Ndi Ḽone Ifa Ḽashu Ḽa Muya
“Ndi ḽone ifa ḽa vhalanda vha Yehova.”—YES. 54:17.
1. Ndi mini zwe Yehova a zwi vhulunga a tshi itela uri vhathu vha vhuyelwe?
YEHOVA, “Mudzimu a tshilaho wa lini na lini,” o vhulunga mulaedza wawe u tshidzaho a tshi itela vhathu. Zwenezwo a zwi athu u shanduka ngauri Bivhili i ri: “Maambiwa nga Murena one a ḓi dzula e hone na lini na lini.” (1 Pet. 1:23-25) Ri livhuha lungafhani uri Yehova o vhulunga wonoyu mulaedza wa ndeme kha Ipfi ḽawe, Bivhili!
2. Ndi mini zwe Mudzimu a zwi vhulunga kha Ipfi ḽawe, a tshi itela vhathu vhawe?
2 Kha Ipfi ḽawe, Mudzimu o vhulunga dzina ḽawe, u itela uri vhathu vhawe vha shumise dzina ḽe a ḓinangela ḽone. Maṅwaloni dzina ḽa “Yehova” ḽo bulwa lwa u thoma musi hu tshi ambiwa nga ha “mafhungo a u sikwa ha ḽiṱaḓulu na ḽifhasi.” (Gen. 2:4) Dzina ḽa Mudzimu ḽo ṅwalwa lunzhi-lunzhi nga lwa vhuṱolo kha mbaba dza matombo musi Mudzimu a tshi ṋea Mushe Milayo ya Fumi. Sa tsumbo, mulayo wa u thoma uri: “Ndi Nṋe Yehova Mudzimu wau.” (Ek. 20:1-17) Dzina ḽa Mudzimu ḽi dzula ḽi hone lini na lini, ngauri Yehova Murena Muvhusahoṱhe o vhulunga Ipfi ḽawe na dzina ḽawe, hu sa londwi vhuḓidini hoṱhe ha Sathane ha uri vhathu vha si ḽi ḓivhe.—Ps. 73:28.
3. Naho mazwifhi a vhurereli o phaḓalala, ndi mini zwe Mudzimu a zwi vhulunga?
3 Yehova o dovha a vhulunga ngoho yawe Bivhilini. Naho mazwifhi a vhurereli o phaḓalala shangoni ḽoṱhe, ri livhuha lungafhani uri Mudzimu o ri ṋea ngoho yawe na tshedza tshawe tsha muya! (Vhalani Psalme ya 43:3, 4.) Naho vhathu vhanzhi vha tshi khou tshimbila swiswini, riṋe ri bvela phanḓa ri tshi tshimbila ro takala tshedzani tsha muya tshe ra tshi ṋewa nga Mudzimu.—1 Yoh. 1:6, 7.
RI NA IFA ḼINE RA TEA U ḼI DZHIELA NṰHA
4, 5. Ndi ndugelo ifhio yo khetheaho ye ra vha nayo u bva nga 1931?
4 Sa Vhakriste ri na ifa ḽo khetheaho. Collins Cobuild English Dictionary i ri: “Ifa ḽa shango ḽine vhathu vha dzula khaḽo ḽi nga katela pfaneleo dzavho, sialala na nḓila ine vha tshila ngayo, zwo no fhedzaho miṅwaha minzhi, na zwine zwa fhiriselwa u bva kha muṅwe murafho zwi tshi ya kha muṅwe.” Ifa ḽashu ḽa muya ḽi katela phaṱhutshedzo dzine ra vha nadzo dza u ḓiphina nga u vha na nḓivho yo teaho i bvaho Ipfini ḽa Mudzimu, na u pfesesa zwavhuḓi ngoho nga hae na ndivho dzawe. Ḽi dovha ḽa katela na ndugelo yo khetheaho vhukuma.
