Nap’an ni gad ra beeg murung’agen rogon ni sunmiy Got urngin ban’en ko fare babyor ko Bible ni Genesis, ma gad ra fil riy ni yog Got ngak Adam ni ir e bin som’on e girdi’ ni immoy ni gaar: “Ra um koy wom’engin urngin e gek’iy ni ba’ ko re gi woldug ney, ma ke mus ni fare ke gek’iy ni ma tamilangnag an’uy ko tin nib fel’ nge tin nib kireb e dab mu koy. Thingar dab mu koy wom’engin. Ya rofen ni ga ra kay e ga ra yim’.” (Genesis 2:16, 17) Ere, rib tamilang ko re thin ney ni faan gomanga fol Adam ko motochiyel rok Got, ma aram e rayog ni nge par u lan fare milay’ nu Eden ndabi yim’.

Machane, rib gel e kireban’ riy ni bochan e dugliy Adam ndabi fol ko motochiyel ni ke pi’ Got ngak, ma aram me kay wom’engin fare ke gek’iy ni ka nog ngak dabi kay u nap’an ni pi’ Efa ni leengin ngak, ko bin ni nge dugliy ni nge fol me par ndariy n’umngin nap’an. (Genesis 3:1-6) Ere bochan nde fol Adam, ma aram fan ni ke par wenegan e kireb ni rin’ ke mada’ ko ngiyal’ ney. Baaray rogon ni weliy apostal Paul. I gaar: “Denen e yib nga fayleng u daken taabe’, ma denen ni ngongliy e fek e yam’ i yib. Wenegan ni yib e af e yam’ ngak urngin e girdi’ nu fayleng, ni bochan e urngin e girdi’ ni ngongliy e denen.” (Roma 5:12) Ere, “taabe’” e fek e denen nge yam’ nga fayleng ni aram Adam. Machane, mang e re denen nem, ma mang fan ni ma k’aring e yam’ ko girdi’?

Re n’em ni rin’ Adam ni aram e de fol me th’ab e motochiyel ni pi’ Got ngak ni lem rok, e aram e denen. (1 John 3:4) Ma wenegan e denen nrogon ni yog Got ngak Adam, e aram e yam’. Faan gomanga fol Adam nge pi fak ko motochiyel rok Got, ma aram e dabi denen Adam maku dabi af e denen ngak pi fak, ma aram e rayog ni ngar pared ndab ra m’ad. De sunmiy Got e girdi’ ni ngaur m’ad, ya sunmiyrad ni ngar pared ni manemus.

 Dariy be’ nrayog ni nge yog nde riyul’ e n’en ni be yog e Bible, ni aram e ke “af e yam’ ngak urngin e girdi’.” Machane gur, nap’an ni gad ra yim’, ma ka bay ban’en rodad ni ma par nib fos? Boor e girdi’ ni yad ma yog ni arrogon. Ku yad ma yog ni bay e yaal ko girdi’ ni ma par nib fos ndabi yim’. Ere faanra riyul’ e re thin ney, ma aram e gad be yog ni ke bannag Got Adam. Mang fan ni gad be yog e re n’ey? Bochan e faanra riyul’ ni bay ban’en rodad ni ma magey nib fos u tomuren ni kad m’ad me yan i par ko giyow ko kan, me ere susun e dabi yan i par ni yam’ e aram wenegan e denen ni bod rogon ni yog Got. Machane, be gaar e Bible: “Dabiyog ni nge lifith Got l’ugun.” (Hebrews 6:18) Bin riyul’ riy e, Satan e aram e en ni ban nge gaar ngak Efa: “Gathi gimew ra yim’.”​—Genesis 3:4.

Bochan e re n’ey, ma aram fan ni ke sum fare deer ni be gaar, Faanra de riyul’ fare machib nnap’an nra yim’ be’ ma bay e yaal rok ni ma par nib fos ndabi yim’, me ere mang e ma buch rok be’ u nap’an nra yim’?

Fare thin ni bay ko Genesis ni be weliy murung’agen e ngiyal’ ni sunmiy Got urngin ban’en e be gaar: “Ma aram me fek Somol ni Got boch e but’ nge ngongliy ba girdi’ riy; me pag athon l’ugun ni ma pi’ e yafos nga lan p’ethungun, me fos fare girdi’.” Fare thin ni be gaar “me fos fare girdi’” e kan pilyeg ko fare bugithin ni Hebrew ni ne’phesh. Fan e re bugithin ney e “ba gamanman ara ba girdi’ nib fos ma be pogofan.”​—Genesis 2:7.

Be tamilangnag e Bible ndan sunmiy e girdi’ nra be’ ma bay e yaal rok nnap’an nra yim’ me par nib fos ndabi yim’. Ya be yog e Bible ni gad gubin ni kan sunmiydad ni gad ba “fos.” Aram fan ni ga ra gay fare thin ni “yaal ni ma par nib fos ndabi yim’” u lan e Bible, ma dab mu pirieg.

Ere, faanra der yog e Bible nnap’an nra yim’ be’ ma bay e yaal rok ni ma par nib fos ndabi yim’, me ere mang fan ni boor e teliw ni yad ma fil e re machib ney? Gad ra nang e fulweg ko re deer ney ni faan gad ra sul ngad weliyed murung’agen yu Egypt kakrom.

