Gur, Rriyul’ Ndaki M’ag ko Ngiyal’ Ney, Fa Bay e Thin Riy nib N’uw Nap’an Mfini Tamilang u Wan’uy?
SCIENCE
BIBLE E GATHI BA KE BABYOR KO SCIENCE, MACHANE BAY E THIN RIY NIB N’UW NAP’AN MFINI TAMILANG U WAN’ E GIRDI’. BAARAY BOCH E PI N’EM.
Kan sunmiy e palpalth’ib, fa?
Immoy ba ngiyal’ ni i lemnag e piin llowan’ nde sum e palpalth’ib rodad. Chiney e ka fini tamilang u wan’rad ni sum e palpalth’ib. Kab kafram ni ke tamilangnag e Bible e re n’ey.—Genesis 1:1.
Uw rogon yaan e fayleng?
Kakrom e boor e girdi’ ni ur lemnaged ni fayleng e ba pach. Ma nap’an ni taw ko bin lal e chibog B.C.E., ma aram me yog e piin llowan’ u Greece ni fayleng e ba lulbuy. Machane, kab n’uw nap’an u m’on ko re ngiyal’ i n’em u nap’an e bin meruk e chibog B.C.E., ma aram me weliy Isaiah ni ir be’ ni yoloy reb e babyor ko Bible murung’agen e “fayleng” ni be fanay bbugithin ni be yip’ fan ban’en nib “lulbuy.” Yu ken e Bible e be yog e “fayleng nib lulbuy.”—Isaiah 40:22, NW. *
Ra munmun ma ra kireb lan e lang, fa?
I fil Aristotle ni be’ nib llowan’ u Greece ni immoy u nap’an e bin aningeg e chibog B.C.E., ni kemus ni yigoo fayleng e ir e ra kireb, machane lan e lang e dariy ba ngiyal’ nra thil boch ban’en riy ara kireb. Boor e chibog ni i lemnag e girdi’ nib puluw e re machib ney. Machane nap’an e bin 19 e chibog, ma aram me sunmiy e piin llowan’ fare machib ni be yog ni gubin ban’en ni bay u lan e lang nge fayleng e ra kireb. Lord Kelvin e aram reb e girdi’ ni llowan’ ni i mon’ognag e re machib ney. I nang ni be weliy e Bible murung’agen lan e lang nge fayleng ni gaar: “Gubin ni bayi wod ni bod e mad.” (Psalm 102:25, 26, BT) Ba mich u wan’ Kelvin nrayog ni nge dugliy Got ni nge taleg ndabi kireb e pi n’en ni Ke sunmiy ni bod ni be yog e Bible.—Eklesiastes 1:4.
Mang e be kol boch ban’en ni bay u palpalth’ib ni bod rogon e fayleng ni gad be par riy?
I fil Aristotle ni fayleng rodad nge pi n’en ni bay u lan e lang e bod rogon bogi fayleng ni bay reb u lan reb ni ga ra sap me yan e changar rom nga fithik’, ma birodad e bay u lukngun. Nap’an ni taw ko bin 18 e chibog C.E., ma ke riyul’ u wan’ e piin llowan’ ni bay e pi t’uf nge planet u lan e lang ndariy ban’en ni be kol. Machane, babyor rok Job nni yoloy u nap’an e bin 15 e chibog B.C.E., e be yog ni En ni Ke Sunmiy urngin ban’en e ke “the’ e fayleng ko dariy.”—Job 26:7, BT.
FALAY
YUGU ARAM ROGON NI BIBLE E GATHI BA KE BABYOREN E TAFALAY, MACHANE KE N’UW NAP’AN NI KE TAMILANGNAG BOCH BAN’EN NIB L’AG NGA ROGON NI NGAN AYUWEGEY KO M’AR.
Ngan tay e piin nib m’ar nga bang.
Rogon ni bay ko Motochiyel rok Moses e piin nib daraw e thingar ni tayrad nga bang nib palog ko girdi’. Nap’an ni sum boch e m’ar nib mom ni ma af u thilin e 500 nge mada’ nga bang ko 1500 C.E., mfin aram e ngiyal’ ni nang e pi togta nib t’uf ni ngar folgad ko re kenggin e motochiyel ney. Mus ko ngiyal’ ney ni ka be yib angin e re n’ey.—Levitikus ko guruy ni 13 nge 14.
Ngan maluk u tomuren ni kan math ko yam’.
Kakrom e ba ga’ ni ma fal’eg e togta rogon e yam’, ngemu’ me yan i tafalaynag e m’ar ndabi maluknag pa’. Fin tungun e bin 19 e chibog e ni tal i rin’ e re n’ey. Bin riyul’ riy e, boor e girdi’ ni i yim’ ni bochan e re n’ey. Yugu aram rogon, ma ke yog fare Motochiyel rok Moses nnap’an nra math be’ ko yam’ ma aram e ke taay. Ku bay ko motochiyel ni tomuren ni yira math ko yam’ ma thingar ni maluk. Pi n’ey ni un rin’ kakrom e rayog ni ngki ayuwegey ko m’ar.—Numbers 19:11, 19.
Rogon i k’eyag e magungan.
Gubin e duw nib pag baley e milyon e bitir ni be yim’ ko m’ar ni yanyan kenggin ni bochan e yugu yibe wereg e magungan u but’. Rogon ni bay ko fare Motochiyel rok Moses e thingar ni k’eyag e magungan nga bang nib palog ko gin ma par e girdi’ riy.—Deuteronomy 23:13.
Ngiyal’ ni ngan maad’adnag be’.
Be yog e Motochiyel rok Got nsusun e ngan maad’adnag reb e bitir nib pagel ko bin meruk e rran u tomuren ni kan gargeleg. (Levitikus 12:3) Ke tamilang u wan’uy nu tomuren e bin m’on e wik ni kan gargeleg reb e bitir e fin aram e ngiyal’ nrayog ko fare tir ni nge tal e racha’ u fithik’ i dow ndabi map’ nib pag rogon u nap’an ni ke math’ bang u dow. Re n’em ni un rin’ kakrom u m’on ni nge mon’og e tafalay, ni aram e yima son nib pag reb e wik mfin ni maad’adnag reb e bitir e rayog ni nge ayuweg fare tir ndabi yim’.
Rogon nib peth e lem ni yima tay nga rogon fithik’ i dowey.
Piin ni yad ma gay murung’agen boch ban’en ni bay rogon ko tafalay nge piin llowan’ e yad ma yog ni faanra i par be’ nib felfelan’, ma be l’agan’ ko pi n’en ni bay nga m’on, ma be pining e magar, mab m’agan’ ngay ni nge n’ag fan e kireb, ma aram e rayog ni nge yib angin nga fithik’ i dow. Be gaar e Bible: “Faanra ga ba felfelan’ ni ga ma par ma ba falay nga fithik’ i dowam. Kirkireban’ e ma milik’nag e pi yil.”—Proverbs 17:22, BT.
[Boch e thin nra tamilangnag murung’agen]
^ par. 7 Isaiah 40:22, NW: “Bay e En ni ke par nga tagil’ u puluwon e fayleng nib lulbuy nga lang ko gin nth’abi tolang, ma girdi’ ni yad bay u but’ e be guyrad ni yad bod ga’ngin nochi asmen’ing! Ke filath lan e lang ni bod bangi mad, ni bod ba tent ni nge par e girdi’ u lan.”