Buthanoni ḽa 1931, ro takala vhukuma musi ri tshi ṱanganedza dzina, Ṱhanzi dza Yehova
5 Yeneyo ndugelo yo vha tshipiḓa tsha Ifa ḽashu ḽa muya buthanoni ḽe ḽa farelwa ngei Columbus, Ohio, U.S.A., nga 1931. Ho vha ho gandiswa maḽeḓere ane a ri “JW” kha mbekanyamushumo ya buthano ḽeneḽo. Muṅwe wahashu wa tshisadzini o ri: “Vhaṅwe vhahashu vho humbulela uri eneo maḽeḓere a JW a nga vha a tshi imela uri Just Wait, Just Watch, kana Jehovah’s Witnesses ine ya vha yone ya vhukuma.” Ro vha ri tshi ḓivhiwa sa Vhagudi vha Bivhili, fhedzi nga Swondaha, nga ḽa 26 July, 1931, roṱhe ro tendelana na fhungo ḽikumedzwa ḽa uri ri ḓo vhidzwa Ṱhanzi dza Yehova. Ro vha ro takala vhukuma u wana dzina ḽeneḽo ḽo thewaho Maṅwaloni. (Vhalani Yesaya 43:12.) Muṅwe wahashu wa tshinnani o ri: “Ndi nga si vhuye nda hangwa nḓila ye vhathu vha vha vho takala ngayo, na nḓila ye vha vhanda ngayo zwanḓa henefho buthanoni.” Vhathu vhanzhi shangoni a vho ngo takalela ḽeneḽo dzina, fhedzi Yehova o ri fhaṱutshedza nga u ri tendela ri tshi ḽi shumisa lwa miṅwaha i fhiraho 80. Ndi ndugelo yo khetheaho lungafhani u vha Ṱhanzi dza Yehova!
6. Ifa ḽashu ḽa muya ḽi katela mafhungo afhio a ndeme?
6 Ifa ḽashu ḽa muya ḽi katela u ḓivha ngoho nga nḓila yo teaho, na u ḓivha mafhungo a ndeme a tshifhingani tsho fhiraho. Ṱhogomelani tsumbo ya Abrahamu, Isaka na Yakobo. Vhenevha vhasimulalushaka vha fanela u vha vho haseledza na miṱa yavho nga ha nḓila ine vha fanela u tshila ngayo u itela u takadza Yehova. A zwi ri mangadzi uri Yosefa o hana u ḓifara luvhi nga zwa vhudzekani ngauri o vha a sa ṱoḓi u “tshinya phanḓa ha Mudzimu.” (Gen. 39:7-9) Maitele a Vhukriste o vha a tshi fhiriselwa kha vhaṅwe nga u tou haseledza navho nga hao, kana nga u vha vhetshela tsumbo. Kha dzenedzo khaseledzo ho vha hu tshi katelwa mbuno dzi ambaho nga ha Tshilalelo tsha Murena, dze muapostola Paulo a dzi fhirisela kha zwivhidzo zwa Vhakriste. (1 Vha-Kor. 11:2, 23) Ṋamusi, mafhungo a ndeme ane ra a ṱoḓa u itela u gwadamela Mudzimu “nga muya na nga ngoho” o ṅwalwa kha Ipfi ḽawe. (Vhalani Yohane 4:23, 24.) Bivhili i vhonetshela vhathu vhoṱhe, fhedzi riṋe sa vhashumeli vha Yehova ri i dzhiela nṱha nga maanḓa.
7. Ifa ḽashu ḽa lwa muya ḽi katela fulufhedziso ḽifhio ḽi ṱuṱuwedzaho?
7 Zwiṅwe zwine zwa katelwa kha ifa ḽashu ḽa muya, ndi mafhungo a re kha khandiso dza zwenezwino ane a ṋea vhuṱanzi ha uri ‘Yehova u na riṋe.’ (Ps. 118:7) Zwenezwi zwi ita uri ri ḓipfe ro tsireledzea naho ri tshi tovholwa. Bivhili i ri ṋea fulufhedziso ḽi ṱuṱuwedzaho ḽine ḽa vha tshipiḓa tsha ifa ḽashu ḽa muya. Ndi ḽine ḽa ri: “Mafumo oṱhe a fúlelwaho u lwa na iwe ha nga koni tshithu. Malimi oṱhe a u pomokaho khaṱhuloni, U ḓo a kunda. Ndi ḽone ifa ḽa vhalanda vha Yehova; ndi zwone zwivhuya zwavho zwi bvaho ha Nṋe. Ndi maamba-Yehova.” (Yes. 54:17) A hu na fumo na ḽiṱhihi ḽa Sathane ḽine ḽa nga ri huvhadza lwa tshoṱhe.
