MAVESI ghakale agha ngakufuma mu Baibolo yayi. Kwa vilimika vinandi mavesi agha ndigho ŵanthu ŵakutemwa kuzunura pakukhozgera fundo yakuti ŵanakazi mbambura kwenelera. Nanga ni mazuŵa ghano, ŵanthu awo ŵakutinkha ŵanakazi ŵakukora mazgu ghantheura pakuŵacombora kuti ndiwo ŵakambiska masuzgo agho tose tikusangana nagho. Kasi likaŵa nadi khumbo la Ciuta kuti ŵanakazi ŵakandilizgikenge ndiposo kuyuzgika na ŵanalume? Kasi Baibolo likuti wuli? Tiyeni tiwone.

Cara! Kweni “njoka ya papo kale, iyo yikucemeka Dyabulosi na Satana” ndiyo yili ‘kutembeka’ na Ciuta. (Uvumbuzi 12:9; Genesis 3:14) Apo Ciuta wakati Adamu ‘wawusenge’ muwoli wake, wakang’anamuranga kuti mfumu wakandilizgenge muwoli wake yayi. (Genesis 3:16) Kweni wakayowoyanga waka masuzgo agho ghaŵengepo cifukwa ca kwananga uko ŵakacita.

Ntheura, ŵanakazi ŵakucitirika nkhaza cifukwa ca kwananga uko tili kuhara, kuti ni khumbo la Ciuta yayi. Baibolo likuzomerezga yayi fundo yakuti ŵanakazi ŵakandilizgikenge na ŵanalume nga ni nduzga za kwananga uko kukacitika.​—Ŵaroma 5:12.

Kasi mwanalume ngwapacanya kuluska mwanakazi?

Yayi. Lemba la Genesis 1:27 likuti: “Ciuta wakalenga munthu mu cikozgo cake, mu cikozgo ca Ciuta wakamulenga; wakalenga iwo, mwanalume na mwanakazi.” Ntheura kufuma pakwamba, wose mwanalume na mwanakazi ŵakalengeka kuti ŵalongorenge mikhaliro ya Ciuta. Nangauli Adamu na Eva ŵakalengeka ŵakupambana, kweni wose ŵakapika ulongozgi na wanangwa wakuyana.​—Genesis 1:28-31.

Apo Ciuta wakaŵa pafupi kulenga Eva wakati: “[Adamu] tindimucitire movwiri wakumwenelera.” (Genesis 2:18) Kasi mazgu ghakuti “movwiri wakumwenelera” ghakung’anamura kuti mwanakazi ngwapasi? Yayi, cifukwa mazgu gha Cihebere agha ghangang’anamuraso kuti “munyake” panji “wovwiri wakwenelera ku” mwanalume. Ghanaghanirani milimo iyo dokotala uyo wacitenge opareshoni na uyo wakupeleka munkhwala wakukoma ulwilwi panji wakugoneska tulo ŵakucita. Kasi munthu yumoza pera ngwakukwana? Cara! Pakuti dokotala ndiyo wakucita opareshoni, kasi ndikuti ndiyo ngwakuzirwa comene? Yayi. Mwakuyana waka, Ciuta wakalenga mwanalume na mwanakazi kuti ŵakoleranenge pakucita vinthu, kuphalizgana yayi.​—Genesis 2:24.

Pakughanaghanira ivyo ŵanalume ŵambura kufikapo ŵangacitira ŵanakazi, mwakutendekera Ciuta wakacitapo kanthu kuti waŵavikilire. Pakuyowoya ivyo vili mu Dango la Mozesi ilo likalembeka ca m’ma 1500 B.C.E., Laure Aynard, mu buku lake wakati: “Kanandi para Dango la phangano likuyowoya za mwanakazi ndikuti likukhumba kumuvikilira.” (The Bible in the Feminine Gender).

Mwaciyelezgero, Dango likatenge dada na mama wose ŵakeneranga kucindikika. (Exodus 20:12; 21:15, 17) Likatiso ŵanakazi wa nthumbo ŵakeneranga kuŵapwelelera comene. (Exodus 21:22) Mazuŵa ghano, malango gha Ciuta agha agho ghakavikiliranga ŵanakazi, ghakupambana comene na ivyo ŵanthu mu vigaŵa vinandi ŵakucitira ŵanakazi, cifukwa ŵakuŵapoka wanangwa wawo. Kweni pali vinandi ivyo vikulongora kuti Ciuta wakuŵaghanaghanira ŵanakazi.

