Te Faigataʼa ʼo Te ʼIloʼi Lelei ʼo Te ʼAtua

ʼE ʼI AI te tahi ʼe mole ina loto ke kotou ʼiloʼi ia te huafa ʼo Sehova pea ke kotou felōgoi lelei mo Ia. Ko ai ia te fili agakovi ʼaia? ʼE fakamahino fēnei ʼi te Tohi-Tapu: “Neʼe fakakiviʼi e te ʼatua ʼo te tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa ʼaenī, ia te ʼatamai ʼo nātou ʼaē ʼe mole tui.” Ko te ʼatua ʼo te mālama heʼe lotu ʼaenī ʼe ko Satana te Tēvolo. ʼE ina loto ke kotou nonofo ʼi te fakapōʼuli ke mole fakamālamaʼi tokotou loto ʼaki “te mālama fakakolōlia ʼo te ʼAtua.” ʼE mole loto e Satana ke kotou ʼiloʼi ia Sehova ʼi tona huafa. Kae ʼe fakakiviʼi feafeaʼi e Satana te ʼatamai ʼo te hahaʼi?—2 Kolonito 4:4-6.

ʼE fakaʼaogaʼi e Satana ia te ʼu lotu hala ke mole ʼiloʼi lelei ia te huafa ʼo te ʼAtua. Ohagē lā, ʼi te temi muʼa, ko ʼihi Sutea neʼe natou filifili ke natou tuku keheʼi ia te Folafola ʼa te ʼAtua kae natou fakaʼaogaʼi ia te talatisio neʼe fakamaʼua ai ki te hahaʼi ke mole natou fakaʼaogaʼi ia te huafa ʼo te ʼAtua. ʼI te ʼu ʼuluaki sēkulō ʼo totatou temi, neʼe mahino ia neʼe fakatotonu ki te hahaʼi lautohi Sutea ke mole natou lau ia te huafa ʼo te ʼAtua ʼaē neʼe tuʼu ʼi tanatou Tohi-Tapu, kae ke natou fetogi ʼaki te kupu ʼAdhonay, ko tona fakaʼuhiga “ ʼAliki.” ʼE mahino papau ia, ʼaki te taʼi aga ʼaia, neʼe mamaʼo ai te hahaʼi mai te ʼAtua. Neʼe mole maʼu e te tokolahi ia te ʼu tapuakina ʼaē mai he felōgoi lelei mo te ʼAtua. Kae ʼe feafeaʼi kiā Sesu? Neʼe feafeaʼi ʼo ʼuhiga mo te huafa ʼo Sehova?

Ko Sesu Pea Mo Tana ʼu Tisipulo Neʼe Natou Fakaʼilo Ia Te Huafa ʼo Te ʼAtua

Neʼe ʼui fēnei e Sesu ʼi tana faikole ki tana Tamai: “Neʼe au fakaʼilo . . . tou huafa, pea ʼe au fakaʼilo anai.” (Soane 17:26) ʼE hā mai ai, neʼe tuʼa lahi te puʼaki e Sesu ia te huafa ʼo te ʼAtua ʼi te temi ʼaē neʼe lautohi ai, mo talanoa pea mo fakamahino te ʼu vaega ʼo te Koga Fakatohi-tapu Fakahepeleo ʼaē neʼe tuʼu ai ia te huafa maʼuhiga ʼaia. Neʼe fakaʼaogaʼi faʼifaʼitaliha e Sesu ia te huafa ʼo te ʼAtua ohagē pē ko tona fai e te ʼu polofetā fuli ʼi muʼa atu ia ia. Kapau neʼe mole kei fakaʼaogaʼi e te kau Sutea ia te huafa ʼo te ʼAtua ʼi te temi ʼo te minisitelio ʼo Sesu, ʼe mahino ia neʼe mole mulimuli ia Sesu ki tanatou talatisio. Neʼe ina valokiʼi ia te kau takitaki lotu ʼi tana ʼui fēnei kiā nātou: “Kua kotou fakanoaʼi te folafola ʼa te ʼAtua ʼuhi ko takotou ʼu talatisio.”—Mateo 15:6.

