Ko te laumalie maʼoniʼoni ʼe ko te malohi gaue ’o te ʼAtua. (Mikea 3:8; Luka 1:35) ’E foaki mai e te ʼAtua tona malohi gaue mo’o fakahoko tona finegalo ʼi he potu pe ’i te kele.—Pesalemo 104:30; 139:7.

 ʼI te Tohi-Tapu, ko te kupu “laumalie” ’e fakaliliu ’i te Fakahepeleo rouah ’i te Fakakeleka pneuma. Ko te ʼu kupu ʼaia ʼe fakaʼaogaʼi ki te malohi gaue ʼo te ʼAtua, pe’e ko te laumalie maʼoniʼoni. (Senesi 1:2) Kae ʼe toe fakaʼaogaʼi ʼi te Tohi-Tapu ki ʼihi atu aluʼaga:

•   Te manava.—Hapakuke 2:19; Fakaha 13:15.

•   Te matagi.—Senesi 8:1; Soane 3:8.

•   Ko te malohi gaue ʼae ʼe ina taupau te maʼuli ʼo te ʼu meʼa maʼuli fuli ʼae ne’e fakatupu.—Sopo 34:14, 15.

•   Ko te fa’ahiga manatu pe’e fakakaukau ’a he tagata.—Numelo 14:24.

•   Ko te ʼu laumalie ohage ko te ʼAtua pe’e ko te kau ʼaselo.—1 Hau 22:21; Soane 4:24.

 Ko te ʼu aluʼaga fuli ʼaia ʼe fakapulipuli ia ki te sio ’a te tagata, kae ʼe tou mamata ki te ʼu fua ʼo ʼanatou gaue. ʼO toe feia pe, ko te laumalie ʼo te ʼAtua, “ohage ko te matagi, ’e fakapulipuli pea mo malohi.”—An Expository Dictionary of New Testament Words, by W. E. Vine.

 ’E toe ui ’i te Tohi-Tapu ko te laumalie ma’onioni ’e ko te ʼu ‘kau’i tuhi’ ’a te ʼAtua pe’e ko te gaue ’o “ona nima” te ’u meʼa ʼae ne’e ina fakatupu. (Pesalemo 8:4; 19:2; Luka 11:20; vakaʼi ia Mateo 12:28.) Ohage ko he tagata gaue ’e ina fakaʼaogaʼi ’ona nima mo ʼona kau’i tuhi mo’o fakahoko ʼaki tana gaue, ne’e faka’aogaʼi e te ʼAtua tona laumalie mo’o fakahoko te ’u fa’ahi ʼaeni ohage la:

•   Te ’atulaulau.—Pesalemo 33:6; Esaia 66:1, 2.

•   Te Tohi-Tapu.—2 Petelo 1:20, 21.

•   Te ’u milakulo ʼae ne’e fakahoko e ʼana kaugana ’i muʼa atu, pea mo tanatou fa’afai ’i te faifakamafola.—Luka 4:18; Gaue 1:8; 1 Kolonito 12:4-11.

•   Te ʼu kalitate taulekaleka ’e fakaha e natou ʼae ’e fakalogo ki te ʼAtua.—Kalate 5:22, 23.

Ko te laumalie ma’oni’oni ’e mole ko he tahi

 Ka tou talanoa ki te laumalie ʼo te ʼAtua ohage ko ʼona “nima,” ʼona “kau’i tuhi” pe’e ko tana “manava.” ʼE fakaha ʼi te Tohi-Tapu ko te laumalie ma’oni’oni ʼe mole ko he tahi. (Ekesote 15:8, 10) ʼE mole feala ki te ’u nima ʼo he tufuga ke gaue ’o to kehe mai ’i tona sino mo tona ʼatamai. ʼE toe feia pe, ʼe hoki gaue te laumalie ma’oni’oni ’o mulimuli ki te takitaki ’a te ʼAtua. (Luka 11:13) ’I te Tohi-Tapu, ’e fakatatau te laumalie ma’oni’oni ki he vai pe’e ko te tui pea mo te ʼatamai malama. ʼE fakamo’oni mai ’i te ʼu fakata ʼaeni ko te laumalie ma’oni’oni ’e mole ko he tahi.—Esaia 44:3; Gaue 6:5; 2 Kolonito 6:6.

 ʼE fakaha ʼi te Tohi-Tapu te huafa ʼo te ʼAtua, ʼae ko Sehova pea mo ʼae ʼo tona ʼAlo, Sesu kilisito. Kae ʼe mole ina fakaha mai he higoa ʼo te laumalie ma’oni’oni. (Esaia 42:8; Luka 1:31) Ne’e hoko kia Setefano ia te aluʼaga makehe ne’e fakamamata kia ia te lagi ʼo sio ʼe tutu’u ai te toko lua kae mole ko he toko tolu. ʼE ui fenei ʼi te Tohi-Tapu: “Neʼe fonu ia ʼi te laumalie maʼoniʼoni. Pea neʼe haga ki te lagi ʼo sio ki te kololia ʼo te ʼAtua pea mo Sesu ʼi te toʼomataʼu ʼo te ʼAtua.” (Gaue 7:55) Ko te laumalie ma’oni’oni ’e ko te malohi gaue ’o te Atua ʼae ne’e ina fakafealagia kia Setefano ke sio mata ki te ʼAtua pea mo Sesu.

