Olonoño vimue Viembimbiliya via limbuka okuti, onduko ya Suku ya sonehiwa lo Tetragrama (יהוה), yi sangiwa Vovisonehua viatete vio Heveru, ci panda 7.000 kolonjanja. Pole, omanu valua va sima okuti, onduko yaco ka yi sangiwa Vovisonehua viatete vio Helasi. Omo liaco, eli olio esunga lieci Ambimbiliya alua Umbundu o koloneke vilo, ka a tukuila onduko Yehova eci a pongoluiwa Votestamentu Yokaliye. Handi vali, poku pongolola olonepa vimue Viovisonehua vio Heveru, povinimbu vina pa sangiwa o Tetragrama, valua vakuakupongolola va piñainyapo onduko yesumbilo “Ñala,” pole, ka va sonehelepo onduko ya Suku.

Ocitangi ca tukuiwa ndeti, ka ci sangiwa Vembimbiliya li Kola—Epongoluilo Lioluali Luokaliye. Momo, olio li tukula onduko Yehova ci soka 237 kolonjanja Vovisonehua vio Helasi. Vakuakupongolola Embimbiliya, va kapako atosi avali a kuete esilivilo ndeci: (1) Oviña vio Helasi tu kuete koloneke vilo, havioko viatete. Vialua pokati kolohulukãi violokopia tu kuete koloneke vilo, via sonehiwa vokuenda kueci ci soka ovita vivali vianyamo, noke yoku sandekiwa kuovisonehua viatete. (2) Kotembo yaco, vana va kopiyala oviña viaco, va piñainya o Tetragrama, londaka Kyʹri·os okuti, kelimi lio Helasi yi lomboloka “Ñala,” ale va kopiyala, voviña vina via sonehiwile ale.

Ocisoko Coku Pongolola Embimbiliya li Kola—Epongoluilo Lioluali Luokaliye, ca limbuka okuti kuli uvangi uwa wokuti, o Tetragrama ya sangiwa voviña viatete vio Helasi. Onjila va nõlapo ya kunamẽla kuvangi u kuãimo ndeci:

• Volokopia Viovisonehua vio Heveru vina omanu va kuatele koloneke via Yesu kumue lovapostolo vaye, mua sangiwile o Tetragrama. Kosimbu, ka kua kaile omanu valua va patãlele kondaka yaco. Cilo, olokopia Viovisonehua vio Heveru vio kocita catete, via sangiwa ocipepi lo Qumran, vi eca uvangi wocili watiamẽla kondaka yaco.

• Koloneke via Yesu kumue lovapostolo vaye, o Tetragrama ya sangiwilevo voviña via pongoluiwa ko Helasi oku upisa Kovisonehua vio Heveru. Vokuenda kuanyamo alua, olonoño vimue via simĩle okuti, o Tetragrama ka yi sangiwa voviña vio Septuaginta yo Helasi ya pongoluiwa oku upisa Kovisonehua vio Heveru. Noke, vokati kocita 20, olonoño vimue, via linga akonomuiso volonepa  vimue vioviña vio kosimbu vio Septuaginta yo Helasi via kala koloneke via Yesu. Voviña viaco, mu sangiwa onduko ya Suku ya sonehiwa vololetala vio Heveru. Ocili okuti koloneke via Yesu, volokopia Viovisonehua vio Helasi, mua sangiwile onduko ya Suku. Pole, kocita cakuãla K.K., oviña via velapo vio Septuaginta yo Helasi ndeci, o Códice Vatikanu kuenda o Códice Sinaitiku, ka mua sangiwile onduko ya Suku oku upisa kelivulu Liefetikilo, toke lia Malakiya, (muna ya kala voviña viatete). Omo liaco, ka tu komõha poku limbuka okuti, ovisonehua via selekiwa oku upisa kotembo yaco, onduko ya Suku ka yi sangiwa Votestamentu Yokaliye, ale vonepa yimue Yembimbiliya Vovisonehua vio Helasi.