8. Ri ḓo haseledza nga ha mini kha ino thero na kha i tevhelaho?
8 Sathane o lingedza nga nḓila dzoṱhe u fhelisa Ipfi ḽa Mudzimu, u thivhela vhathu uri vha si ḓivhe dzina ḽa Yehova, na u kandeledza ngoho. Fhedzi Yehova ha ngo tendela zwenezwo zwi tshi itea. Kha ino thero na kha i tevhelaho ri ḓo haseledza nga ha (1) nḓila ye Mudzimu a vhulunga ngayo Ipfi ḽawe; (2) nḓila ye Yehova a ita ngayo uri vhathu vha ḓivhe dzina ḽawe; na (3) nḓila ye Khotsi ashu wa ṱaḓulu a sumbedza ngayo uri ndi Tshisima na Muvhulungi wa ngoho ine ra ḓiphina ngayo ṋamusi.
YEHOVA O VHULUNGA IPFI ḼAWE
9-11. Ndi tsumbo dzifhio dzi sumbedzaho uri Yehova o vhulunga Bivhili uri i si fheliswe?
9 Yehova o vhulunga Ipfi ḽawe, hu sa londwi ndingedzo dzoṱhe dza u thivhela vhathu u vhala Bivhili. Enciclopedia Cattolica (Catholic Encyclopedia) i ri: “Nga 1229, Khantsele ya Toulouse yo vha i tshi thivhela vhathu vho ḓoweleaho uri vha shumise [Bivhili dza nyambo dzavho] nga nṱhani ha nndwa ye ya vha i hone vhukati ha Albigenses na Waldenses . . . Kha guvhangano ḽe ḽa vha hone Tarragona, ngei Spain nga 1234, ḽe ḽa farwa nga James I, ho dovha ha bviswa ndaela i fanaho ya u vha thivhela. . . . Tshigwada tsha Vhabishopo tsha ngei Roma tsho dzhenelela lwa u thoma malugana na enea mafhungo nga 1559, musi bugu ya Paul IV i re na mutevhe wa bugu dze dza thivhelwa i tshi thivhela vhathu u gandisa Bivhili nga nyambo dzo ḓoweleaho kana uri muthu a vhe na kopi yawe a songo thoma a wana thendelo Ofisini Khethwa.”
10 Hu sa londwi vhuḓidini ha vhathu ha u fhelisa Bivhili, Yehova o i vhulunga. Hu ṱoḓaho u vha nga ṅwaha wa 1382, John Wycliffe na khonani dzawe vho gandisa ṱhalutshedzelo ya u thoma ya Bivhili nga Luisimane. Muṅwe muṱalutshedzeli wa Bivhili ndi William Tyndale, we a vhulahwa nga 1536. Hu ambiwa uri o ṱavha mukosi musi o vhofhiwa kha danda a ri: “Murena, vula maṱo a khosi ya England.” Nga murahu o mbo ḓi hungiwa, a fhisiwa.
11 Bivhili yo bvela phanḓa i hone, hu sa londwi u pikiswa. Sa tsumbo, nga ṅwaha wa 1535, ho vha na ṱhalutshedzelo ya Bivhili ya Miles Coverdale, nga Luisimane. Coverdale o shumisa maipfi o ṱalutshedzelwaho nga Tyndale a bvaho kha “Thestamennde Ntswa” na kha “Thestamennde ya Kale” u bva kha Genesi u ya kha Vha-Koronika. O ṱalutshedzela na zwiṅwe zwipiḓa zwa Maṅwalo u bva kha Lulatini, na kha Bivhili ya Martin Luther ya Ludzheremane. Ṋamusi, New World Translation of the Holy Scriptures i a takalelwa vhukuma ngauri i a pfala, i a fulufhedzea u tendelana na maṅwalwa a Bivhili, i a pfesesea, na uri zwi a leluwa u i shumisa vhuḓinḓani hashu. Ri a takala vhukuma u ḓivha uri a hu na madimoni kana vhathu vhane vha nga kona u fhelisa Ipfi ḽa Yehova.
