NAPAGWILE mu 1926, m’musi wine wamwana lina lyakwe Karítsa m’cilambo ca Greece. M’liŵasa lyetu twapali ŵanace 8, soni unejo naliji jwa nambala 7. Acinangolo ŵetu ŵaliji ŵakulimbicila kamula masengo.

Une mkanimbagwe, acinangolo ŵangu ŵaliji ali asimene ni jwakulijiganya Baibulo jwine jwamtawu, lina lyakwe John Papparizos. Ali atesile lung’wanu ni yaŵatiga John pakutagulila cenene Malemba, acinangolo ŵangu ŵatandite kwawula ku misongano ja Ŵakulijiganya Baibulo jajatendecelaga m’musi mwetu. Mama ŵamkulupililaga mnope Yehofa Mlungu. Atamose kuti ŵaliji ŵangakombola kuŵalanga soni kulemba, nambo papatile lipesa ŵasalilaga ŵane yaŵalijiganyagayo. Nambo cakutesya canasa caliji cakuti, baba ŵangu ŵalolaga mnope yakulemwa ya ŵandu ŵane, mwamti pali papite ndaŵi ŵalesile kwawula kumisongano ja Ciklistu.

Une ni acabale ŵangu, twacimbicisyaga utenga ŵa m’Baibulo, nambo yakutendekwa ya pa unyamata yatusokonasyaga mnope. Kaneko mu 1939, ngondo jaŵili japacilambo cosope jatandite ku Europe yayatendekasisye kuti musi wetu ukwayidwe. Jwacibale jwetu jutwaŵandikene najo nyumba lina lyakwe Nicolas Psarras, juŵaliji ali agambile kubatiswa kwene, ŵamkanganicisye kuti ajinjile m’likuga lya asilikali ŵa Greece. Nicolas, juŵakwete yaka 20 pandaŵiji ŵamsalile mwakulimba mtima jwamkulungwa jwa asilikali kuti, “Une nganimba njinjile usilikali ligongo ndili msilikali jwa Klistu.” Kaneko jwalakwe ŵamjimbile magambo ni ŵamlamwile kuti akatame ku ndende kwa yaka 10. Yeleyi yatukwayiye kwabasi!

Nambo cakusangalasya caliji cakuti cakundanda kwa caka ca 1941, likuga lya ngondo lya ku Britain soni asilikali ŵane ŵajimucile cilambo ca Greece yayatendekasisye kuti Nicolas amkoposye mu ukayidi. Ali akopwece, jwalakwe ŵawujile ku Karítsa, kwele mcimwene jwangu jwamkulungwa lina lyakwe Ilias ŵampapalisye ni yiwusyo yakwayana ni Baibulo. Une nagambaga kupikanila mwalung’wanu. Pali papite ndaŵi, Ilias, une soni mcemwali  jwetu jwamnondi lina lyakwe Efmorfia, twatandite kulijiganya Baibulo soni kusongana ni Ŵamboni sya Yehofa. Caka cakuyicisya, ŵatatuwe twalipelece kwa Yehofa soni twabatiswe. Kaneko, ŵacibale ŵetu mcece nombe nawo ŵaŵele Ŵamboni sya Yehofa ŵakulupicika.

Mu 1942, mumpingo wa Karítsa twapali ŵacinyamata ŵakwana 9 ŵa yaka ya m’ma 15 mpaka 25. Wosopewe twamanyililaga kuti kusogolo citusimane ni yakulinga cikulupi. M’yoyo, kuti tulimbisye cikulupi cetu, twasagwile malo gakuti tusimaneje kuti tulijiganyeje Baibulo, kwimba nyimbo syausimu soni kupopela. Yakuyicisya yakwe, cikulupi cetu calimbile mnope.