Ko te kau tisipulo agatonu ʼa Sesu neʼe natou haga fakaʼilo ia te huafa ʼo te ʼAtua ʼi te ʼosi mate ʼa Sesu pea mo tona fakatuʼuake. (Vakaʼi ia te fakamatala ʼaē ʼe ʼātakai, ko tona kupu tāfito “Neʼe Fakaʼaogaʼi Koa e Te ʼu ʼUluaki Kilisitiano Ia Te Huafa ʼo Te ʼAtua?”) ʼI te Penikositē ʼo te taʼu 33 ʼo totatou temi, te ʼaho pē ʼaia ʼaē neʼe fakatuʼu ai ia te kōkelekāsio, ko te ʼapositolo ko Petelo, ʼi tana talanoa ʼo ʼuhiga mo te lea fakapolofetā ʼa Soele, neʼe ina ʼui fēnei ki te hahaʼi tokolahi Sutea pea mo poloselite: “Ko te tagata fuapē ʼaē ʼe fetapa ki te huafa ʼo Sehova ʼe hao anai ia.” (Gāue 2:21; Soele  2:32) Ko te ʼu ʼuluaki Kilisitiano neʼe natou tokoni ki te hahaʼi ʼo te ʼatu puleʼaga ke natou ʼiloʼi lelei ia te huafa ʼo Sehova. Koia, ʼi te fono ʼa te kau ʼapositolo pea mo te ʼu tagata ʼāfea ʼi Selusalemi, neʼe ʼui fēnei e te tisipulo ko Sake: “[Neʼe] . . . tokaga . . . te ʼAtua ki te ʼu puleʼaga ke feala hana toʼo mai iā nātou he hahaʼi ki tona huafa.”—Gāue 15:14.

Kae neʼe mole nofo noa te fili ʼo te huafa ʼo te ʼAtua. ʼI te kua mate ʼa te kau ʼapositolo, neʼe fakatuputupu atu aipē e Satana ia te ʼapositasia. (Mateo 13:38, 39; 2 Petelo 2:1) Ohagē lā ko Justin le Martyr, te tagata ʼaē neʼe lau ko he Kilisitiano, neʼe tupu ʼi te teitei temi ʼaē neʼe mate ai ia te ʼapositolo fakamuli ko Soane. Kae neʼe tuʼa lahi te fakatokagaʼi e Justin ʼi te ʼu tohi ʼaē neʼe ina fai, ko Ia ʼaē neʼe ina foaki ia meʼa fuli pē, ʼe ko “he ʼAtua ʼe mole hona huafa.”

ʼI te temi ʼaē neʼe hiki ai e te kau Kilisitiano ʼapositā ia te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka, ʼe hā mai neʼe natou toʼo ia te huafa ʼo Sehova pea mo natou fetogi ʼaki ia te kupu Kurios, ko te kupu Fakakeleka ʼo te kupu “ ʼAliki.” Neʼe toe fai fēia ki te Koga Tohi-Tapu  Fakahepeleo. Neʼe mole kei lau leʼo lahi e te kau sekelipa Sutea ia te huafa ʼo te ʼAtua, kae neʼe natou fetogi ʼi tanatou Tohi-Tapu ʼaki te kupu ʼAdhonay, tuʼa 130 tupu. Ko te Tohi-Tapu Fakalatina maʼuhiga ʼaē neʼe fakakātoa tona tohi e Jérôme ʼi te taʼu 405 ʼo totatou temi, ʼaē neʼe fakahigoa ko te Vulgate, neʼe toe molehi ai ia te huafa ʼo te ʼAtua.