YEHOVA O ITA URI RI ḒIVHE DZINA ḼAWE
Vhanna vha ngaho Tyndale, vho vhulahwa nga nṱhani ha Ipfi ḽa Mudzimu
12. Ndi mini zwe zwa itwa kha New World Translation, u itela u vhulunga dzina ḽa Mudzimu?
12 Yehova Mudzimu o ita vhungoho ha uri dzina ḽawe ḽi si bviswe tshoṱhe kha Bivhili. Kha ḽeneḽi sia, New World Translation yo khwaṱhisedza uri ḽeneḽo dzina ḽi a vhuyedzedzwa. Kha marangaphanḓa ayo, komiti ya vhaṱalutshedzeli vho ḓiṋekedzaho yo ṅwala uri: “Tshithu tsha ndeme vhukuma ho vha u vhuyedzedza dzina ḽa Mudzimu vhudzuloni haḽo kha Bivhili ya Luisimane. Zwenezwo zwo itwa, ho shumiswa luambo lwa Luisimane lwo ḓoweleaho, nahone dzina ‘Yehova’ ḽi bvelela lu ṱoḓaho u vha 6 973 kha Maṅwalo a Luheberu, ḽa dovha ḽa bvelela lu ṱoḓaho u vha 237 kha Maṅwalo a Tshikriste a Lugerika.” Zwa zwino, New World Translation i a wanala nga nyambo dzi fhiraho 116. Ho no gandiswa kopi dzi fhiraho 178 545 862.
13. Ndi ngani ri tshi nga ri dzina ḽa Mudzimu ḽi a ḓivhiwa u bva mathomoni a u sikwa ha vhathu?
13 Dzina ḽa Mudzimu ḽo vha ḽi tshi ḓivhiwa u bva mathomoni a u sikwa ha vhathu. Adamu na Eva vho vha tshi ḽi ḓivha, vha tshi kona na u ḽi bula zwavhuḓi. Nga murahu ha Maḓi Mahulu, musi Hamu a tshi sumbedza u vha na lunyadzo kha khotsi awe, Noaxe o ri: “Nga hu rendiwe Yehova, Mudzimu wa Semu; huno Kanana [murwa wa Hamu] u ḓo vha mulanda wavho.” (Gen. 4:1; 9:26) Mudzimu ene muṋe o ri: “Ndi Nṋe Yehova, ndi ḽone dzina ḽanga; u khoḓwa hanga a thi hu ṋei muṅwe.” Mudzimu o dovha a ri: “Ndi Nṋe Yehova, a huna muṅwe Mudzimu á sa vha Nṋe.” (Yes. 42:8; 45:5) Yehova o ita vhungoho ha uri dzina ḽawe ḽi vhulungwe, na uri vhathu vhoṱhe u mona na shango vha ḽi ḓivhe. Ri na ndugelo khulwane lungafhani ya u shumisa dzina ḽa Yehova na u vha Ṱhanzi dzawe! Nga maṅwe maipfi: “Ro sima tshiphuga dzinani ḽa Yehova.”—Ps. 20:5.
14. Nga nnḓa ha Bivhilini, ndi ngafhi huṅwe hune dzina ḽa Mudzimu ḽa wanala hone?
14 Dzina ḽa Mudzimu a ḽi wanali Bivhilini fhedzi. Humbulani nga ha Tombo ḽa Moaba, ḽine ḽa wanala ngei Dhiban (Dibon) hu re kule nga khilomithara dza 21, vhubvaḓuvha ha Lwanzhe lwo Faho. Kha ḽeneḽo tombo, ho vha ho ṅwalwa mafhungo ane a amba nga Khosi Omiri wa Isiraele, na nga Khosi Mesa wa Moaba musi a tshi amba nga ha u vutshela Vhaisiraele. (1 Dzikh. 16:28; 2 Dzikh. 1:1; 3:4, 5) Tombo ḽa Moaba ḽo khethea vhukuma ngauri ḽi na dzina ḽa Mudzimu ḽo ṅwalwaho nga maḽeḓere a Tetragrammaton. Tetragrammaton i dovha ya bvelela lunzhi-lunzhi yo ṅwalwa nga maḽeḓere a Lachish, kha zwipiḓa zwa mbaba dze dza waniwa ngei Isiraele.