Ngondo jaŵili japacilambo cosope pajamalaga, kakuga kakwimucila kajimucile Boma ja Greece yayalongolele kuti papagwe ngondo ja m’cilambo. Kakugaka kajendagajendaga mbali syakulekanganalekangana sya m’cilamboco ni kwakanganicisyaga ŵandu ŵa kumisi kuti ajinjile mkakugako. Kakugaka pakayice m’musi mwetu, kajiŵile ŵacinyamata ŵatatu ŵa Mboni sya Yehofa. Ŵacinyamataŵa ŵaliji Antonio Tsoukaris, Ilias, soni kupwatikapo unejo. Twakacondelele kuti m’weji tuli Aklistu ŵangatukusajinjilila mu yandale, nambo katukanganicisyepe kwenda ulendo wa maawala 12 kutyocela m’musi mwetu kwawula ku litumbi lya Olympus.

Mkanipapite ndaŵi jelewu, jwakulongolela kakugako ŵatulamwile kuti tujawule kukaliji kakuga kakaputaga ngondo kuti tukapute nawo ngondojo. Patwamsalile kuti Aklistu ŵasyesyene ŵangajigala yida kuja kuputana ni acimjawo, jwakulongolelajo ŵatumbile mnope ni ŵatujawisye kwa jwamkulungwa jwa kakugako. Tuli tumsalilesoni jwamkulungwa jwa kakugako ya nganijo, jwalakwe ŵatusalile kuti, “Mjigale mbunda ni mjawuleje ku malo gakuputila ngondo kuti mkajigaleje ŵandu ŵawulele ni kwawulaga nawo ku cipatala.”

Ni twamjanjile kuti, “Nambi wuli naga asilikali ŵa boma atukamule, ana ngatuwona mpela kuti tuli ŵakuputa ngondo?” Jwalakwe jwaŵecete kuti, “Ni mkapeleceje buledi kwa ŵandu ŵakuputa ngondo kusogolo.” Twamjanjilesoni kuti, “Nambi uli naga jwakulongolela kakugako atuweni tuli tujigele mbunda ni akutulamula kuti twanyakulile yida ya ngondo kwawula nayo kusogolo?” Jwamkulungwajo jwatemi kwakandaŵi ali mkuganicisya. Pambesi pakwe, jwaŵecete mwakutukalipila kuti, “Cambone, ni jemanja cimtame kwitumbi kuno kuti mloleleje ngondolosi, mpikene!”

Ngondojo pajajendelecelaga, ŵatatuwe twayiweni kuti cikumbumtima cetu catukundaga kusamalila ngondolo. Pali papitile caka cimo, Ilias juŵaliji jwamkulungwa, ŵamkundile kuwujila kunyumba kuti akasamalileje mama ŵetu ŵaŵaliji ŵamasije. Antonio ŵatandite kulwala ni ŵamgopwele. Nambo une nasigalilepe ku ukapoloko.

Mkanipapite ndaŵi, asilikali ŵa Greece ŵayice kuti amalane ni likuga lyakwimucilalyo. Likugali lyanjigelesoni palyatilaga kupitila m’matumbi kwawula m’cilambo cakuŵandikana naco ca Albania. Tuli tuŵandicile kwinjila m’cilamboco, twagambile kusimanikwa kuti asilikali ŵa Greece atusyungulile. Likuga lyakwimucilalyo lyatisile, nambo une natilile kusyeto kwa citela cacagwile kalakala. Yeleyi ni yayatendekwe kuti simanikwe ndili m’miyala mwa asilikali ŵanakolasile kundanda ŵala.

Panasalile asilikali ŵa Greece kuti naŵele ndili mkusunjidwa mpela kapolo ni kakuga kakwimucilako, jemanjaji ŵanjigele kuti akambusye yiwusyo ku kampu jawo  jajaliji ciŵandika msinda wa Véroia wele mu ndaŵi ja m’Baibulo ŵawukolangaga kuti Beroea. Kweleko ŵalamwile kuti sole ngalande syakuti asilikali ajuŵejemo. Panakanile kusola ngalandesyo, jwamkulungwa jwa asilikaliwo ŵalamwile kuti njawule ngakamuleje ukayidi ku cilumba ca Makrónisos cacaliji cakogoya mnope.