Te ʼu Faiga ʼi Totatou Temi Ke Molehi Ia Te Huafa ʼo Te ʼAtua

Iā ʼaho nei, ko te hahaʼi sivi Tohi-Tapu ʼe natou ʼiloʼi ʼe hā tuʼa 7 000 ia te huafa ʼo Sehova ʼi te Tohi-Tapu. Koia, ko ʼihi Tohi-Tapu ʼaē ʼe lahi tona maʼu, ohagē ko te Tohi-Tapu Katolika La Bible de Jérusalem, mo te Tohi-Tapu Katolika La Biblia Latinoamérica Fakasepania, pea mo te Tohi-Tapu ʼiloa Reina-Valera, ʼaē ʼe toe maʼu ʼi te Fakasepania, ʼe natou fakaʼaogaʼi faʼifaʼitaliha ia te huafa ʼo te ʼAtua. Ko ʼihi Tohi-Tapu ʼe natou fakaliliu ia te huafa ʼo te ʼAtua ko “Yahvé.”

Meʼa fakaʼofaʼofa heʼe lahi te ʼu lotu ʼe natou tokoni ki te fakaliliu ʼo te ʼu Tohi-Tapu, ʼe natou fakaneke ia te hahaʼi sivi Tohi-Tapu ke natou toʼo ia te huafa ʼo te ʼAtua ʼi tanatou Tohi-Tapu. Ohagē lā, ʼi te tohi neʼe fai ʼi te ʼaho 29 ʼo Sūnio 2008 ki te ʼu pelesitā ʼo te ʼu fono ʼo te ʼu ʼēpikopō Katolika, neʼe ʼui fēnei e te Vatikano: “ ʼI te ʼu taʼu pē ʼaenī, neʼe hū māmālie ia te aga māhani ʼaē ko te puʼaki ia te huafa ʼo te ʼAtua ʼo Iselaele.” ʼI te tohi ʼaia, neʼe fai ia te fakatotonu ʼaenī: “Ko te huafa ʼo te ʼAtua . . . ʼe mole tonu ke toe fakaʼaogaʼi peʼe ke puʼaki e he tahi.” Tahi ʼaē meʼa, “ ʼi te fakaliliu ʼo te ʼu tohi Fakatohi-tapu ʼi te ʼu lea iā ʼaho nei, . . . ʼe tonu ke fetogi ia te tetalakalame ʼo te ʼAtua ʼaki ia te ʼu kupu ʼe tatau ko ʼAdhonay peʼe ko Kurios, ʼaē ko tona fakaʼuhiga ko ‘ ʼAliki.’ ” ʼE hā lelei mai, ko te fakatotonu ʼaia mai te Vatikano ʼe fai tāfito moʼo pulihi ia te fakaʼaogaʼi ʼaē ʼo te huafa ʼo te ʼAtua.

Neʼe toe fakahā foki mo te kau polotesitā tanatou mole fakaʼapaʼapa ki te huafa ʼo Sehova. Ko te tagata faiakonaki maʼa te Tohi-Tapu Fakapolotesitā New International Version, ʼaē neʼe tā ʼi Pilitānia ʼi te taʼu 1978, neʼe ina tohi fēnei: “Ko Sehova ʼe ko te huafa ʼo te ʼAtua pea ʼe lelei ke tou fakaʼaogaʼi. Kae neʼe matou fakaʼaogaʼi te paʼaga e 19 miliona tupu ki te Tohi-Tapu ʼaia, pea ʼe mahino ia ʼe puli anai ia te toe paʼaga ʼaia mo kanapau lā neʼe matou fakaliliu fēnei ia te Pesalemo 23: ‘Ko Yahvé ʼe ko toku tagata tauhi ovi.’ ”