  Yesu wa popia hati: “Ndeya vonduko ya Isiange.” Noke wa popiavo hati upange waye wa kala oku lingiwa ‘vonduko ya Isiaye’

• Ovisonehua vio Helasi vi lekisa okuti, olonjanja vialua Yesu wa enda oku tukula onduko ya Suku kuenda wa yi longisa komanu. (Yoano 17:6, 11, 12, 26) Yesu wa popia hati: “Ndeya vonduko ya Isiange.” Noke wa popiavo hati, upange waye wa kala oku lingiwa ‘vonduko ya Isiaye.’—Yoano 5:43; 10:25.

• Omo okuti Ovisonehua vio Helasi via vokiyiwa lespiritu lia Suku Kovisonehua vio Heveru, oku upiwa kuonduko ya Yehova vulandu, nda ka ca kuatele elitokeko. Vokati kocita catete K.K., ndonge Tiago wa sapuila akulu va kala ko Yerusalãi hati: “Ndomo tua yeva, Sumone wa tu sapuila ndomo Suku a ivaluka omanu vo kolofeka vikuavo kuenda pokati kavo eye wa fetika oku nõla omanu vambata onduko yaye.” (Ovilinga 15:14) Nda kocita catete lomue wa kũlĩhĩle ale oku tukula onduko ya Suku, olondaka Tiago a popia nda ka via kuatele esilivilo.

• Vovisonehua vio Helasi, onduko ya Suku ka ya sonehiwile yosi. Kelivulu Liesituluilo 19:1, 3, 4, 6, onduko ya Suku yi panga onepa kondaka yo Helasi okuti olonjanja vialua ya pongoluiwa hati, “Aleluya.” Oyo ya tunda kondaka yo Heveru yi lomboloka okuti, “Sivayi Yehova.” Olonduko vialua via tukuiwa Vovisonehua vio Helasi, vi tunda konduko ya Suku. Omo liaco, alivulu amue a lombolola okuti, onduko ya Yesu, yi lomboloka okuti, “Yehova Eye Upopeli.”

• Ovisonehua viatete via va Yudea vi lekisa okuti, Akristão va Yudea va enda oku tukula onduko ya Suku vovisonehua viavo. O Tosefta okuti, omunga yovihandeleko ya malusuiwa vokuenda kunyamo wo 300 K.K., yi popia eci catiamẽla kovisonehua Viakristão via timĩhiwa Kesambata ndoco: “Alivulu a vakuakukunda  kuenda alivulu a va minim [citava okuti, Akristão va Yudea,] ka a popela vondalu. Pole, alivulu aco a timĩhiwa povitumãlo a kala, o-o kuenda polonepa pa sangiwa Onduko ya Suku.” Alivulu aco, a lombololavo eci catiamẽla ku Yosé u Rambei wo ko Galilea okuti, wa kala komuenyo kefetikilo liocita cavali K.K., poku lekisa okuti, voloneke vikuavo viosemana, “umue upamo olonepa pa sangiwa Onduko ya Suku [ci lomboloka ovisonehua Viakristão] kuenje o vi soleka kuenda o timĩha evi via supapo.”

• Olonoño vimue Viembimbiliya vi tava okuti, pamue onduko ya Suku ya molẽhele Vovisonehua vio Heveru, yi sangiwa Vovisonehua vio Helasi. Vemẽhi liokasapi hati, “O Tetragrama Votestamentu  Yokaliye,” elivulu limue li tukuiwa hati, The Anchor Bible Dictionary, li popia ndoco: “Kuli uvangi u lekisa okuti, o Tetragrama, Onduko ya Suku, Yahweh, ya sangiwa volonepa vimue ale volonepa viosi V[iotestamentu] Y[ale] vovinimbu V[iotestamentu] Y[okaliye], eci ovisonehua [Viotestamentu Yokaliye] via sonehiwa onjanja yatete.” Onoño yimue yi tukuiwa hati, George Howard, ya popia hati: “Omo okuti o Tetragrama handi ya sonehiwile volokopia Viembimbiliya lio Helasi, o [Septuaginta] yina ya pangele onepa Kovisonehua vietavo liatete, ca sunguluka oku tava okuti, asonehi V[otestamentu Y[okaliye], poku tukula Ovisonehua, ka vopile o Tetragrama vulandu Wembimbiliya.”