Cilumba ca Makrónisos cili cakunyalaya, cakusoŵa mesi soni camaganga. Cilumbaci cili pa lutando lwa makilomita 50 kutyocela mu msinda wa Athens soni cili celewu makilomita 13, soni m’cijipi mamita 500. Nambo kutyocela mu 1947 mpaka 1958, pacilumbapa paŵaga akayidi ŵakupunda 100,000 ŵakupwatikapo ŵandu ŵane ŵakwimucila, ŵaŵaputilaga ufulu wa cilambo, soni Ŵamboni sya Yehofa ŵajinji.

Panagambile kwika pa cilumbaci cakundanda kwa caka ca 1949, akayidi wosope ŵagaŵidwe ni kwaŵika m’makampu gejinji. Une yalumo ni acalume ŵane ŵatuŵisile mu kampu jimo jajakwete citeteyo capanandi. Ciŵandika ŵandu 40 twagonaga pasi mu tenti jajapanganyidwe kuti agonejemo ŵandu 10 basi. Twamwaga mesi gakunyalaya soni kulya mbweso ni mabilingano. Ligongo lyakuti kwaliji luwundu soni kwatendaga mbungo jejinji yatendekasisye kuti umi uŵe wakusawusya. Nambo mwaupile nganitunyakulaga maganga mpela muŵatendelaga akayidi ŵajinji yayatendekasisye konanga yilu soni nganisyo syawo.

Lisiku line panajendaga mungulugulu nyasa, nasimene ni ŵa Mboni sya Yehofa ŵajinji ŵaŵatamaga m’makampu gane. Twasangalele mnope kuti twasimene. Pakogopa kuti ŵandu catukopocele kuti tuli Ŵamboni, twasimanaga pa malo gakusisika. Nambosoni twalalicilaga akayidi acimjetu nambo mwalunda. Mwamti ŵane mwa akayidiŵa panyuma pakwe ŵaŵele Ŵamboni sya Yehofa. Kutenda yeleyi soni kupopela kwa Yehofa kwatukamucisye kuti tuŵe ŵakulimba mwausimu.

Panyuma pakutama kwa miyesi 10 mwangalagasika, ŵaŵangamwile ŵala ŵasagwile kuti ndande kuwala unifolomu ja usilikali. Panakanile, ŵanjawisye kwa jwamkulungwa jwa pa kampupo. Ni nampele cikalata celembedwe kuti, “Une ndili msilikali jwa Klistu.” Panyuma pakuti anjogweye, jwamkulungwa jwa pa kampujo ŵanjawisye kwa jwaŵili jwakwe, juŵaliji jwamkulungwa jwa dini ja Orthodox ku Greece. Jwalakwe ŵawete yakuwala ya dini jakwe. Panamjanjile mwakulimba mtima yiwusyo yakwe kutyocela m’Malemba, mwaukali jwaŵecete kuti,“Atyosye apano. Jweleju ali jwakutupa lunda!”

Kundaŵi kwakwe, asilikaliwo ŵalamwilesoni kuti wale unifolomu jila. Panakanilesoni, ŵambutile yibagela soni ni ndodo syawo. Kaneko, ŵanjigalile ku cipatala kuti akasimicisye naga maupa gangu nganigajonasika. Panyuma pakwe ŵanjawisye kunagonaga. Yeleyi yajendelecele kwa miyesi jiŵili.

Ligongo lyakuti nakanaga kusokonasya cikulupi cangu, asilikaliwo ŵalinjilesoni litala line. Ŵandaŵile makono gangu kunyuma ni ŵambutaga kusajo ni ngonji. Ndili mkupikana kupweteka, nakumbucile maloŵe ga Yesu gakuti, “M’ŵeje ŵakusangalala ŵandu pakumnyosya soni pakumlagasya . . . M’sangalaleje mnope ligongo mbote jenu jili jekulungwa kwinani, pakuŵa mwelemu ni muŵatendelesoni pakwalagasya ŵakulocesya ŵaŵapali jemanja mkanimpagwe.” (Mat. 5:11, 12) Ali mkwendelecela kumbuta, nasimanikwe kuti ngomwece.