15. Ndi mini Septuagint, nahone zwo ḓa hani uri i vhe hone?
15 Vhaṱalutshedzeli vha Bivhili vha tshifhingani tsho fhiraho vho shela mulenzhe kha u vhulunga dzina ḽa Mudzimu. Musi vha tshi bva vhuthubwani ha Babele nga 607 B.C.E. u swika nga 537 B.C.E., Vhayuda vhanzhi a vho ngo tsha humela Yuda na kha ḽa Isiraele. Ḓanani ḽa vhuraru ḽa miṅwaha B.C.E., Vhayuda vhanzhi vho pfulutshela Alexandria, ngei Egipita he ha vha hu tshi ambiwa Lugerika. Ho vha hu na ṱhoḓea ya uri maṅwalo a Luheberu a ṱalutshedzelwe nga Lugerika samusi lwo vha lu lwone luambo lune lwa shumiswa nga vhathu vhanzhi. Yeneyo ṱhalutshedzelo yo fhedza u ṱalutshedzelwa ḓanani ḽa vhuvhili ḽa miṅwaha B.C.E., nahone i ḓivhiwa sa Septuagint. Dziṅwe kopi dza Septuagint dzi na dzina ḽa Yehova ḽo ṅwalwaho nga Luheberu.
16. Ṋeani tsumbo ya nḓila ye bugu yo gandiswaho nga ṅwaha wa 1640, ya shumisa ngayo dzina ḽa Mudzimu.
16 Dzina ḽa Mudzimu ḽi wanala kha Bugu Bay Psalm, ine ya vha bugu ya u thoma u phaḓaladzwa nga shango ḽa England kha mashango a Amerika a re fhasi hayo. Yeneyo kopi ya u thoma (yo gandiswaho nga 1640) i na Dzipsalme, nahone yo ṱalutshedzelwa u bva kha Luheberu u ya kha Luisimane lwa nga tshenetsho tshifhinga. I shumisa dzina ḽa Mudzimu kha ndimana dzi ngaho Psalme 1:1, 2, i ne ya ri, “wa mashudu” ndi uyo munna a sá tshimbili ó laiwa nga vhavhi, “Ané tshawe ha vha u takalela mulayo wa Yehova.” U itela u wana mafhungo o engedzeaho nga ha dzina ḽa Mudzimu, sedzani bugwana ine ya ri Dzina Ḽa Mudzimu Ḽine ḽa Ḓo Dzula ḽi Hone Lini na Lini.
YEHOVA O VHULUNGA NGOHO YA LWA MUYA
17, 18. (a) Ni nga ṱalusa hani ipfi “ngoho”? (b) “Ngoho ya mafhungo maḓifha,” i katela mini?
17 Ri shumela Yehova Mudzimu wa ngoho nga dakalo. (Ps. 31:5) Collins Cobuild English Dictionary i ri: “Ngoho i katela mbuno nga ha tshithu tshine ha khou ambiwa nga hatsho, hu si zwithu zwine zwa tou humbulelwa kana zwe zwa tou itwa.” Nga Luheberu lwa Bivhili, ipfi ḽo ṱalutshedzelwaho ngauri “ngoho” ḽi ambela kha tshithu tshine tsha vha ngoho, tsha nga fulufhelwa, tsha fulufhedzea, kana tsha tikedza mbuno. Ipfi ḽa Lugerika ḽo ṱalutshedzelwaho uri “ngoho,” ḽi ambela kha mbuno nga ho livhaho, kana zwithu zwo teaho, zwi re ngoho.
18 Yehova o vhulunga ngoho ya muya, a ita na uri vhathu vha i ḓivhe na uri i phaḓalale nga vhuḓalo. (2 Yoh. 1, 2) Nḓila ine ra pfesesa ngayo ngoho i khou engedzea, ngauri “gondo ḽa vhavhuya ḽi nga tshedza u naka, tshine tsha ḓi tshena tshi tshi ya, ḽa vhuya ḽa tsha”! (Mir. 4:18) A zwi timatimisi uri ri tendelana tshoṱhe na Yesu we a rabela Mudzimu a ri: “Ipfi ḽau ndi ngoho.” (Yoh. 17:17) Ipfi ḽa Mudzimu ḽi na “ngoho ya mafhungo maḓifha,” ine ya katela pfunzo dzoṱhe dza Vhukriste. (Vha-Gal. 2:14) Hu dovha ha katelwa mbuno dza malugana na dzina ḽa Yehova, vhuvhusahoṱhe hawe, tshiṱhavhelo tsha Yesu tshi rengululaho, mvuwo ya vhafu, na Muvhuso. Zwino kha ri haseledze nḓila ye Mudzimu a vhulunga ngayo ngoho hu sa londwi vhuḓidini ha Sathane ha u ṱoḓa u i kandeledza.
