa. Cifukwa wuli? Cifukwa ŵakazgoranga nyumba ya Ciuta kuŵa “nyumba ya malonda” ndiposo “mphanji ya ŵakupoka vyaŵene.”—Yohane 2:13-16; Mateyu 21:12, 13.

 Ŵanthu ŵa ku Palestina ŵakalipirangaso misonkho yakupambanapambana. Umoza wake ukaŵa ‘msonkho wa kesare,’ uwo ŵakususka Yesu ŵakamufumba. (Mateyu 22:17) Misonkho yinyake yikaŵa ya msewu, yinyake ya vinthu vya kunjira na kufuma mu caru. Ŵakusonkheska msonkho ŵa boma ku Palestina ŵakaŵa na lumbiri lwa kulyera ŵanthu, ndipo ŵanthu ŵakaŵatinkhanga comene. (Mariko 2:16) Ŵakusonkheska msonkho ŵakachajanga comene msonkho ndipo ŵakatoranga ndalama zapacanya kuŵa zawo. Ndipouli, ŵakusonkheska msonkho ŵanyake, nga ni Zakeyu, ŵakazomera uthenga wa Yesu ndipo ŵakaleka nkharo zawo ziheni. (Luka 19:1-10) Mazuŵa ghano, waliyose uyo wakukhumba kulondezga Khristu wakwenera kucita mwakugomezgeka pa vinthu vyose, kusazgapo pakucita bizinesi.—Ŵahebere 13:18.

Gulu linyake ilo likapweleleranga ndalama ŵakaŵa ŵanthu ŵakusunga ndalama. Padera pa kusintha ndalama za ku vyaru vinyake, ŵakasunganga ndalama, kukongoleska, ndiposo ŵakapelekanga ndalama zapacanya ku awo ŵasungiskako. Yesu wakayowoya za ŵanthu ŵakusunga ndalama aŵa apo wakayowoyanga za ntharika ya ŵazga awo ŵakapika ndalama mwakupambana kuti ŵakacite nazo malonda.—Mateyu 25:26, 27.

Kuwona Ndalama Mwakwenelera

Mu vyaru vinandi mazuŵa ghano, ŵanthu ŵakwenera kusanga ndalama kuti ŵagure ivyo ŵakukhumba. Mwakukhuŵilizgika na mzimu wa Ciuta, Themba Solomoni likaneneska apo likati: “Ndalama nazo nchivikiliro.” Kweni Solomoni wakalembaso kuti vinjeru ni vyakuzirwa comene kuluska ndalama cifukwa “vikupa umoyo kwa awo ŵali navyo.” (Mupharazgi 7:12) Vinjeru ivi vili mu Baibolo.

Yesu wakawovwira ŵalondezgi ŵake kuti ŵawonenge ndalama mwakwenelera apo wakati: “Nanga munthu wangaŵa na vyakuzara, umoyo wake ukufuma mu ivyo wali navyo cara.” (Luka 12:15) Nga umo ŵakacitira ŵasambiri ŵa Yesu, nase tikulongora vinjeru para tikugwiliskira nchito makora ndalama, mwambura upusikizgi, ndiposo kuleka kwamba kuzitemwa.—1 Timote 6:9, 10.

[Mazgu ghamusi]

[Bokosi/Vithuzithuzi pa peji 26]

 Ndalama Zinyake Zakale

● Ndalama yicoko comene ya ku Palestina mu nyengo yakale yikaŵa lepitoni. Munthu uyo wagwira nchito kwa maminiti 15, wakapokeranga malepitoni ghaŵiri. Nchakuwonekerathu kuti cokoro cikaponyamo malepitoni ghaŵiri mu cakuponyamo vyakupeleka mu tempele.—Mariko 12:42.

● Dirakima yikaŵa ndalama ya siliva ya Ŵagiriki, ndipo yikaŵa malipiro gha zuŵa limoza. (Luka 15:8, 9) Mwanalume waliyose Waciyuda wakapelekanga madirakima ghaŵiri cilimika cilicose nga ni msonkho wa tempele.—Mateyu 17:24.

● Dinari yikaŵa ndalama ya siliva ya Ŵaroma iyo pakaŵa nkhope ya Kesare, ndipo yikaŵa yakwenelera nadi kuŵa “muthulo” uwo mwanalume waliyose Waciyuda wakapelekanga mu nyengo ya Ŵaroma. (Ŵaroma 13:7) Para munthu wagwira nchito maora 12 wakapokeranga dinari limoza.—Mateyu 20:2-14.

● Shekeli yikaŵa ndalama ya siliva iyo yikapangika mu msumba wa Ture ndipo yikagwiranga nchito mu Palestina pa nyengo iyo Yesu wakaŵa pa caru capasi. Ndalama za “siliva” makumi ghatatu izo ŵalara ŵa ŵasofi ŵakapa Yuda Isikariyoti kuti wendere mphiska Yesu zikwenera zikaŵa mashekeli gha ku Ture.—Mateyu 26:14-16.

Ndalama zanjawara ndiposo ukuru wake