Nasisimucile mu kacipinda kakusisima mnope mumwaliji mwangali yakulya, mesi gakumwa, soni cakuliwunicila. Atamose yaliji m’yoyo, nambo nawusimene mtima. Mpela mujasalile Baibulo, “mtendele wa Mlungu” waliji ‘mkucenjela mtima wangu soni nganisyo syangu.’ (Afi. 4:7) Lisiku lyakuyicisya, msilikali jwacanasa ŵambele buledi ni mesi soni cijampa. Msilikali jwine ŵambele yakulya yakwe. Yeleyi yandendekasisye kumanyilila kuti Yehofa akusamalila.

Acakulungwakulungwa ŵambweni kuti nganimba njenjile, ni ŵanjawisye ku nganya ja asilikali jajaliji ku Athens. Kweleko ŵalamwile kuti ngatame ku ukayidi kwa yaka yitatu ku cilumba ca Yíaros cacaliji pa lutando lwa makilomita 50, kungopoka lyuŵa kwa Makrónisos.

Ndende ja Yíaros jakwete lutenje lwelewu soni lwakulimba mnope. Ndendeji jasungaga akayidi ŵakupunda 5,000 ŵaŵaliji ŵandale. Jasungagasoni Ŵamboni sya Yehofa ŵakwana 7 ŵatwataŵidwe ligongo lyakana kwinjila usilikali. Atamose kuti jakwete citeteyo camacili, nambo m’wejo twasimanaga mwakusisa kuti tulijiganyeje Baibulo yalumo. Ndaŵi syosope, twapocelagasoni magasini ga Sanja ja Mlonda gaŵayikaga nago abale mwakusyembesya. Magasiniga twagakopelaga payipepala kuti tukamulicisyeje masengo pakulijiganyapo.

Lisiku line tuli mkulijiganya mwakusisa, jwakulolela akayidi ŵatusimene ni ŵatusumwile mabuku getu. Kaneko  ŵatujawisye kwa jwaŵili kwa jwakulolela ndende. Patwajawulagako twaganisyaga kuti cakatujonjecesye yaka yakutama mu ukayidimo. M’malo mwakwe ŵatusalile kuti, “Tukumanyilila kuti jemanja mli Ŵamboni sya Yehofa soni tukucimbicisya yamsagwile. Tukumkulupilila jemanja. Wujilani kumasengo genu.” Jwalakwe ŵatupelesoni masengo gangasawusya. Mitima jetu jasangalele mnope. Atamose kuti twaliji mu ndende, nambo kulupicika kwetu kwatendekasisye kuti Yehofa acimbicikwe.

Kulupicika kwetu kwakwetesoni yakuyicisya yine yambone. Mkayidi jwine juŵaliji jwakumanyilila cenene masamu ali ayiweni kuti twakwete ndamo syambone, ŵasacile kumanyilila yatwakulupililaga ni ŵatuwusisye yiwusyo. Mboni sya Yehofa paŵasikoposyaga mu ukayidi m’caka ca 1951, jwalakwesoni ŵamkopwesye. Pali papite ndaŵi, jwalakwe jwaŵele jwa Mboni sya Yehofa soni jwaŵele jwakulalicila jwa ndaŵi syosope.

Ali angopwesye mu ukayidi, nawujile ku Karítsa kukwaliji ŵacibale ŵangu. Kaneko, unejo yalumo ni acalume ŵane ŵa m’cilambo mwetu, twajawile mu msinda wa Melbourne, m’cilambo ca Australia. Ndili kweleko, nasimene ni mlongo jwaciklistu jwambone lina lyakwe Janette, kaneko twalombene. Yalumo twakombwele kwalela m’litala lyaciklistu ŵanace ŵetu mcece, jwamlume jumo ni asikana ŵatatu.

Apano ngwete yaka yakupunda 90, nambo ngwendelecelape kutumicila mpela jwamkulungwa jwa mumpingo. Nambo ligongo lyakuti munyumamu nawulele, cilu cangu soni sajo syangu yikusapweteka mnope, mnopemnope panyuma pakuti ngamwile nawo masengo gakulalicila. Nambo mwangasamala ya yeleyi, ndili jwakusimicisyape mtima kuŵa “msilikali jwa Klistu.”—2 Tim. 2:3.