Dango ilo Yehova Ciuta wakapa mtundu wa Israyeli likaŵawovwira kuti ŵasange candulo mwakuthupi, kuti ŵaŵe na makhaliro ghatuŵa ndiposo kuti ŵalutilire kuŵa nayo paubwezi. Nyengo zose para mtundu uwu wapulikira, ukakwezgekanga “pacanya pa mafuko ghose mu caru.” (Duteronome 28:1, 2) Kasi Dango likatenge wuli pakuyowoya za ŵanakazi? Wonani fundo izi:

1. Wanangwa wa Munthu Payekha. Mwakupambana na mitundu yinyake yakale, ŵanakazi Ŵaisrayeli ŵakaŵa na wanangwa ukuru. Nangauli mwanalume ndiyo wakaŵanga mutu wa mbumba, kweni muwoli uyo mfumu wake wakamugomezganga comene, wakaŵanga na mwaŵi wakupenja ‘munda, kuwugura na kupanda mpheska.’ Mwanakazi uyo wakaŵa na luso lwa kuluka panji kusona wakafikanga na pakwambiska bizinesi yake na yake. (Zintharika 31:11, 16-19) Pasi pa Dango la Mozesi ŵanakazi ŵakaŵanga na wanangwa wakucita vinthu paŵekha, ŵakagomezganga waka ŵafumu ŵawo yayi.

Kale mu Israyeli, ŵanakazi ŵakaŵangaso na wanangwa wakuŵa paubwezi na Ciuta. Baibolo likuyowoya za Hana, uyo wakalomba kwa Yehova pa suzgo ilo wakaŵa nalo ndipo wakacita cilapo kwayekha. (1 Samuel 1:11, 24-28) Mwanakazi wa mu msumba wa Shunemu wakatemwanga kudumbiskana na nchimi Elisha pa mazuŵa gha Sabata. (2 Mathemba 4:22-25) Ciuta wakazomerezga Debora na Hulda kuŵa ŵimiliri ŵake. Cakukondweska nchakuti ŵanalume ŵakuzirwa na ŵasofi ŵakafumbanga ulongozgi kwa iwo.​—Ŵeruzgi 4:4-8; 2 Mathemba 22:14-16, 20.

2. Mwaŵi wakusambira. Pakuti ŵanakazi ŵakaŵa mu phangano la dango, nawo ŵakacemekanga kuti ŵategherezgenge para dango likuŵazgika. Ici cikaŵapanga mwaŵi wakusambira. (Duteronome 31:12; Nehemiya 8:2, 8) Ŵakasambizgikangaso vinthu vinyake vyakukhwaskana na kusopa ivyo vikacitikiranga pa wumba. Mwaciyelezgero, ŵanakazi ŵanji ‘ŵakateŵeteranga’ pa cihema cakukumanamo, apo ŵanji ŵakimbanga sumu pamoza na ŵanalume.​—Exodus 38:8; 1 Midauko 25:5, 6.

Ŵanakazi ŵanandi ŵakendeskanga makora mabizinesi gha ndalama zinandi. (Zintharika 31:24) Mu mitundu yinyake ŵanakazi ŵakazomerezgekanga yayi kusambizga ŵana ŵanyamata. Kweni mu Israyeli ŵanakazi ŵakeneranga kovwirana na ŵafumu ŵawo pakusambizga ŵana ŵanyamata mpaka pa udoda. (Zintharika 31:1) Nchakuwonekerathu kuti ŵanakazi Ŵaisrayeli ŵakaŵa ŵambura kusambira yayi.

3. Ŵakacindikikanga. Limoza mwa malango khumi likuti: “Cindika ŵawuso na ŵanyoko.” (Exodus 20:12) Mu ntharika za Themba la vinjeru Solomoni, tikuŵazga kuti: “Mwana wane, pulika cisambizgo ca ŵawuso, ungasidanga dango la ŵanyoko.”​—Zintharika1:8.

Mu dango mukaŵaso malango ghakupulikikwa makora ghakukhwaskana na ivyo ŵanthu ŵambura kutorana ŵakeneranga kucita kuti ŵanakazi ŵapike nchindi. (Leviticus 18:6, 9; Duteronome 22:25, 26) Mfumu muwemi wakeneranga kumanya makora umoyo wa muwoli wake pa ivyo wangafiska na ivyo wangatondeka.​—Leviticus 18:19.