Tahi ʼaē meʼa, ko te ʼu lotu neʼe natou tāʼofi te kau Amelika Latina ke natou ʼiloʼi te ʼAtua ʼi tona huafa. Ko Steven Voth, ko te tagata fai tokoni ʼo te fakaliliu maʼa te ʼu Sōsiete Fakatahi ʼo Te Tohi-Tapu, ʼe ina tohi fēnei: “Ko te ʼu tālaga ʼaē neʼe fai e te kau Polotesitā ʼo Amelika Latina neʼe talanoa ʼo ʼuhiga mo te fakaʼaogaʼi ʼo te huafa Jehová. . . . ʼE feala ke tou tokagaʼi, ko te lotu néo-pentecôtisme (ko te tauhi ʼe fakamaʼuhigaʼi ai te faikole pea mo te ʼu gāue ʼaē ʼe fai e te laumālie māʼoniʼoni) ʼaē kua kaugamālie pea mo tuputupu . . . neʼe natou  ʼui ʼe natou fia fai ki he Tohi-Tapu Reina Valera 1960, kae ʼe mole tuʼu ai ia te huafa ʼo Jehová. Kae neʼe natou loto ke tuʼu ia te kupu Señor [ʼAliki].” Ohagē ko tona ʼui e Voth, ko te ʼu Sōsiete Fakatahi ʼo Te Tohi-Tapu ʼi te kamata neʼe fakafisi ki te kole ʼaia kae ki muli age neʼe natou tā ia he Tohi-Tapu ʼo te Reina Valera “neʼe mole kei tuʼu ai ia te huafa Jehová.”

Ko te molehi ʼo te huafa ʼo te ʼAtua ʼi tana Folafola pea mo fetogi ʼaki te kupu “ ʼAliki,” ʼe fufū ai ki te hahaʼi lautohi ia te fealagia ʼaē ke natou ʼiloʼi moʼoni pe ko ai ia te ʼAtua. ʼAki te fetogi ʼaia neʼe mole kei mahino lelei ai leva te hahaʼi ki te huafa ʼo te ʼAtua. Ohagē lā, ko he tahi ʼe ina lau ia te Tohi-Tapu ʼe mole kei feala ke ina ʼiloʼi peʼe fakaʼuhiga ia te kupu “ ʼAliki” kiā Sehova peʼe ki tona ʼAlo, ia Sesu. Koia, ʼi te vaega Tohi-Tapu ʼaē ʼe fakaʼaogaʼi e te ʼapositolo ko Petelo te ʼu palalau ʼaenī neʼe fai e Tavite: “Ko Sehova neʼe ina ʼui ki toku ʼAliki [ia Sesu ʼaē kua fakatuʼuake]: ‘Ke ke heka ʼi toku toʼo mataʼu,’ ” ʼe lahi te ʼu Tohi-Tapu ʼe tou lau fēnei ai: “Ko te ʼAliki neʼe ina ʼui ki toku ʼAliki.” (Gāue 2:34, NIV) Tahi ʼaē meʼa, ko David Clines, ʼi tana tohi ʼaē ko tona kupu tāfito: “Ko Yahvé pea mo te ʼAtua ʼo te Teolosia Kilisitiano,” ʼe ina fakahā lelei ia te faʼahi ʼaenī: “Ko te mole ʼiloʼi e te kau Kilisitiano ia te huafa Yahvé, neʼe iku ai ki hanatou fakamaʼuhigaʼi fau age ia Kilisito.” Koia, tokolahi te hahaʼi lotu ʼe mole natou mahino pē lā ko te ʼAtua moʼoni ʼaē neʼe faikole kiai Sesu ʼe ʼi ai tona huafa, ko Sehova.

Neʼe faiga ʼaupitō ia Satana ke ina fakakiviʼi ia te ʼatamai ʼo te hahaʼi ke mole natou ʼiloʼi ia te ʼAtua. Logolā te faʼahi ʼaia, kae ʼe feala hakotou ʼiloʼi lelei ia Sehova.