•  Vakuakupongolola Embimbiliya okuti va kũlĩhĩwa, va tukula onduko ya Suku Vovisonehua vio Helasi. Vamue pokati komanu vaco, va ci linga osimbu Embimbiliya li Kola—Epongoluilo Lioluali Luokaliye ka lia sandekiwile handi. Vakuakupongolola kuenda upange wavo, mua kongela ovina evi: Elivulu A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript lia sonehiwa la Herman Heinfetter (kunyamo wo 1863); The Emphatic Diaglott lia sonehiwa la Benjamin Wilson, (kunyamo wo 1864); The Epistles of Paul in Modern English, lia sonehiwa la George Barker Stevens, (kunyamo wo 1898); St. Paul’s Epistle to the Romans, lia sonehiwa la W. G. Rutherford, (kunyamo wo 1900); The New Testament Letters, lia sonehiwa la J.W.C. Wand, Ombisipu yo ko Londres, (kunyamo wo 1946). Handi vali, velivulu limue lia pongoluiwa kelimi lio Espanyole kefetikilo liocita 20, ulume umue ukuakupongolola o tukuiwa hati Pablo Besson, wa tukula onduko “Jehová” kevanjeliu lia Luka 2:15 kuenda kukanda wa Yuda ocinimbu 14. Noke, velivulu liaye ci panda 100 katosi a lekisa ndomo onduko ya Suku ya pongoluiwa. Osimbu handi alivulu aco ka a pongoluiwile, Ambimbiliya amue o Heveru opiwa Kovisonehua vio Helasi oku upisa kocita 16, vovinimbu vialua mua sangiwa o Tetragrama. Ci soka 11 Kambimbiliya kelimi lio Alemãu, a tukula onduko “Yehova,” (ale oku yi pitiya ndomo yi kasi ko Heveru “Yahweh”)  Vovisonehua vio Helasi osimbu omanu vakuãla vakuakupongolola alivulu, va vokiya onduko vovingondombela noke liondaka “Ñala.” Ci pitahãla 70 Kambimbiliya kelimi lio Alemanya, a tukula onduko ya Suku patosi ale palomboluilo.

• Ci pitahãla ocita Cambimbiliya a pongoluiwa kalimi a litepa Vovisonehua vio Helasi, mu sangiwa onduko ya Suku. Alimi alua o vo Afrika, Olonyitiwe vio Amerika, o Asia, o Europa kuenda o Vocifuka co Pasifiku, a tukula onduko ya Suku lelianjo. (Tala ulala  kemẽla 1934 kuenda 1935.) Vakuakupongolola Ambimbiliya aco, va nõlapo oku tukula onduko ya Suku omo liasunga a tukuiwa kefetikilo liocipama cilo. Amue pokati Kambimbiliya aco Ovisonehua vio Helasi, ndopo a molẽha ndeci: Embimbiliya kelimi lio Rotumanu (liunyamo wo 1999), li tukula onduko “Jihova,” 51 kolonjanja kueci ci soka 48 kovinimbu kuenda Embimbiliya kelimi lio Batak (Toba), (liunyamo wo 1989) lio ko Indonesia, li tukula onduko, “Jahowa,” ci soka 110 kolonjanja.

Ocili okuti, kuli esunga liwa lioku tumbulula onduko ya Suku okuti Yehova, Vovisonehua vio Helasi. Eci oco vakuakupongolola Embimbiliya li Kola—Epongoluilo Lioluali Luokaliye va linga. Ovo, va siata oku lekisa esumbilo lialua konduko ya Suku kuenda ka va tepuluile lacimue ca sangiwa vovisonehua viatete.—Esituluilo 22:18, 19.