YEHOVA U THIVHELA VHUḒIDINI HA U KANDELEDZA NGOHO
19, 20. Nimirodo o vha e nnyi, nahone o lingedza u ita mini zwe zwa si bvelele?
19 Nga murahu ha Maḓi Mahulu, ho vha hu na ḽiambele ḽine ḽa ri: “Mudzimba wa ndele phanḓa ha Yehova, Mu-edza-Nimirodo.” (Gen. 10:9) Samusi o vha e mupikisi wa Yehova Mudzimu, zwenezwi zwi amba uri Nimirodo o vha e mugwadameli wa Sathane, nahone a tshi fana na vhapikisi vhe Yesu a ri khavho: “Ni bva ha khotsi aṋu Diabolo, nahone ni tama u ita nyemulo dza khotsi aṋu. Onoyo . . . ho ngo ima o khwaṱha ngohoni.”—Yoh. 8:44.
20 Muvhuso wa Nimirodo wo vha u tshi katela Babele na dziṅwe ḓorobo dzi re vhukati ha mulambo wa Tigris na wa Furata. (Gen. 10:10) Zwi nga kha ḓi itea uri ndi ene we a ṋea vhulivhisi ha uri hu fhaṱwe muḓi wa Babele na mutsheṱo wawo u thoma nga 2269 B.C.E. Vhenevho vhafhaṱi vho ita zwo fhambanaho na zwine zwa funwa nga Yehova zwa uri vhathu vha phaḓalale shangoni ḽoṱhe, nṱhani hazwo vhone vho ri: “Iḓani ri fhaṱe muḓi, na mutsheṱo mulapfu, une ṱhodzi yawo ya guma makoleni; hu vhe u ḓi-itela dzina, uri ri sa ḓo balangana na shango ḽoṱhe.” Fhedzi a vho ngo kona u bvela phanḓa vha tshi ita zwenezwo musi Mudzimu a tshi “piringanya luambo lwa vhathu vha shango,” a balanganya vhafhaṱi vha mutsheṱo. (Gen. 11:1-4, 8, 9) Arali Sathane o vha o dzudzanya u thoma vhurereli vhuthihi vhune vhathu vhoṱhe vha ḓo mu gwadamela khaho, maano awe o mbo ḓi fa tshoṱhe. Kha ḓivhazwakale yoṱhe, hu na vhathu vhe vha bvela phanḓa vha tshi gwadamela Yehova, nahone ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe hu na vhane vha khou engedzea u itela u ita zwenezwo.
21, 22. (a) Ndi ngani vhurabeli ha mazwifhi vhu songo vhuya ha vha khombo kha vhurabeli ha ngoho? (b) Ndi mini zwine ra ḓo zwi haseledza theroni i tevhelaho?
21 Vhurabeli ha mazwifhi a vhu athu vhuya ha vha khombo khulwane kha vhurabeli ha ngoho. Ndi ngani? Ndi nga nṱhani ha uri Mulai washu Muhulwane o ita vhungoho ha uri Ipfi ḽawe, Bivhili ḽi a vhulungwa, a ita uri vhathu vha ḓivhe dzina ḽawe, a dovha a vha Tshisima tshi sa gumi tsha ngoho ya muya. (Yes. 30:20, 21) U gwadamela Mudzimu u tendelana na ngoho yawe zwi ri ḓisela dakalo, fhedzi u ita nga u ralo zwi dovha zwa ṱoḓa uri ri dzule ro fhaṱuwa muyani, ri tshi ḓitika tshoṱhe nga Yehova, na u tevhela vhulivhisi ha muya wawe mukhethwa.
22 Theroni i tevhelaho, ri ḓo haseledza vhubvo ha dziṅwe pfunzothendwa dza mazwifhi. Ri ḓo vhona uri dzenedzi pfunzo a dzi na zwine dza ḓitika ngazwo musi dzi tshi vhambedzwa na zwi re Maṅwaloni. Zwiṅwe hafhu, ri ḓo vhona nḓila ye Yehova Muvhulungi wa ngoho a sa vhambedzwi na muthu, a ri fhaṱutshedza ngayo nga pfunzo dza ngoho dzine ra nga dzi dzhiela nṱha sa ḽone ifa ḽashu ḽa muya.