 Manatu ’a te tokolahi: Ia 1 Soane 5:7, 8, ʼe fakaliliu fenei ʼi te Tohi-Tapu Crampon ko te laumalie pe’e laumalie ma’oni’oni, ʼe ko he tahi ʼe kau ʼi te Tahitolu.

 Te mo’oni: Ia 1 Soane 5:7, 8, ʼe fakaliliu fenei ’i te Tohi-Tapu Crampon “’i te lagi, te Tamai, te ʼAlo mo te Laumalie: pea ko natou toko tolu ʼe natou matatau ʼo natou tahi. Pea ’e natou fakamafola toko tolu ʼi te kele.” Kae, ne’e tokagaʼi e te kau fakaliliu Tohi-Tapu ne’e mole tohi te ʼu kupu ’aia e te apositolo ko Soane pea ’e mole tu’u ia ’i te Tohi-Tapu. Koia, ne’e tohi fenei e te faiako ko Bruce Metzger: “Ko te ’u kupu ’aia ’e mole tu’u ’i te Tohi-Tapu pea ’e mole tonu ke ha ’i te Tauhi Foʼou, koʼena tona fakamo’oni.”—A Textual Commentary on the Greek New Testament.

 Manatu ’a te tokolahi: ʼE fakata ’i te Tohi-Tapu te laumalie ma’oni’oni ki he tahi, ko te fakamo’oni ’aia ko he tahi ’e maʼuli.

 Te mo’oni: ʼE tau fakata ’i te Tohi-Tapu te laumalie ma’oni’oni ki he tahi. ’O toe feia mo te poto, te mate pea mo te agahala. (Taaga Lea 1:20; Loma 5:17, 21) Ohage la, ’e ui ’i te Tohi-Tapu ko te poto ʼe ʼi ai ʼana “gaue” pea mo ʼana “fanau,” pea ko te agahala ’e kaka mo fakatupu te manumanū pea mo te mate.—Mateo 11:19; Luka 7:35; Loma 7:8, 11.

 ʼI tana tohi te ʼu palalau ʼa Sesu, ne’e fakata e te apositolo ko Soane te laumalie ma’oni’oni ohage ko he “tokoni” (paraclet) ʼe ina foaki ni tokoni, te takitaki, te palalau, te fagono, te fakamatala, te fakakololia pea mo te fakatalitali. Mo’o fakaha ia te “tokoni,” ne’e ina faka’aoga’i te ʼu higoa tagata. (Soane 16:7-15) Kapau ne’e ina tohi feia, koteʼuhi ʼi te Fakakeleka ko te kupu “tokoni” (paraklêtos) ʼe ko te higoa tagata, ʼo mulimuli ki te tohi lekula ʼo te lea Fakakeleka, ne’e fakamaʼua ke faka’aoga’i he higoa tagata. ʼI te fakamahino e Soane te laumalie ma’oni’oni ne’e ina faka’aogaʼi te kupu pneuma, pea ina toe faka’aogaʼi te higoa ʼe mole tapiki ki he fa’ahi.—Soane 14:16, 17.

 Manatu’a te tokolahi: Ko te papitema ʼae ’i te huafa ʼo te laumalie ma’oni’oni ko te fakamo’oni ’aia ko te laumalie ma’oni’oni ʼe ko he tahi.

 Te mo’oni: ʼE toe faka’aogaʼi ’i te Tohi-Tapu te kupu “huafa” mo’o fakaha te maʼoluga pe’e ko te pule taki. (Tetelonome 18:5, 19-22; Esitele 8:10) ʼE faka’aogaʼi fenei ’i te Fakafalani “ʼi te huafa ʼo te lao,” ʼe mole fakaʼuhiga leva ko te lao ʼe ko he tahi. Ko he tahi ʼe papitema “’i te huafa ʼo” te laumalie ma’oni’oni ʼe ina iloʼi te malohi pea mo te gaue ʼa te laumalie ma’oni’oni ’i te fakahoko ʼo te finegalo ʼo te ʼAtua.—Mateo 28:19.

 Manatu’a te tokolahi: Ko te ’u apositolo ’a Sesu mo ʼihi atu tisipulo ’o te ʼuluaki sekulo, ne’e natou tui ko te laumalie ma’oni’oni ’e ko he tahi.

 Te mo’oni: Ma’ia mo te Tohi-Tapu mo te hisitolia ’e mole nā palalau’i te fa’ahi ’aia. ʼE tou lau ’i te Encyclopædia Britannica: “Ko te faka’uhiga ʼae ’e ui ai ko te Laumalie Ma’oni’oni ’e ko he tahi ’e ʼAtua ne’e hoki ha ’i te Fono Lahi ʼo Constantinople ʼi te taʼu 381.” Kua hili ki ai ta’u ’e 250 hili te mate ’o te apositolo fakamuli.