4. Wanangwa wakuvikilirika. Mu Baibolo, Yehova wakujilongora kuti ni “wiske wa ŵalanda na mweruzgi nkhoswe wa vyokoro.” Mukuyowoya kunyake, tingati wakavikiliranga ŵalanda na vyokoro. (Salmo 68:5; Duteronome 10:17, 18) Mwaciyelezgero, nyengo yinyake apo wangongoli wakacitira nkhaza cokoro ca nchimi yinyake, Yehova wakacita munthondwe kuti civikilirike ndiposo kuti cilutilire kucindikika.​—2 Mathemba 4:1-7.

Pambere Ŵaisrayeli ŵandanjire mu caru ca layizgano munthu munyake zina lake Zelofehadi wakafwa pambere wandababe mwana mwanalume. Ŵana ŵake ŵanakazi ŵankhondi ŵakapempha Mozesi kuti waŵape “ciharo” mu Caru ca Layizgano. Yehova wakaŵapa vinandi kuluska ivyo ŵakapempha. Wakaphalira Mozesi kuti: ‘Uŵape nadi ciharo cawo mukati mwa ŵabali ŵa wiskewo; ndipo uŵawezgere ciharo ca wiskewo, ciwelere kwa iwo.’ Kufuma nyengo iyo kuluta munthazi, ŵanakazi ŵa mu Israyeli ŵakapokeranga ciharo ku ŵawiskewo na kulekera ŵana ŵawo.​—Maŵazgo 27:1-8.

Pasi pa Dango la Mozesi ŵanakazi ŵakacindikikanga ndipo wanangwa wawo ŵakawucindikanga. Kweni kufuma mu vilimika vya m’ma 300 B.C.E. kuya munthazi, Ciyuda cikamba kutimbanizgika na mutheto wa Ŵagiriki awo ŵakayuyuranga ŵanakazi.​—Wonani bokosi la mutu wakuti “Vyakulembeka Vyakale Ivyo Vikulongora kuti Ŵanakazi Ŵakayuyulikanga.”

Mwaciyelezgero, Hesiod wakulemba mapowemu wakacombora ŵanakazi kuti ndiwo ŵali kwambiska masuzgo ghose gha ŵanthu. Kaghanaghaniro aka kakathandazgika comene ku Ŵayuda ca kuwambiro wa vyaka vya m’ma 100 B.C.E. Buku linyake la malango gha Ciyuda ilo likalembeka mu vyaka vya m’ma 100 C.E, mukaŵa cenjezgo ili: “Kudumbiskana vinandi na ŵanakazi yayi cifukwa paumaliro pake mungacita uzaghali.”

Kwa vilimika vinandi fundo iyi yikapangiska kuti ŵanakazi ŵakandilizgikenge comene na Ŵayuda. Mu nyengo ya Yesu, mu tempele ŵanakazi ŵakakhalanga kwaŵekha ku malo ghakucemeka kuti Mphara ya Ŵanakazi. Ŵanalume pera ndiwo ŵakeneranga kusambizgika vyacisopa, ndipo ŵanakazi ŵakazomerezgekanga yayi kukhala pamoza na ŵanalume mu masunagoge. Buku la malango gha Ŵayuda lakucemeka Talmud likakora mazgu gha Msambizgi munyake kuti: ‘Waliyose uyo wakusambizga Torah [Dango] mwana wake msungwana ndikuti wakumusambizga vyamuziro.’ Cifukwa ca kubendezga maghanoghano gha Ciuta pa umo wakuwonera ŵanakazi, ŵalongozgi ŵa cisopa ca Ciyuda ŵakapangiska kuti ŵanalume ŵanandi ŵaleke kucindika ŵanakazi.

Apo Yesu wakaŵa pa caru capasi wakawona kuti kacitiro kantheura kakathaza comene mu mitheto yawo. (Mateyu 15:6, 9; 26:7-11) Kasi Yesu wakatolera visambizgo ivi pakucita vinthu na ŵanakazi? Kasi tingasambirako vici kwa Yesu pa umo wakacitira kweniso umo wakawoneranga ŵanakazi? Kasi cisopa caunenesko cawovwira kuti ŵanakazi ŵafwatuke? Nkhani yakulondezgapo ndiyo yizgorenge mafumbo agha.