ʼE Feala Ke Kotou ʼIloʼi Lelei Ia Sehova

ʼE mahino ia, neʼe tauʼi mālohi e Satana ke mole fakaʼaogaʼi ia te huafa ʼo te ʼAtua, pea moʼo fakahoko ia te faʼahi ʼaia, neʼe ina fakaʼaogaʼi ia te ʼu lotu hala ʼaki he aga fakakākā. Kae koʼenī te faʼahi ʼaē ʼe moʼoni: ʼe mole he mālohi ʼi selō peʼe ʼi te kele ʼe feala ke ina tāʼofi ia Sehova te Tuʼi ʼAliki ke ina fakaʼilo ia tona huafa kiā nātou ʼaē ʼe natou fia ʼiloʼi te moʼoni ʼo ʼuhiga mo ia pea mo tana fakatuʼutuʼu fakakolōlia maʼa te hahaʼi agatonu.

ʼE fiafia anai ia te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ke natou tokoni atu ke kotou ako peʼe feafeaʼi hakotou fakaovi ki te ʼAtua ʼaki ia he ako ʼo te Tohi-Tapu. ʼE natou faʼifaʼitakiʼi ia Sesu, ʼaē neʼe ina ʼui fēnei ki te ʼAtua: “Neʼe au fakaʼilo age kiā nātou tou huafa.” (Soane 17:26) ʼI takotou vakavakaʼi ia te ʼu vaega Tohi-Tapu ʼaē ʼe fakahā ai ia te ʼu gāue kehekehe ʼaē neʼe fai e Sehova moʼo tapuakina ia te mālamanei, ʼe kotou liliu anai ʼo ʼiloʼi te ʼatu ʼu agaaga matalelei ʼo tona ʼulugaaga fakakolōlia.

Ko te pāteliaka agatonu ko Sopo neʼe “felōgoi lelei mo te ʼAtua,” pea ʼe toe feala mo koutou. (Sopo 29:4) ʼAki takotou maʼu ia te ʼatamai mālama ʼo te Folafola ʼa te ʼAtua, ʼe feala ke kotou ʼiloʼi ai ia te ʼAtua ʼi tona huafa. ʼI takotou maʼu ia te ʼatamai mālama ʼaia, ʼe kotou falala ai anai ko Sehova ʼe mulimuli pē anai ki te fakaʼuhiga ʼo tona huafa ʼaē neʼe ina tala mai: “ ʼE au fakahā anai pē ko ai au.” (Ekesote 3:14) Koia, ʼe ina fakahoko moʼoni anai tana ʼu fakapapau lelei fuli ki te mālamanei.

[Talanoa/Paki ʼo te pasina 6]

Neʼe Fakaʼaogaʼi Koa e Te ʼu ʼUluaki Kilisitiano Ia Te Huafa ʼo Te ʼAtua?

ʼI te temi ʼo te kau ʼapositolo ʼa Sesu ʼi te ʼuluaki sēkulō, neʼe fakatuʼu te ʼu kōkelekāsio ʼi te ʼatu ʼu fenua. Ko te hahaʼi ʼo te ʼu kōkelekāsio ʼaia neʼe natou fakatahitahi tuʼumaʼu moʼo ako ia te Tohi-Tapu. Neʼe maʼu koa e te ʼu Kilisitiano ʼaia ʼo te ʼuluaki sēkulō ia te huafa ʼo Sehova ʼi tanatou Tohi-Tapu?

Mai tona ʼaluʼaga ʼaē neʼe liliu te lea Fakakeleka ko te lea ʼaē neʼe palalau kiai ia te hahaʼi e tokolahi, koia neʼe lahi ai te ʼu kōkelekāsio neʼe natou fakaʼaogaʼi ia te Tohi-Tapu Fakakeleka te Septante, ko he fakaliliu ʼo te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo neʼe ʼosi tona fai ʼi te lua sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi. ʼE ʼui e ʼihi hahaʼi sivi Tohi-Tapu, talu mai te temi ʼaē neʼe ʼuluaki fakaliliu ai te Septante, neʼe ina fetogi tuʼumaʼu pē ia te huafa ʼo te ʼAtua ʼaki ia te higoa fakatuʼulaga ko Kurios, te kupu Fakakeleka ʼaē neʼe fakaliliu ʼaki te kupu “ ʼAliki.” Kae ʼe ʼi ai te ʼu fakamoʼoni ʼe fakahā mai ʼe mole moʼoni te faʼahi ʼaia.