I yog Herodotus ni be’ nu Greece ni ma weliy chepin e girdi’ ni immoy u nap’an e bin lal e chibog B.C.E., ni piyu Egypt e “aram e piin nsom’on ni mich fare machib u wan’rad nnap’an nra yim’ be’ ma bay e yaal rok ni ma  par nib fos ndabi yim’, maku yad e som’on ni ur filed e re machib nem ko girdi’.” Ku arrogon piyu Babylon kakrom ni i maruwar u wan’rad ko nge mich e re machib nem u wan’rad fa danga’. Nap’an ni suwey Alexander nib Gilbuguwan e pi nam ni bay u Middle East ko duw ni 332 B.C.E., ma ke garereg boch e girdi’ nu Greece ni yima yog ni yad ba llowan’ ma yad ba gonop e re machib nem u gubin yang, ma de n’uw nap’an nga tomuren ma aram miki garer nge taw ko pi nam ni be gagiyegnag e Am nu Greece.

Nap’an e bin som’on e chibog C.E., ma immoy l’agruw ulung e girdi’ ko teliw rok e pi Jew ni yima yog e pi Essenes nge pi Farise ngorad ni ur machibnaged nnap’an nra yim’ be’ ma bay e yaal rok ni ma par nib fos. Be yog ba ken e babyor ni gaar: “Fare machib nnap’an nra yim’ be’ ma bay e yaal rok ni ma par nib fos ndabi yim’ e fek e pi Jew rok piyu Greece nib ga’ nu daken fare machib rok Plato.” (The Jewish Encyclopedia) Mus ngak Josephus nreb e Jew ni immoy u nap’an e bin som’on e chibog ni ma yoloy chepin e girdi’ miki yog nre machib nem e gathi ba machib ni kan fek u lan e Pi Babyor nib Thothup, ya “ba machib ni ke yib rok piyu Greece.” Ki yog nre machib nem e bogi yat ni ke yib rok e piin ni yad ma fil murung’agen boch e yat u murung’agen e girdi’ u reb e nam, nge gin nra bad riy, nge boch e got, nge pi ga’ rorad, nge ku boch e girdi’ ko nam rorad nib gilbuguwrad.

Nap’an ni garer i yan e pi yalen rok piyu Greece, ma aram me tabab e pi Kristiano ni googsur ni ngar uneged e re machib ney ni ke yib rok boch e girdi’ ni yad ma liyor nga boch e got ni googsur nga fithik’ e machib rorad. Rogon ni yog be’ ni ma weliy chepin e girdi’ ni ka nog Jona Lendering ngak e “re machib rok Plato ni baaram ni immoy e yaal ko girdi’ u bang ni kab fel’ boch e par riy, ma chiney e be par u roy u fayleng e momnag ko pi girdi’ ney ni ngar puthuyed e machib rok Plato ko machib rok e pi Kristiano.” Ere, bochan e re n’ey, ma aram min fek fare machib u murung’agen e yaal ndabi yim’ biid nga lan e galesiya ni “Kristiano,” me par ni aram bang ko machib rorad.

Nap’an e bin som’on e chibog, me ginangey apostal Paul ni gaar: “Ke yog fare Kan ni Thothup [“gelngin Got nib thothup,” NW] nib tamilang ni boch e girdi’ e bay ra n’iged e michan’ rorad ngak Kristus ko tin tomren e rran; mi yad fol ko pi kan ni yad ma lifith l’ugunrad, ni aram e kar folgad ko machib rok e pi moonyan’.” (1 Timothy 4:1) Rriyul’ e pi thin ney, ya fare machib ni murung’agen e yaal ndabi yim’ e aram reb e “machib rok e pi moonyan’.” Dariy e re machib ney u lan e Bible, ma ke sum ko teliw rok e piin ni yad ma liyor nga boch e got ni googsur kakrom nge boch e llowan’ ni ke sum ko girdi’.

Machane, gad ba felfelan’, ya ke yog Jesus ngodad ni gaar: “Bay mu nanged e tin riyul’, ma tin riyul’ e ir e bayi ayuwegmed nge dab kum pired ni gimed e sib.” (John 8:32) Faanra yag e bin nib puluw e tamilangan’ ngodad u lan e Bible, ma aram e rayog ni ngad paloggad u boch e machib ni ma darifannag Got nge boch e ngongol nde puluw ni ma rin’ boor raba’ e teliw u roy u fayleng. Maku reb e, tin riyul’ u lan e Thin rok Got e ra ayuwegdad ni nge dab kud manged sib ko pi yalen nge boch ban’en ni ke mich u wan’ e girdi’ ni bay rogon ko yam’.​—Mu guy fare thin ni kenggin e “ Bay u Uw e Piin ni Kar M’ad?”

De lemnag e En Tasunmiy ni kemus ni nge par e girdi’ ni yad ba fos u fayleng u lan 70 ara 80 e duw, ma tomuren ni kar m’ad ma aram ma ranod nga ba thal e giyow ni ngar pared u rom ndariy n’umngin nap’an. Ba m’agan’ ngay ko som’on ni nge par e girdi’ u roy u fayleng ndariy n’umngin nap’an, mar manged pi fak ni yad ba yul’yul’ ngak. Re n’ey e be micheg nib t’uf e girdi’ rok Got, ma dabi thil e n’en nib m’agan’ ngay ni fan ngorad. (Malaki 3:6) I yog fare psalmist boch e thin ni kan thagthagnag nga laniyan’ nrayog ni nge pagan’uy ngay ni gaar: “Piin ni yad mmat’aw e bay ra pired u daken e binaw u fithik’ e gapas, me par ni taferad ni dariy n’umngin nap’an.”​—Psalm 37:29.