Ko te ʼu koga pepa ʼaē ʼe tuʼu ʼi te pāki ʼaenī ʼe ko te ʼu koga ʼo te Tohi-Tapu Fakakeleka ko te Septante ʼo te ʼuluaki sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi. ʼE hā lelei ai ia te huafa ʼo Sehova, ʼaē ʼe tohi ʼi te Fakakeleka ʼaki te ʼu mataʼi tohi Fakahepeleo e fā יהוה (YHWH), peʼe ko te Tetalakalame. Ko te polofesea ko George Howard neʼe ina tohi fēnei: “ ʼE matou maʼu te ʼu hiki tohi kehekehe e tolu ʼo te Tohi-Tapu Fakakeleka Septante ʼo te temi ʼi muʼa ʼo te kau Kilisitiano, pea ʼe mole fakaliliu tuʼa tahi ia te Tetalakalame ʼaki ia te kupu kurios pea neʼe tuku fēia ohagē pē ko tona tohi ʼi te Fakahepeleo. ʼE feala ʼi te temi nei ke tou ʼui, neʼe ko te agamāhani ʼa te kau Sutea ʼi te temi ʼaē ʼi muʼa ʼo te Tauhi Foʼou, mo te lolotoga ʼo te temi ʼaia pea ʼi te hili ʼo te temi ʼaia ia te tohi ʼo te huafa ʼo Sehova . . . ʼi te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka.”—Biblical Archaeology Review.

Neʼe fakaʼaogaʼi koa e te kau ʼapositolo pea mo te ʼu tisipulo ʼa Sesu ia te huafa ʼo te ʼAtua ʼi tanatou ʼu tohi ʼaē neʼe fai ʼaki ia te takitaki ʼa te ʼAtua? ʼE tohi fēnei e te polofesea ko Howard: “Ko te Septante, ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi pea mo lau e te lotu ʼaē neʼe fakatuʼu ʼi te temi ʼaē neʼe tohi ai te Tauhi Foʼou, neʼe maʼu ai ia te ʼu mataʼi tohi Fakahepeleo ʼo te huafa ʼo te ʼAtua, pea ʼe mahino ia ko te ʼu tagata faitohi ʼo te Tauhi Foʼou neʼe natou fakaʼaogaʼi ia te Tetalakalame ʼi tanatou lau ia te ʼu vaega Tohi-Tapu.”

Koia, ʼe feala pē ke tou ʼui ko te kau Kilisitiano ʼo te ʼuluaki sēkulō neʼe feala ke natou lau ia te huafa ʼo te ʼAtua ʼi tanatou ʼu fakaliliu ʼo te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo pea mo te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano.

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

All photos: Société Royale de Papyrologie du Caire

 [Paki ʼo te pasina 4, 5]

Ko he koga ʼo te tohi ʼo Isaia ʼi te ʼu Takaiga tohi ʼo te Tai Mate, pea ʼe hā lelei ai ia te huafa ʼo te ʼAtua

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Shrine of the Book, Photo © The Israel Museum, Jerusalem

[Paki ʼo te pasina 7]

Ko te ʼu lotu neʼe natou molehi ia te huafa ʼo te ʼAtua ʼi te Tohi-Tapu ʼuhi ko te talatisio Sutea peʼe ko tanatou fia maʼu paʼaga

[Paki ʼo te pasina 8]

Neʼe tuku mai e Sesu ia te faʼifaʼitaki ʼi tana fakaʼilo ia te huafa ʼo te ʼAtua